Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 32. Синонимдес аффикстер. М ағынасы мен қызметі бір-
біріне ұқсас, өзара мэндес аффикстер (жүрнақтар) синонимдес аффикстер деп аталады. Мысалы, -ш ац (-шек), -цац (-гац, -кек, - гек), -цыш (-гыш, -кіш, -гіш), -цыр (-гыр, -кір, -гір) жүрнақтарында қызметі жағынан үқсастық мағынасы жағынан өзара жақындық бар екенін көруге болады. Аталған жүрнақтардың жалғануынан жасалған үрыншац, үялшсщ, сүріншек, жасцаніиац, мацтаніиац, 41 еріншек, цызганшац деген сөздер ұрынгыш, үялгыш, сурінгіш, жасцангыиі, мацтангыш, ерінгіиі, цызгангыш сөздерімен синоним болса, үрысцац сөзі үрысцыш сөзімен, тырысцац сөзі тырысцыіи сөзімен синоним бола алады. «Сондай-ақ, білгіш пен білгір, үищыиі пен үиіцыр мағына жағынан өзара жақын болса, сүзгіш пен сүзеген, тепкіш пен тебеген сөздері де мағына жағынан бір-бірінен алыс ем ес»1. Синонимдес сөздер бірінің орнына бірі әрқашан жүре бермейтіні, яғни бірін-бірі эрдайым алмастыра алмайтыны сияқты, синонимдес жүрнактар да бірінің орнына бірі қолданыла алмайды. «Синонимдес жұрнақтардың мағыналары қаншалықты жақын болса да, олар тең болмайды жэне мағыналық та, стилистикалық та ерекшеліктері болады. Екіншіден, мағыналас жүрнақтардың жалғанатын сөздерінің арасында да өзара үлкен айырмашылык болады. Өйткені олар бір түбірге (я негізге) талғамай косылғандарымен, көбінесе, бірі жалғанған түбірге (сөзге) екіншісі жалғанбайды. Мысалы: ерінгіш деп те, еріншек деп те айта аламыз, бірақ күлгіш деуге болғанымен, күлшек деп айтуға болмайды. Сол сияқты, сүрітиек дегенімізбен, сүріпгек демейміз. Тырысцац, бірак тырысшац емес; тепкіш, тебеген, бірақ тепкек емес. Осындай талғағыштық (талғампаздық) қасиет эсіресе сөз тудыратын қосымшаларда, оның ішінде жеке сөз таптарына тән жүрнақтарда, күшті сияқты. Ал форма тудыратын жүрнақтар аса талғампаз емес, олар сөзге жалғану жағынан өрістірек те, өре- лірек те. Тоцтыша, күрекиіе, сарайша, төбеше, өзенше, көлше, сацалша, көрпеше дегендермен жарыса тілімізде тоцтышац, күркешік, сарайшъщ, төбешік, өзеншік, көлшік, сацалшыц, көрпеиіік сөздері де (әрине, формаларын айтамыз) қолданылады. Бүлардың мағыналары синонимдес, бірақ тең емес. Сол себептен осы екі форманың екеуі де жарыса өмір сүруде. Бұған ацши, бациіи, тікши, кекиіи формалары мен ацырай, цацырай, түцырай, шүқырай, шацырай, шыцырай, бүкірей, шекірей, тікірей, кекірей формаларын коссақ, оның үстіне сол екі формадан үштасқан (біріккен) ацшырай, бацшырай, ңақиіырагі, түцшырай, тікиііреіі, жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|