Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚАСАБА 2 з а т. а н а т. Еркек адам- ның, малдың жыныс мүшесі. Сондай- ақ, қуықасты безінің қабынуынан қ а с а б а н ы ң қобуы əлсірейді (Жас алаш, 01.11.2003, 6). ҚАСАБАЛЫ с ы н. ж е р г. Шошақ бас. Қалтасынан алтын-күміс аралас сіңіріп безендірген мүйіз шақшаны суырып алып,
(А.Мекебаев, Жезтырнақ, 101). ҚАСАҒА з а т. а н а т. Шат сүйек (Мед. термин., 2011, 8). ҚАСАЛАС е т. к ө н е. Қастасу, өштесу, жауығу. Қарағайға қарсы біткен бұтақ- пын, қ а с а л а с с а м оңдырман (Батырлар жыры, 42).
əндіген, қ а с а л ы, ысқырма... Əрқайсысы əр- түрлі жағдайда, əр қашықтықта қолда- нылады (М.Мағауин, Аласапыран, 43). 346 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚАСАМДАС е т. ж е р г. Бір-біріне жа- ман сөз айту, жамандасу (С.Аманжолов, Вопросы., 428). ҚАСАМДАСУ Қасамдас етістігінің қимыл атауы. ҚАСАҢ 1 з а т. в е т. Жылқы малында болатын мүйізгек ауруы. Түйедегі мүйізген ауруы сиыр, қой, ешкіде – қашақ, жылқыда – қ а с а ң деп аталады (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 70). ҚАСАҢ 2 с ы н. к ө н е. Қысыр. Айпара мырс етіп күлді де: «Қ а с а ң байтал екі айғырдың арасын ащы қылады», - деді күбірлеп (О.Бөкеев, Үркер, 84). ҚАСАҢДЫҚ... Бердібаевтың мақа- лаларында да қ а с а ң д ы қ жоқ (Қаз. əдеб., 28.01.1977, 3).
қоянжондап, қ а с а т т а п тастайтын (О.Бөкеев, Өз отыңды., 368).
бұзылмапты (Асқар Алтай, Қызыл бөлтірік, 6). Бірақ қ а с а т т а н б а ғ а н қар сусып, желмен ұшып əлек салды (О.Бөкеев, Өз отыңды., 172).
тілегі адал, көкірегінің көзі көреген, қабырғалы қайраткер, қадірлі қ а с и е т
3).
ҚАСКЕР з а т. ж а ң а. Аңды заңсыз қырып-жойып, оның өсуіне зиян келтіруші адам. Теңіз тасбақасының көптеген жұмыртқаларын қанаттылар мен төрт аяқты жыртқыштар құртады, қ а с к е р л
тіршілік, 71). ҚАСҚА: Қасқа болды. ж е р г. Бей- шара болды, соры қайнады. Қорасын таба алмай қ а с қ а б о л ғ а н бір баспақ көше жаңғыртып əлі мөңіреп тұр (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 5). – Күйеуден шыққан келіншек мияулап жүріп, басын айналдырып тиіп алса, қ а с қ а б о л ғ а н д ы сонда көресің (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 101).
жерде мені құдай ұрып қ а с қ а я м ы н да қаламын (С.Елубай, Ақ боз., 12).
(С.Елубай, Ақ боз., 14). ҚАСҚАЛА е т. Қасқа болу, қасқа ету, маңдайына ақ түсті жолақ жасау. ≈ Баламның маңдайын қ а с қ а л а п тастапты. ҚАСҚАЛАН е т. Маңдай шашының түсіп қалуы, қасқа болу. Классик атанбақ түгілі, халыққа танылғаныңша да талай шаш ағарып, талай бас қ а с қ а л а н а д ы екен (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 150). ҚАСҚАЛАНУ Қасқалан етістігінің қимыл атауы. ҚАСҚАЛАУ Қасқала етістігінің қимыл атауы. ҚАСҚАЛДАҚ з а т. с ө й л. Маңдай. Кеспелтек бір бозтұмар кезек салып, Бол- майды көпке шейін кезек алып, Қасқайтып
Ақтарланның тежеп қалып (И.Байзақов, Құралай, 190).
бүктеліп жатқан сенсең ішікті олардың үстіне тастады (Жалын, 1972, №2, 34).
Қаперіне кіріп шықпайды. Əндетіп жүр қ а с қ а ң, - деп күлді əлдекім (Ш.Мұртазаев, Қара маржан., 230). ҚАСҚЫР: Қасқыр қақпан. Қақпанның қасқырға салатын мықты, үлкен түрі. Бергі бұрышта табанбасары мен білтесі түсіп, шынжырлы тоқпағына матасып бір-екі қ а с қ ы р қ а қ п а н ы жатыр (Е.Тұрысов, Құралай., 23). Ұстайтын аңына қарай қақпанның: қ а с қ ы р қ а қ п а н түлкі қақпан, тышқан қақпан деп аталатын түрлері бар (ҚСЭ, 6, 414). Қасқыр мен қойшы э т н. Далада, көгал үстінде ойналатын ойын. Келесі ойынды «қ а с қ ы р м е н қ о й ш ы» немесе «алар- ман» деп те атайды. Ойыншылар бірінің белінен бірі ұстап тізбек құрап тұрады да, тізбектің соңында тұрған қойды «қасқырға» алдырмауға тырысады» (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 67).
347 Байынқол Қалиев аю қабақ, бота мойын, Шөгендей төрт тұяғы құйған шойын. Құс кеуде, інген ерін, түлкі азу, Бөкен бел, қ а с қ ы р т і р с е к бура қойын (А.Нұртазин, Көк тоғай, 25).
ма?! Қол ұстасып тұрайық, «Қ а с қ ы р қ а қ п а н» құрайық (Ғажайып бау, 57). ҚАСҚЫРҚҰЛАҚ з а т. э т н. Ойынға қатысушылар қасқыр, қой, күзетші бо- лып ойнайтын балалар ойыны. Əрекетшіл ойынға мал шаруашылығының негізінде дамыған «қасқұлақ» («қ а с қ ы р қ ұ л
күзеткенде ойналады (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 71).
Шынында да əлгі моншақ (тува) тастың арасына жасырынып жатып ұлығанда үш қасқыр ұлып шыға келіпті (З.Қиянатұлы, Көшпенді., 65).
(тазылардың) қ а с қ ы р ш ы л д ы қ қабілеті мол болады жəне оны өлтіруге құмар келеді (Саятшылық, 182). ҚАСПАҚТЫ с ы н. а у ы с. Əлді, ауқатты. Əкесі Іргебай Қазыбек руы ішіндегі қ а с п а қ т ы байдың бірі болыпты (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 136).
Жастағы дəурен күнің жоқ. Ауру болсаң қ а с т а л ы, Саудағыдай сының жоқ (С.Жанғабылов, Тоқсан толғау, 19). ҚАСТАНДЫ: Қастанды экономика. э к о н. Зияны көп экономика; көлеңкелі экономика. Біз қ а с т а н д ы э к о н о м и к а д а н (теневая экономикадан) сонда ғана құтыла аламыз (Қаз. əдеб., 08.02.1991, 2). ҚАСТАНДЫҚШЫЛ с ы н. с ө й л. Қастық істеуші, қасыкөй. Оның үстіне Бəйтіктің жолын тосып, болыстың почта- сын тонаған қ а с т а н д ы қ ш ы л адамдар ретінде аз кінə айтқан жоқ (К.Оразалин, Абайдан соң, 222).
Қазыхандар қ а с т а н ш ы л қылықпен айналысып жүрді (Қ.Құрманғалиева, Аты- рау, 134). ҚАСТАНШЫЛДЫҚ з а т. Қастық жасаушылық, қасыкөйлік. Оның қ а с т а н ш ы л д ы ғ ы күн өткен сайын жанданып жатқандай (Қ.Құрманғалиева, Атырау., 93). ҚАСТЕКІ... Қалқайған қ а с т е к і қара бөрік басынан ұшқан бетінде ойдан ойды қуалай төмен қарай зыр қақты (М.Əуезов, Əңгім. мен повес., 109). ҚАСТЫ с ы н. Қасы бар (ер). Күміс қ а с т ы қазақы ер кең екен, екеуі де сыйды (Жалын, 1973, №6, 9). ҚАСЫЛА е т. с ө й л. Қасы. Жасы ал- пыстан асқан жауапты хатшы ұстарамен тықырлап қырғызған қауақтай дөп- дөңгелек, жып-жылтыр басын қышырлатып қ а с ы л а й береді (О.Сəрсенбай, Шығ. 5, 105). ҚАСЫЛАУ Қасыла етістігінің қимыл атауы. ҚАСЫМСЕЙІТ з а т. с ө й л. «К-700» тракторын халық осылай атайды. Ел арасындағы, əлгі, «қ а с ы м с е й і т», «əсемсот» деп ат қойып, мақтап жүрген «К-700» тракторының өзі қардың қалыңдығынан қия баса алмай жатқанын көзіміз көріп жүр (Лен. жас, 16.03.1971, 4). ҚАСЫС е т. Жылқы малының бір-бірін тісімен қасуы. ҚАСЫСУ Қасыс етістігінің қимыл атауы. ҚАТ: Қатқан қайыстай. Ап-арық, тыртиған. Өйткені бетінде қан-сөл жоқ, қ а т қ а н қ а й ы с т а й арық екен, конц- лагерьден шыққан ба деп қалғандайсың (Ə.Асқаров, Таңд., 59). Біз де ет пен сүйектен жаралған адам баласымыз ғой. Қ а т қ а н қ а й ы с т а й болып жүрісіміз мынау (Д.Рамазан, Жылап аққан., 77). Қайтқаныңның басы. Өлгендеріңнің басын ұрайын д.м. қарғыс. - Өзің ше? Түсініп тұрған шығарсың, қ а й т қ а н ы ң н ы ң б а с ы (З.Ақышев, Жаяу., 364). ҚАТАР з а т. э т н. Қызды ұзатқанда оның əке-шешесі құдаларына беретін кəде мал. Қыз иесі ілу алса, жасау береді, тоймал алса – қ а т а р береді. Тоймал – қыздың қалыңмалынан тысқары алынатын арнайы кəденің бірі (Қазақ., 01.01.2010, 9). ҚАТАРАРАЛЫҚ з а т. Өсіп тұрған бау-бақша дақылдар қатарларының аралықтарындағы ашық жер. Жүзімдікті көму, ашу, бұтау, қ а т а р а р а л ы қ т а р ы н айдау жəне тыңайтқыштар енгізу 348 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жұмыстары толық механикаландырылған (Оңт. Қаз., 29.11.1972, 2). Қ а т а р а р а
бас көтеруіне жол бермедік (Еңбек туы, 15.01.1965).
болар. Оған дейін көрген күндерің осы, - деп Ғұбайдолла Қасқырбайды қ а т а р
пен күл, 31). ҚАТАРСЫНУ Қатарсын етістігінің қимыл атауы. ҚАТЕПТІ с ы н. а у ы с. Қасиетті, қас- терлі, құдіретті, киелі. Кімді патша қоюға өздері келісе алмағаннан кейін, сондағы үлкен дін адамы қ а т е п т і əулие санап, бəрі енді ол кісінің үш мұрагерді сынап беруін өтінеді (Б.Нұржекеев, Өзендер., 76).
оны (оңғақ балығын) сүзекімен, аумен, қабадамен жəне қ а т е ш т е р м е н аулай- ды (Саятшылық, 157). ҚАТ-ҚАТ з а т. Асық атқанда сақасы тəйке тұрып қалса, сол жақын жер- ден тағы ату ісі (кезегі). Бірақ оны жолындағы басқа асықты көздеп, сақасын тəйке тұрғызып барып, жақындап келіп атуға да болады. Мұны қ а т-қ а т дейді (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 87).
- Өй, қатпа бол, қ а т п а б о л ғ ы р! – деді жігіт бетіне баттасқан түйенің жынын сүртіп (С.Мұқанов, Жұмбақ жалау, 59). Қатпа құрт. Қатты құрт, қатып қалған құрт; майсыз құрт. Құрттың өзі торқа құрт, қ а т п а қ ұ р т, сықпа құрт, ежегей құрт боп кете барады (Қаз. əдеб., 20.11.1986, 9). ҚАТПАЛАН е т. с ө й л. Қату, сему. Ыстық пен суық қажап қ а т п а л а н ы п өскен сексеуілдер төзімділік нышанын аңғартады (Жұлдыз, 1970, №5, 83). ҚАТПАЛАНУ Қатпалан етістігінің қимыл атауы (И.Жылқыайдаров, Жаста- рым, 60). Қ АТ П А Р : Қ а т п а р б е т. Б е т і қатпарланып кеткен; əжім-əжім. – Үйінде отырған қоқиған, қоқырайған, қ а т п а р б е т, қара сұр жын-шайтандарды тепкінің астына алып, түре қуайық та, Секе? (Ə.Байбол, Теміржол., 216).
қан жайып, самаурын əкеп қолды-аяқ- та тұрмай лыпылдап шауып жүрген
жеңгеміз Мауыты (Н.Сералиев, Махаб. тур. хикая, 7).
мойынды қорғап тұратын кіреукелі, көбелі, қ а т т а м а л ы немесе теріден жасалған жапқышы болған (Ата салты., 64). ҚАТТЫ: Қатты бидай. Бидайдың қатты дəнді сұрамы. – Бізге судан шөбінің, чумизаның, жоңышқаның, қ а т т ы б и д а й д ы ң тұқымын беріңіздер (С.Бегалин, Ана қайраты, 56). ҚАТТЫ-ҚАЙЫРЫМ с ы н. Қиын, ауыр, зиянды. Сондықтан келін қ а т т ы- қ а й ы р ы м жұмыстардың бəрінен боса- тылады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 185). ҚАТТЫЛЫҚ з а т. а у ы с. Сараңдық, қолытарлық. Бай қ а т т ы л ы қ т ы қойып, дəулетінен біраз малды шығарып, құрма лдыққа ша лды (З.Иманбаев, Нажағайлы түн, 35). ҚАТТЫҚПАҒАН с ы н. Қалыптаспаған, жаттықпаған. Əлі қ а т т ы қ п а ғ а н, бұзылмаған балаң дауыс (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 428).
жасалған сабаны да қ а т у қ а р а ғ а салып, қыс бойы түтінмен ыстап, əзірлеген өзі (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 196). ҚАТЫҚ з а т. Ұйытылған айранды сүзіп, сарысуын ағызып жіберу арқылы дайындалған тағам. ҚАТЫҚСЫЗ с ы н. Май, ет қосылмаған, қатығы жоқ (көже). Ерубайдың білуінше, бұл үйде тамақтың екі-ақ «түрі» болуға тиіс: бірі – қайнақ су, бірі – қ а т ы қ с ы з талқан көже (М.Сқақбаев, Қызық қыз, 152). ҚАТЫМ: Қатым түсіру. э т н. Мар- құмның рухына бағыштап құранды ба- стан аяқ оқып шығу. Қ а т ы м т ү с і р у д і ң ислам дініндегі орны мен маңызы Мұхамед (с.ғ.с) пайғамбардың хадистерінде айтылған (Қаз. этнография., 3, 513).
349 Байынқол Қалиев ҚАТЫМГЕР з а т. Қайтыс болған адамға бағыштап қатым құранын оқитын адам (молда). ҚАТЫН з а т. к ө н е. Хан əйелі. Түркі халқында хан əйелін ертеректе қ а т ы н деген (Егем. Қазақст., 29.05.2002, 4).
бəрі аяқталып, бүгін айтыстың ең қызығы жыраулар айтысы басталған (І.Есенберлин, Алмас., 54). ҚАТЫНБАСШАЛАН е т. Қатынбасша болу, қазанның басынан шықпау. – Қ а т ы н б а с ш а л а н б а й, аяқ-табаққа араласпай жайыңа отыр! – деді Зұлқия бұрынғыдан да даусын көтеріп (Т.Дəуренбеков, Сүмбіле, 133).
ҚАТЫНБАСШАЛАНУ Қатын- басшалан етістігінің қимыл атауы. ҚАТЫНБҰРАШ з а т. с ө й л. Əйелін жақсы көретін, қызғанатын адам; əйел- құмар. Қатынқұмар адамды, əйелін басқа- дан қорғаштайтын, қызғанатын адамды «қ а т ы н б ұ р а ш», жақсы атқа қызығатын, атқұмар адамды «атбұраш» дейді (Соц. Қаз., 21.03.1991, 4). Ал «бабникті» айтқымыз, тəржімалағымыз келсе, қазақтың «қ а т ы н б ұ р а ш» деген сөзі бар (Бұл да). ҚАТЫНДАП ү с т. Қайта-қайта «қатын» деп айтып, балағаттап. Кіріп келді бəйбіше, Балбөпені қ а т ы н д а п, Күң, шошқа ұрсып бапылдап, Бүріп келді бəйбіше (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 12, 81). ҚАТЫНЖАНДЫЛЫҚ з а т. Қа- тынжанды болғандық, əйелжандылық. – Сорлы бала, қ а т ы н ж а н д ы л ы ғ ы н а не берерсің! (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 83). ҚАТЫНҚҰМАР з а т. Қатындарды жақсы көретін адам, қатыншыл. - Өзі араққұмар болған дейді ғой? – деді Егінбай. – Араққұмар ғана емес, қ а т ы н қ ұ м а р да болған (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 70). ҚАТЫРАҚ с ы н. Зəрулеу, мұқтаждау, тапшылау. – Ертең мен, мысалы, бұдан гөрі де қ а т ы р а қ жəне қажеттірек нəрсеге ақша жұмсайтын шығармын (Р.Райымқұлов, Жапанда., 425). ҚАТЫРАН з а т. з о о л. Акуланы қазақтар осылай атайды (К.Куленов, Балық шаруаш., сөзд., 41). ҚАТЫРҚА з а т. с ө й л. Қатырма (кар- тон). 5 нөмірлі қалыппен, яғни қ а т ы р м а м е н шыққан түрінің бағасы 100-150 сом (Қаз. əдеб., 29. 01. 1993, 6). ҚАТЫРЛАТ е т. к ə с і б. Аңның құлағына қатыр тығу. Түлкіні қ а т ы р л а т қ а н д а салаң етіп түскен тілін қыранға тартқызып жегізіп, тояттады-ау дегенде ажыратып əкеткен жөн (Ж.Сатылғанов, «Қауырсын» клубы, 95). ҚАТЫРЛАТУ Қатырлат етістігінің қимыл атауы. Болмаса, ол қ а т ы р л а т у ғ а көндікпей, бүркітті не бүркітшіні жазым етуі мүмкін (Ж.Сатылғанов, «Қауырсын» клубы, 99).
з а т. Қатты қағаз, картон. Қатты қ а т ы р м а д а н жа- салып, белі айқыш-ұйқыш тартылған батпырауық бірте-бірте қалықтай көтеріле берді (М.Мəжитов, Аманғали, 217). ҚАТЫРМА 2 з а т. Ашымаған қамыр- дан пісірілген нан. Əсіресе бүкіл ауыл мақтайтын апамның тандыры, пəтір, қ а т ы р м а с ы қай баланың болсын сүйсініп, тоймайтын наны (Жалын, 1977, №3, 13). ҚАТЫРМАЛА е т. Крахмалға салып, қатырылу. Қ АТ Ы Р М А Л АУ Қ а т ы р м а л а етістігінің қимыл атауы. ҚАТЫРЫП ү с т. с ө й л. Жақсылап, əдемілеп, келістіріп д.м. Мен оны əлі қ а т ы р ы п жазам, оқыған кезде көзіңе мөлтілдеп жас келеді (Таң нұры, 182). Аяз алақандай айнаға қарап, өзінің бұйра ша- шын қ а т ы р ы п тарады (Ə.Тарази, Қиян соқпақ, 17).
ашық жүк машинасының үстіне қойылып, қызыл ала кілем жабылған табыттың соңына ілескен елдің бəрі дерлік жаяу- жалпылап ұзақ созылып ілбіп келеді (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 12). ҚАУАҚ з а т. ж е р г. Кеме тоқтайтын жер; кемежай. Орыс кемесімен Ыстамбұл бұғазына, Анадолы қ а у а ғ ы н а келіп, тағы жеті күн аялдайды (Халифа Алтай, Алтайдан., 112). ҚАУАҚ: Қауақ бас. Басы қауақ сияқты, қауқиған. Мойны ырғайдай, қ а у а қ б а с қара балаға қызыға қарады (Ш.Айтматов, Ақ кеме, 13).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|