Нұрғали Қадырбаев

 
1 
Нұрғали 
ҚАДЫРБАЕВ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЖАЗУШЫ 
МАРХАБАТ 
БАЙҒҰТТЫҢ 
ПРОЗАСЫ 
 
(ғылыми-әдеби зерттеу) 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы 2014 
 

 
2 
УДК – 821.512.124.2 
ББК 83.3 (5Қаз) 
Қ61 
 
Ғылыми-әдеби зерттеу еңбегі  «Сырдария» университетінің Ғылыми 
кеңесінде талқыланып, баспаға  ұсынылған. 
 
 
Қ61. Қадырбаев Нұрғали. Жазушы Мархабат Байғұттың прозасы. Ғылыми-
әдеби зерттеу. – Алматы. «Баспа өнімдері» ЖШС. 2014.156 бет. 
 
ISBN  9944 – 23– 58 – 5 
 
 
Рецензенттер: 
Мекемтас Мырзахметұлы, 
филология ғылымдарының докторы, профессор 
 
Құлбек Ергөбек, 
филология ғылымдарының докторы, профессор 
 
 
 
Жазушы, журналист, «Сырдария» университетінің профессоры 
Нұрғали Қадырбаевтың ғылыми-әдеби зерттеу еңбегінде  қазақ әдебиетінің 
айтулы прозаиктерінің бірі – жазушы Мархабат Байғұттың прозасы хақында 
жан-жақты талдау жасалынған.  
 
Еңбек филолог-студенттерге, филолог-магистранттарға, қазақ әдебиеті 
жанашырларына арналған. 
 
 
ISBN  9944 – 23– 58 – 5 
 
 
 
Қадырбаев Нұрғали. Жазушы Мархабат Байғұттың прозасы. Ғылыми-әдеби 
зерттеу. – Алматы. «Баспа өнімдері» ЖШС. 
 
© Қадырбаев Н., 2014 

 
3 
 
 
 
 
 
 
 
Мархабаттың әлемі 
 
 
Бүгінде  көркем  әдебиет  атты    сөз  өнері  саласындағы  ерекше  қасиетке 
ие  мекенде  халқымыздың  біртуар    тамаша  ұл-қыздары  жемісті  еңбек  етіп 
жүр. Олар өз ұлтына деген адалдығымен айырықшаланады. Сөздің қадірі мен 
киесін  ұлықтайды.  Сөздің  тағылымын  ту  етеді.  Сөз  және  көркем  сөз  ел 
игілігіне қызмет етсе деп алаңдаулы да.  
 
Әңгіме  төркінін  ұзақтан  қарпып  отырған  жәйт  емес,  айтылар  сөздің 
әлқиссасы  деп  ұғынсақ,  осынау  көркем  әдебиет  пен  журналистика  астасып 
кеткен сөз әлемінде  Мархабат әлемі де ерекше сөз етуді қажет  етеді.  
 
Әдебиет  әлемінде  өзінің  орны  мен  төрі  бар  Мархабат  аға    Байғұттың 
өмірі  мен  шығармашылығы  хақында  осы  орайда  өз  оқырмандарымызға  
кейбір  ғана деректерді ұсына кетуді жөн санап отырмыз. 
 
Махаң  өз  облысымыздың  түлегі.  Түлкібас  ауданындағы    Пістелі 
ауданында  1945  жылы  25  мамырда  дүниеге  келді.    Бүгінгі  барша  азаматтар 
секілді  мектеп  қабырғасында  білім  алды.  Алматыдағы  Қазақ  мемлекеттік 
университетінің  филология    факультетін  тәмамдады.  Сол  уақыттағы  жердің 
алтыдан бір бөлігін алып жатқан кеңес одағының, бүгінде Ресей елінің Сібір 
және Қиыр Шығыс өлкелерінде  әскери кызметін өтеді.  
 
Түлкібас  аудандық  «Шамшырақ»  газетінде,  облыстағы  қара  шаңырақ 
газет  «Оңтүстік  Қазақстанда»  ұзақ  жылдар  бойы  әдеби  қызметкер  болды, 
мәдениет,  әдебиет  және  өнер  бөлімін  басқарды.  Облыстық  партия 
комитетінде  жауапты қызметтер атқарды. 
 
1985-1992  жылдар  аралығында  Қазақстан  Жазушылар  одағының 
облысаралық  бөлімшесіне жетекшілік етті.  
 
1992-1993 жылдары Оңтүстік Қазақстан  облысы  әкімінің аппаратында  
ішкі  саясат  бөлімінің  меңгңерушісі,  1993-1997  жылдары  облыстық  тіл 
басқармасының  бастығы болды.  
 
1998  жылдан  бастап,  облыстық  ақпарат  және  қоғамдық  келісім 
басқармасы бастығының  орынбасыры болса, 2011 жылдан  сол басқарманың 
бастығы болып тағайындалды. 
 
Қай салада қызмет атқармасын, Махаң  төл тіліміздің жанашыры, оның 
мемлекеттік деңгейде көсегесі көгеруіне  тер төкті. 
 
Қазірде, әрине, айтуға оңай, төл тіліміз  елімізде, әсіресе, Мақтааралда, 
кеңірек  көлемде  Оңтүстікте  мемлекеттік  деңгейдегі    басқосуларда  өзінің 
лайықты    орнын  алды  десек,  артық  айтқандық  емес.  Төл  тіліміз  экономика, 
әлеуметтік-саяси, мәдени және денсаулық сақтау,  білім және өнер саласында  

 
4 
құнары  мен    нәрі  мейілінше    көзге  түскен  тілге  айналды.  Соған    өзіміз  де 
куәміз.  
 
Ал,  ол  кезде,  кеңестік  жүйеде  мемлекеттік  тіліміз  қыл  үстіндегідей 
тайғақ  та,  тағдыр  талайымы  алаңға  толы  мезгілтұғын.  Сол  үшін  де 
тәуелсіздікке  мың алғыс.  Махаң секілді  тілдің туын көтерген абзал ағаларға 
ақ  ниетті шынайы  пейілімізді  осы  ретте  шын  жүректен  білдіреміз.  Тіл  үшін 
ізгі де ілтипатты іс-әрекет әлі де жалғаса беретіндігіне сеніміміз кәміл. 
          Махаңның азаматтық болмысы қоғам өміріндегі қайраткерлік әлемімен  
ерекшеленсе, екіншіден, жазушылық қызметімен айырықшаланады. Жазушы 
суреткердің    қаламынан  дүниеге  келген  көркем  кітаптардың  да  шоғыры 
ауқымды әрі елеулі. Мәселен «Шілде», «Сырбұлақ», «Интернаттың баласы», 
«Нәуірзек»,  «Машаттағы  махаббат»,  «Серт  пен  сенім»,  «Ақпандағы 
мысықтар»,  «Әдебиет  пәнінің    періштесі»  және  тағы  басқа  да  туындылары 
жылы юморға, мерейлі сезімдерге молынан қаныққан.  
 
Махаңның  әңгімелері  орыс,  украин,  өзбек,  түрік,  қарақалпақ,  саха  
тілдеріне    тәржімаланған.  Қаламгер  қазақ  әдебиетіне    Василий  Шукшиннің, 
Юрий Покальчуктің, Шыңғыс Айтматовтың  шығармаларын аударып, әдеби 
үдерісті  жаңа  кейіпкерлер    дүниесімен    толықтырды.  Уашингтон  Ирвингтің  
Мұхаммед  пайғамбам  туралы  еңбегі  де  қалың  қазақ  оқырмандарына  қарай 
жол  тартты.  Мархабат  Байғұт  сондай-ақ,  драматургия  саласына  да  қалам 
тербеді,  бірнеше  пьесалардың  авторы.  Қазақ  журналистикасы  мен 
әдебиетіндегі  эпикалық  тектің  ортақ  түрі  –  очерк  жанрына  да  елеулі  үлес 
қосқандығын  атап  айтқан  жөн.  Облыстың  барлық  аудандарындағы  аттары 
көпшілікке мәлім  диқан, шаруа, ғалым, өнер адамдары жайлы дер кезінде әрі 
көркем  әдебиетке  тән    құнарлы  тілмен  талай-талай    тұлғаларды    елге  паш 
етті.  Атап  айтқанда,  белгілі  абайтанушы  ғалым    Мекемтас  Мырзахметов, 
халқымыздың хас батыры Бауыржан Момышұлы, қазақ баспасөзінде ұлттық 
мүддені  кеңестік  дәуірде-ақ    ашықтан  ашық    насихаттаған,  от  тілді,  орақ 
ауызды  Шерхан  Мұртаза  жайлы    тұшымды  мақалалар  жазды.  Әрине,  осы 
еңбек ауқымында  тұлғалы азаматтардың бәрінің аттарын атап,  түсін  түстеу 
бұл  туындының    міндетіне  жатпайды  да.  Дегенмен,    Мырзашөлдің  тұлғалы  
перзенттері  Еңбек Ері Жұмагүл  Сәуірбаева, аузы батыр, ойы терең, берекелі 
тірлікке    алымды  да  қарымды  Роман    Зұлпыхаров,  Жетісайдың  Нұрғисасы 
атанған  Бөрі  Иса,    жоғарғы  оқу  орнының    алтын  қазығын  жер  жаннаты    – 
Жетісайда  қаққан    белгілі  қоғам  қайраткері,  білікті  басшы  ғалым    Оңалбай 
Аяшев,    мақта шаруашылығын ғылыми және  тәжірибе  негізінде   жүйелеп, 
оны іс жүзіне асыра білген  белгілі ғалым  Ибадулла Үмбетаев,  қайсы бірін 
айта  берелік,    ел  мен  жерге    қажыры  мен  рухын    аямай  жұмсаған  еңселі  
ерлеріміз  бен      өрелі  өрендеріміздің  кескін-келбетін    кешенді  де  көркем,  
келісті де  көрікті    етіп  суреттегенін  әлі де ұмыта қоған жоқпыз. 
 
Сонымен,  айтпағымыз,  Махаңның    үшінші  бір  әлемі    жасампаз 
журналистика    саласында  демекпіз.  Әркім  өзінің  танымы  мен  білігі,  
қөзқарасы  мен  қарымы  деңгейінде  танылады.  Қаламгердің  осындайда 
шеберлік  қуаты  жасампаздығымен    ерекшеленеді.    Кейіпкерлері  –  өз  

 
5 
заманымыздың  ерлері.  Өмірде  болған,  жанымызда  күн  сайын  көріп  жүрген  
замандастарымыз.    Бір  елерлігі  олардың    кейбірі    бүгінде  арамызда  жоқ. 
Әйтсе де, жадымызда. Шежіреге айналған,  тасқа басылған,  Мырза Даланың  
гүлденуіне    ғажап  үлес  қосқан    біртуар    оғландар    мен  ханымдар  екендігі  
естен де, санадан  да өшпестей із қалдырған абзал ағалар  мен аяулы аналар.  
 
Махаң  қазірде  қазақ  журналистикасының    бүгінгі  қарашаңырағы  
саналатын  «Егемен  Қазақстан»  газетінде  жұмыс  жасайды.  Көкейкесті, 
толғақты  мәселелерді  баспасөз    беттерінде    жүйелі  де  ұдайы  жариялап  
жүргендігі қалың оқырман қауымға белгілі жәйт. Әркез-әркездері «Көкемнің 
атын көшеге, атамның атын ауылға»  берумен әуестенбеу қажеттігін, жаппай 
шапан  жабу  үрдісін  науқанға    айналдырмау  керектігін,  алғыс  хаттармен 
марапаттау  жайымен ұдайы айналыса бермеу хақында,  сөйтіп, ынталандыру 
және  құндылықтар  құнын    құнсыздандырмау  жөніндегі  ой-пікірлер  мен  
пайымды    мәселелерді  көтеріп,    ел-жұрт  тарапынан    жылы  ілтипатқа 
бөленгені де аз емес.  
 
Шынында  да,  Махаңның  адами  пайым-парасаттары,    адами  биік  
тұлғасы  бүгінгі жас өскенге нағыз үлгі-өнеге. Жанымызда  жүрген замандас 
жайлы  жазу  оңай  әрі  күрделі.  Оңай  болатындығы    бәрі-бәрі  де  көз 
алдымызда.  Қиын  да,  күрделі    болу  себебі    –  пендеуи  тірлікте    пенделікті 
емес,  тіршіліктің  өзегі  боларлық    қасиеттерін    елеп-екшеуге  жете  мән 
бермеуімізде.  Әлі  де  уақыт    бар,  бәріне  де  үлгереміз  деген  кеңқолтық 
қасиеттен  арыла    алмауымыз.    Бұл  заңды  да.  Алайда,  Махаңның  қоғамдағы 
қайраткерлігі,  журналистикадағы  жанкештілігі,  жазушылықтағы  жаймашуақ 
та  сырлы  дүниелері  қазірде  арнайы  зерттеуді    қажет    ететіндігін,  оған 
уақыттың әбден пісіп-жетілгендігін  атап айтуға тиістіміз.  
 
Махаңның  қоғамдағы  қараткерлігін  сөз  еткенде,    облыс  көлемінде 
баянды тірлігімен  елді ұйыстыруға  қызмет ететін «Ырыс алды – ынтымақ»  
атты алқалы жиын жұмысын айтпай кетуге болмайды. «Бірлік болмай, тірлік 
болмас» деген аталы сөздің баламасындай болған  қыдыр да, береке де, құт та 
түбі  бір  ынтымаққа  баратұғынын  ата-бабаларымыз  ғибраттап  кейінгіге, 
біздерге аманаттап кеткен екен. Сол өсиетке адал облыстағы осынау алқалы 
жиын  бүгінде    заңды  тіркеуге  алынып,  елдің  ынтымағы  мен  достығына  
жемісті  қызмет  етуде.  Соның  нақ  төрінде    елдің  сөзін  сөйлеп,  қадірі  мен 
құрметіне бөленіп жүрген Махаңмен ендігіде қалайша мақтанбасқа. 
 
Мархабат  Байғұт    екі  дүркін  республикалық  «Жалын»    сыйлығын 
иемденді.  1996 жылы халықаралық «Алаш»  сыйлығының лауреаты атанды. 
Үкімет  тарапынан  Қазақстан  Республикасының  «Құрмет»  орденімен 
лайықты марапатталды.  
 
«Бүгінде  көркем  әдебиет  оқылмайды»,  «Көркем  әдебиеттің  қадірі 
бұрынғыдай  емес»  деген  сөздер  аз  айтылмайды.    Оның  себептері  аз  емес. 
Себептері  де  санаулы.  Қазірде  компьютерлік  технология  зор  қарқынмен 
дамуда.  Кітапты  компютермен  оқудың  мүмкіндіктері  пайда  болды.  Қажет 
болса,  қағазға  көшіріп  те  алуға  жағдай  бар.  Екіншіден,  кітаптар  бағасы 
бұрынғы    кеңестік  кездегідей  емес,  тым  қымбат.  Мемлекет  сол  себепті  де,  

 
6 
бір-екі    мың  данамен  шығатын  көркем  дүниелерді  кітапханаларға  тегін  
жөнелтеді.  Ол  не  болады?  Кітапханалардың  барлығына    дерлік  аз-кем 
данамен шығатын кітаптар жамауына да жетпейді.  
 
Мемлекет  бұл  істі  қолға  алған  соң,  ендігіде  сол  кітаптарды  
кітапханаларға жөнелтпес бұрын,  кітап дүкендеріне қол жетімді бағалармен 
сатса.  Тіпті,  арзан  құнға  сатса.  Өйткені,  бұл    шығындарды  мемлекет  өз 
мойнына алған ғой. Кітап осындайда сатылса жақсы, сатылмаса бір жылдан 
кейін  қайтадан  жинап,  кітапханаларға  өткізсе,  кітап  сөрелерінде  шаң  болып 
жатпас еді. Бұл енді біздің ұсынысымыз ғана. 
 
Махаңның  шығармаларын  талдағанда,  жазушының  тілінің  шеберлігі 
жайы,  ең  алдымен,  ойға  оралады.  Ұтымды,  тапқыр  сөздер,  ойнақы  да    отты 
жауаптар кейіпкерлердің сөздері ғана емес, ол қаламгердің дәл өзі. 
 
 Жазушы дүниелері сонымен бірге  адам ойын тереңге батырады. Сөзді  
ойнатамын  деп  ойға  батырады.  Өмірдің  өзіндей  ойлы  да  өрелі.    Мимырт  та 
мамыражай.Күлкілі де қорғасындай салмақты. Пендешілік пен парасаттылық  
қосақабат өрілетін жағдаяттар да аз емес. Алғашқыда жылы жымиясың, бірақ 
кей-кейде  шығармаларын  оқи  отырып,  жүрегіңнің    тұсын  ұстап,  тереңге 
түсесің.  Бұндай  хал-ахуалды  жазушының    жеке  тағдыры  өзек  болған  дерлік 
«Әдебиет  пәнінің  періштесі»  хикаятын  көңілмен  шолып  шыққанда,  бастан 
да, бүкіл болмысыңнан да түгелдей өткізесің. 
 
Жазушы  қазірде  толған,  толысқан  шақта.  Ой  әлемінің,  дүние 
танымының  деңгейін    көбірек  айтып  отырмыз.  Махаң  жазғанда,  ой-қиялы 
тербелгенімен,  негізгі    қуатты  және  қажыр-қайратты    табаны  тіреген    туған 
топырағынан  алады.  Бүгінде  оқырманды  алдай  алмайсыз.    Оның  дені 
көзіқарақты, көкірегі ояу жандар. Олар нарықты заманды, оның заңын жақсы 
біледі.  Бір  кездері    қазақ  сауданы  ептей  алмайды  десе,  ендігіде  мықтап 
қателескендері айдан анық.  
 
Махаңның  көркем  туындыларын  оқи  отырып,  осындай  қорытынды  да 
жасайсыз.  Нарық  –  бүгінгі  өмірдің  шындығы  болса,    негізгі  саясаты  да 
осыған  келіп  тірелсе,  жазушы  көзқарасы  да  осы  мәселені  еш  уақытта  
қаламгерлік  назардан  шет  қалдырған  емес.  Қаламгер  Махаң  өзгелер  үшін 
жазады.  Өйткені,  қаламгер  ретінде  ол  өз  елінің  мүддесін  көтергісі  келеді. 
Туған халқының рухы мен еңсесін тіктеуге тірек болғанды қалайды. 
 
Махаң тілі мен ділі, діні мен дәстүрі уыз  күйін сақтаған іргелі өңірдің 
оғланы. Бұл өлкеде тұрып, қалың халықтың мұңы мен  мүддесінен шет қалу 
әсте мүмкін емес.  
 
Қаламгердің қай шығармасын алсақ та, тіліміздің шырайлы да құнарлы, 
нәрлі  де  әрлі  иірімдеріне  қанық  боласыз.  «Ақ  шымылдық»,  «Айымбала», 
«Шығарма»,  «Алпыс  үшінші  жылғы  махаббат»,  «Гамбургтегі  қазақтар», 
«Ауыл  клубының  аукционы»,  «Құмар  қыз»,  «Күдірең»  және  тағы  басқа  да 
әңгімелер тізбегі – сөзіміздің дәлелі. 
 
Қазақ  әдебиеті  мен  оның  тарихын  ендігіде  жазушы,  публицист 
Мархабат Байғұттың есімінсіз толық деп есептеуге болмайды. Бүгінгі  әдеби 
үдерісте  қаламгердің    өзіндік  стилі,  дәстүрі  мен  шеберлік    зертханасы 

 
7 
қалыптасып  үлгерген.  Соны  саралау,    талдау  және    зерттеу  бүгінгі  әдебиет 
сыны  мен  ғылымының  алдында  тұрған  өзекті  міндеттердің  бірегейі.  Бұл 
қызыл сөз емес, әбден қаныққан, қорытылған дәйек пен тұжырым.  
 
Жоғарыда  атап  өтілді,    көркем  әдебиет  бүгінде    бар  және  өмір  сүріп 
келеді. Рас, тәуелсіздіктің алғашқы жыдарында тоқырауға ұшырады да. Бірақ 
бұл – тоқырау емес. Өйткені, дамудың, өркениеттің  өзі түрлі-түрлі үдерістен 
тұрады.  Қараңызшы,  қазірде  көркем  әдебиетте  түп  тамырымызға    үңілген,  
кеше  кім  болғанбыз,  біз  кімдерің  ұрпағымыз  деген  сауалға  жауап  іздеген  
сүбелі дүниелерден кенде емеспіз. Оған мысалдар жеткілікті. 
 
Алда тұрған мәселелердің бірі туған әдебиетіміздің туындыларын өзге 
тілдерге  аудару,  тәржімалау.  Біз  өзге  тілдерден  өз  тілімізге  аз  аударып 
жүрген  жоқпыз.  Бұл  тұрғыдан  алғанда,  біздер,  тіпті,  алдамыз  да.  Бұл 
мәселемен  тікелей  шұғылданатын  «Әлем  әдебиеті»  журналы  да  бар.  Жемісі 
де  жақсы-ақ.  Ал  енді  өзге  тілдерге  аударуда  тер  төге  білсек,  өзімізді  де, 
көркем  дүниелерімізді  де  көбірек  көрсете  әрі  кеңінен  насихаттай  алар  едік. 
Осы  орайда,  Мархабат  Байғұттың  еңбектері  де  аудармашылар  назарынан  
қалыс қалмауын қалар едік. 
 
Жазушы  Мархабат  Байғұттың  қаламгерлік  әлемінің  басты-басты 
бастауларын  атап  өттік.  Олар  жазушылық,  журналистік    және  қайраткерлік 
әлемі.    Бұған  қоса  қаламгердің  аудармашылық,  драматургиялық    әлемін  де 
қосып айтқанымыз абзал. Жазушы шығармаларын  оқи отырып, қаламгердің 
туған топырағын, оның табиғатын көз алдыңызға келтіресіз. Түлкібасты қақ 
жарып өтетін асфальт жолдың екі бетіне көз салып, суреткер суреттеген елді 
мекендерге  куә боласыз. Үзіндіге кезек берелік: «Мұғалімнің әкесі андыздың 
айналасын сипалап, он үштен он төртке шығардағы ұлының осыдан он төрт 
жылдай  уақыт  бұрын    табанының  табы,  нұр-шуақ  жаратылыстың  жылуы 
сақталып  қалғандай-ақ, алақтай  іздеп, алақанын  қайта-қайта  төсейді. Міне, 
мына  жерде  тұрып  еді  баласы.    Балапаны.  Ботасы.  Мынау  енді-енді  шыға 
бастаған  шөптер  сол  маусымда  сүтке  мелдектеп,  толықсып  тұрғантұғын.  
Болашақ мұғалім Мұқағалидің ақ қайың туралы өлеңін оқыған...» 
 
Және де  бір үзінді ұсынайықшы: «Бозторғай асуын ақ мұнарлы жеңіл 
перде  аялап  тұрыпты.  Тәупістелі  аумағы    көгілдірлеу-күреңдеу  түсті 
сағынышты  сағымға  бөленіпті.    Мейір-Пейіл  періштенің    дауысына  
Көкбұлақ  және  оның  бастау  бұлақтары:  Ақбастау  мен  Қарабастау, 
Бекембастау мен Бекібастау, Әсембастау мен Әлдибастау, Абылайбастау мен 
Айбастау,  Сырлыбастау  мен  Сырманбастау  –  түп-түгел  тебіреніп  дабысты 
әуен қосқандай.» 
 
Мінеки,  құрметті  оқырман,  яки  тыңдарман,  өзіңіз  куәсіз,  сурет  пе, 
сурет. Табиғат көрінісі ме, ия, табиғат көрінісі. Осындай көркем өлкеде туып 
өскен, табанының ізі аялы топырағында  қалып, бұлағының суына шайылған  
бозбала  Махаң бүгінде іңгәләп келген  елінің өнегелі перзенті.  
 
Жазушы Мархабат Байғұттың шығармашылығы жөнінде халқымыздың 
есімі  елге  елеулі  қаламгерлері  жылы  лебіз  білдіріп,  жоғарғы  баға  берді  де. 
Атап  айтқанда,      алып  ойдың    иесі,  көрнекті      суреткер  ойшыл    Әбіш 

 
8 
Кекілбаев,    қаламы  қарымды  романист  Шерхан    Мұртаза,    айтулы  прозаик, 
драматург  Дулат Исабеков және тағы басқа да қазақ әдебиетінің  қабырғалы 
қаламгерлері  жазушы  еңбегіне    лайықты  баға  берді.    Бұл  тектен  текке 
айтылған  сөздер  емес.  Талай  жылғы  шығармашылық  жұмысқа,  жазушылық 
қызмет пен көркем  әдебиетке деген адалдық принципіне берілген әділ баға.  
 
Мархабат  Байғұттың  шығармашылығы  жөнінде,  оның  көркем 
туындылары жайлы  әдеби-ғылыми және  сыни зерттеу жұмыстарын  жазуға 
әбден болады. Және бұл бірер еңбектің  көлемінде  шектелмесіне  де кепілдік 
береріміз  хақ.    Суреткер  жазушының    көркем  дүниелері  мен    көсемсөз 
еңбектері  өз    зерттеушілерін  күтіп  тұр.    Алдағы    уақыттар  бедерінде  
жазушының өнімді еңбек ете беретіндігіне  сеніміміз кәміл. Өйткені,  өмірге 
етене  араласып,  оның  сан    қатпарлы    тіршілігінен    көркем    әдебиет  үшін 
қажетті 
материалдарды 
ыждаһатты 
түрде 
саралап, 
көркемдік-
шығармашылық    елегінен    нағыз  зергерше  өткізіп  жүрген  суреткер  Махаңа 
осындай талап қоюға оқырман ретінде құқылымыз.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
9 
ЖАЗУШЫ МАРХАБАТ БАЙҒҰТТЫҢ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЗАМАНА 
ШЫНДЫҒЫ 
 
Әңгіме – көркем әдебиеттегі ең шағын әрі жедел түрде оқып танысуға 
өте қолайлы прозалық шығармалардың бірі. Мұнда кейіпкерлердің қатары да 
аз әрі оқиғаларының саналуан қатпарлары тым күрделі бола қоймайды. 
Жазушы  Мархабат  Байғұт  көркем  әңгіме  жанрын  шебер  меңгерген 
қаламгер.  Жазушының  әңгімелері,  ондағы  көркем  тіл,  оқиғалар  тізбегі, 
кейіпкерлер  болмысы  оқырманды  лезде  баурап  алуымен  ерекшеленеді. 
Кейіпкерлердің  бейнесі  демей,  әдейі  болмысы  деуіміздің  себебі  –  тек  қана 
сыртқы бейне суреттеліп қоймай, тұтас тұлғаның портреттік, дүниетанымдық 
іс-әрекеттерінің жан-жақты, кешенді берілуін айтпақпыз бұл ретте. 
Жазушының 2005 жылы Алматы қаласындағы «Қазығұрт» баспасынан 
шыққан  төрт  томдық  шығармалар  жинағының  бірінші  томына  1970-1985 
жылдары жарық көрген көркем әңгімелері енген. Осы кітапта бас-аяғы отыз 
алты әңгімелері топтастырылған. 
«Шілде  мен  Егінбай»  әңгімесінде  суреткер  өзін  шынайы  сөз  өнерінің 
майталманы,  шебері  екендігін  айқын  танытқан.  Әңгіме  кейіпкері  –  арбамен 
су таситын Егінбай сонау   XX ғасырдың 60-70-жылдарында өмір сүрген жан.  
Шофер  Шәкір оның есімін атамай Жалбашаш дейді. Ал шашты өсіріп жүру 
сол  кезеңдегі  жастардың  жаппай  белең  алған  сәні  екендігін  көзкөргендер  
ретінде айтуға біздер де құқылымыз. 
Ауыл баласы Егінбайдың жаз кезінде су тасып, бақташы болып  жұмыс 
істеуі,  мектепті  бірге  бітірген  Майрақызды  көргенде  мәз-мейрам  болуы,  
бәрі-бәрі  де  табиғи,  балаң  жігіттік  мінезбен  мөлдір  де  тұнық  сипатталғаны 
оқырман жанына жылу дарытады. 
«Гүлжазира» әңгімесіне де көлемі тұрғысынан алғанда қысқалық пішін 
тән дер едік. Артық ауыз сөз жоқ. Диалогқа құрылған туындыда жеңіл юмор 
бар.  Кейіпкерлер  бір-бірін  аялайды.  Жанды  жаралатар  сөз  ұшқынынан 
мүлдем  ада.  Жас  емес,  жасы  отызға  жақындап  қалса  да,  қыз  атаулысын 
көргенде  денесі  дір-дір  етіп,  сөйлесуге  әл-қуаты  жетпей  қалатын,  оқу  оқып 
жарытпаған  кейіпкердің  іс-әрекетіне  шынында  да  бір  қарағанда  күлкің 
келеді.  Аяйсың  да.  Бірақ  өзіне  тән  тірлігі,  харекеті  оқырман  бойына 
жылылық ұялатады. Ерніне күлкі үйілдіреді.  
Гүлжазираны айттыруға барып, бір ауыз сөзді айта алмай, сезім сырын 
жеткізе  алмаған  Еркебектің  психологиясы,  одан  кейінгі  іс-әрекеттері,  тәтті 
қиялдары  бозөкпе  жаста  болмаса  да,  қызбен  сөйлесе  білудің  өзі  үлкен  өнер 
екендігіне көз жеткізеді. Әңгіменің өзегі – суреткер жазушының кейіпкерлер 
әлемінің  ұңғыл-шұңғылын  жетік  меңгергендігінде  деп  білеміз.  Аңғал  да 
аңқау  жігіттің  ебетейсіз  болмыс-бітімі  оқырманды  еріксіз  жымитады. 
Ауылдан  шықпаған,  үй  маңынан  ұзап  кетпеген  адамның  психологиясы, 
әрине,  табиғи  әрі  нанымды  суреттеледі.  Жер  мен  елді  аралап  көрген, 
адамдармен  қарым-  қатынаста  сергек  болған  жан  ешуақытта  басын  төмен 
салбыратып жүрмейді. Шоқтай жанып, жайнап тұратыны да белгілі. 

 
10 
«Момын  шал»  әңгімесінде  өмір  шындығы  шынайылығымен 
ерекшеленеді.  Әңгіме  жанрына  сай  кейіперлер  саны  да  көп  емес.  Момын 
шалдың болмы-бітімінен де қазақи, яғни төл халқымызға тән психологияны, 
іс-әрекеттерді,  сөйлеу  мәнерін  де  байқаймыз.  Осындай  қасиеттердің  бірлі-
жарымы  мыналар  дер  едік  :  ашық-жарқын  мінезі,  бала  секілді  аңғалдық, 
алдау-арбау  секілді  қылықтар  атаулысынан  ада  келбет.  Бүгінде  мұндай 
жайдары  мінез-құлық,  әсіресе,  нарық  заманында,  технологиялық-
компьютерлік  уақытта  тым  сирек  кездесетін,  тіпті,  жоққа  тән  құбылысқа 
айналды  десек  те,  артық    айтқандық  емес.  Өйткені  елді  мекендердің, 
ауылдардың  мегаполистік  әсерге  ұшырауы  ел  адамынан  мейлінше  
жинақылықты,  есепке  жүйріктеу    болғанды,  алғырлықты  талап  ететіні 
жасырын сыр емес.  
Сонымен,  жалпы  алғанда  жазушы  Мархабат  Байғұттың  әңгімелерінде 
XX  ғасырдың  70-80-жылдарында  өмір  сүрген  замандастарымыздың 
галереясымен жақыннан танысуға мүмкіндік аламыз. Жадымызда жаңғырған 
олардың бейнесі менмұңдалап тұрады.  
«Момын  шал»  әңгімесінде  де  кешегі  қан  майдан  кешкен  соғыстағы 
кезеңде  өмір  сүрген  адамдардың  тағдыры  суреттеледі.  Жазушы  осы 
туындысында баяндағанындай, дәлірек айтқанда, Момын шалдың өз аузымен 
айтқанда «Неше алуан тағдыр мен тауқымет бар ғой, қас қағым өмірде».  
Азан  шақырып  қойған  есімі  Қобыланды  соғысқа  барып,  тұтқынға 
түседі.  Ол  жерде  азап  көреді.  Еліне  оралады.  Бірақ  сол  кезде  өзі  үйленген 
әйелі Арзыкүл басқа біруге тұрмысқа шығып кетеді. Кейін өзімен-өзі болып, 
бұрынғы  әйеліне  еш  кінә  тақпай,  әрі  үйленбей,  ұзақ  уақыт  бойы  соқа  басы 
состиып жеке-дара ғұмыр кешеді. Ел іші оны сол үшін Момын шал деп атап 
кетеді. 
Күндердің  күнінде  Момын  шал  кейінгі  күйеуінен  дүниеге  келген 
перзенті Үркімбайдың машинасына кездейсоқ мініп қалып, жол бойында есі 
мен ақыл-санасы ендігіде кіріп үлгерген, өмір көрген шофер жігітпен әңгіме-
дүкен  құрады.  Үркімбай  әңгіме  арасында  өзінің  анасына  Момын  шалдың 
қалай  үйленгенін  сұрайды.  Момын  шал  бастапқыда  қалбалақтап,  дегбірінен 
бір  сәт  адасса  да,  сұраққа  жауап  қатады.  Үркімбай  Момын  шалды  үйіне 
зорлағандай  болып,  ертіп  келеді.  Сөйтіп,  өзінің  алғашқы  қосағы  болған 
Арзыкүлдің  кейінгі  аттаған  босағасына  бір  ауылда  тұрса  да,  араға  отыз 
жылдай уақыт өткенде алғаш рет қадам басады. 
Әңгіме  шағын  болғанымен,  айтар  ой,  лықсыған  сезімге  аса  бай.  Адам 
тағдыры, оның саналуан иірімдері, біріне-бірі ұқсамаған тіршілік түйткілдері 
оқырманды  өмір  атты  оқулықтың  тағылымды  бір  бетімен  танысуына 
мүмкіндік береді. 
Және бір айта кетер ерекшелік, жазушы әңгімелеріндегі кейіпкерлердің 
басым  бөлігі  –  қарапайым  ауыл  адамдары.  Бір  қарағанда  тым  момын,  қой 
аузынан  шөп  алмас  жуас,  өзімен-өзі  жүрген  жандар.  Бірақ  олардың  ішкі 
дүниесі    оқырманды  өзіне  бірден  баурап  алады.  Ішкі  әлемдері  –  бай, 
мазмұнды,  ұлттық  қасиеттерге  тола.  Бәлкім,  бұл  сонау  өткен  ғасырдағы 

 
11 
кеңестік дәуірде ұлттық болмысқа тізгін салудың әсерінен  де болар. Шыны 
керек,  кеңестік  дәуірде  ұлттық  әдебиет  дамығанымен,  қоғам  мүшелерінің 
ұлттық      қасиеттері  болған  тіл,  дін,  салт-дәстүрлер  мемлекеттік  деңгейде 
насихатталмайтын. Оған белгілібір дәрежеде тоқтам мен тиым бар-ды. 
«Кенжебек»  атты  әңгімесі  де  адамдар  тағдырының  күрт  өзгерістері 
жағдайындағы  көңіл-күйлерді  суреттеуге  арналған.  Бұл  шығармада  адам 
баласының  күлкісі  арқылы  кейіпкерлердің  жан  дүниесі,  жан  сарайы 
ашылады. Басқа біреуге тұрмысқа шығып кеткен жеңешесі Ұлбикенің күлкісі 
мен  жаңа  жеңешесі  Рабиғаның  күлкісінде  ортақ  жымиыс  болғанымен, 
екеуінің  күлкісі  де  Кенжебек  үшін  өзі  үлкен  жаңалық  ашқандай  болып 
көрінеді.  Өйткені  Ұлбикенің  әдемі  күлкісі  Кенжебек  үшін  ендігіде 
сатқындық күлкісіндей әсер етсе, Рабиғаның да  әдемі күлкісі отбасына адал 
жанның көктемде сәуле шашқан шұғылалы нұрындай көңіл-күйге бөлейді. 
Жазушының  «Бір  бөшке  бидай»  әңгімесі  де  қаламгердің  әңгіме 
жанрына  деген  адалдығын  танытатын  туынды.  Мұнда  да  автордың 
шығармаларына  тән  жұмсақ  жымиыс  бар.  Бұны  біз  күлкінің  әдемі,  рахатқа 
бөленген  әсем  түрі  дер  едік.  Шынында  да  жымия  күлу  біздің  халқымызға 
ғана сай парасатты да, пайымды күлкінің бірегейі. 
Жаздың  үш  ай  мерзімі  ішінде  ғана  бастары  бірге  қосылатын  балалар 
күз  түсе,  бірі  –  үлкен  елді  мекендердегі  интернаттарға,  екіншілері  – 
сегізжылдық, онжылдық мектептері бар аудан орталықтарына оқуға кететін. 
Сырбұлақпен бәрі де қимай  қоштасатын. Туған топырақпен қоштасу, әрине, 
кімге  болса  да  оңайға  соқпайды.  Балалар  бойындағы  іңкәр  сағыныш 
оқырманды да сонау алыста қалған балалық шаққа қайтадан бірге оралтады.  
Рас,  бұл  әңгімеде  мылқау  жан  Жәкеңнің  адамгершілігі,  жақсылыққа 
жаны  жақын  бала  мінезі  оқырман  тарапынан  қолдау  тауып  отырады. 
Бригадир  Тайлыбайдың  айтуы  бойынша  бір  бөшке  суды  төгіп,  оның  ішіне 
бидай  толтырған  әңгіме  кейіпкері  –  кемпірдің жалғыз  баласы  қырдан  төмен 
түсіп  келе  жатқанда  арбасының  бір  дөңгелегі  қирап,  аударылып  кеткен 
бөшкелі арбаның астында қалады. Сүйектері сынады.  
          Алайда  сынықшы  Жәкесінің  арқасында  бұл    пәлекеттен  құлан  таза 
жазылып  кететініне  сенген  кейіпкердің,  яғни  бұғанасы  қатып  үлгермеген 
баланың  оптимистік  рухына  оқырман  бейжай  қарай  алмайды.    Жалпы 
алғанда  жазушы  әңгімелеріндегі  оқиғалар  мен  кейіпкерлер  әлеміне 
шынайылық  және  рух  тазалығы  тән  қасиет.  Бұның  өзі  сол  кезеңде  өмір 
сүрген замандастарымыздың ертеңгі күнге деген берік сенімдерінің үкілеген 
үміттерінен  туындайтындығына  еш  күмән  жоқ-ты.  Бір  сөзбен  айтқанда 
қиындықтардан қашпау, тіпті, қиындықтарды  еңсере білу секілді қасиеттерді 
балалық  шақтардан  бастап-ақ  жас  ұрпақ  бойына  дарыту  –  тәрбиелік-
тағылымдық міндеттердің бірі болатын. Жетіспеушілік, тұрмыстың қоңырқай 
бояуы  бала  еңбегін  де  сол  уақыттарда  үлкендерше  пайдалана  беруге 
мүмкіндік беретін. 
          «Тынышбұлақ    тасығанда»  әңгімесі    жазушының    замана    шындығын 
және    адамдар  табиғатын,  олардың  кескін-келбеттерін  шынайы  суреттеген 

 
12 
көркем  туындыларының  бірі.  Әңгіме  өзге    әңгімелері  секілді    шымыр. 
Оқиғалары жинақы. Кейіпкерлерінің тілі ойнақы әрі жанды. Нәрлі, сондай-ақ 
құнарлы.  Өмірдің  өзінен  ойып  алғандай    табиғи.  Көркем  әрі  ғажайып.  Көз  
алдыңда жайнап, жадырап тұра қалады. 
          Әңгімеде    колхоз  өмірі    суреттеледі.    Шағын  ауыл.  Ауыл  адамы  – 
Кебеже. Ол өз өмірін мал  өсірумен, оларды бағумен өткізіп келеді. Жылқы, 
қой,  сиыр,  қозы-лақтары,  бұзаулары  секілді  төлдері  бар.  Былайша  айтқанда, 
шаруақор.  Малға  бір  табан  жақын.  Сөйтіп  жүріп,  кеш  те  үйленген.  Өзінен 
жиырма  жасар  жас  Жүрсінкүлді  жар  еткен.  Оны  да  мал  ұстауға,  күтіп-
баптауға баулыған. Жүрсінкүл де түскен жеріне тез-ақ бейімделген. Малдары 
да көбейген сайын қарасы молайып, қатары өскен. 
          Бұл  кезең  кеңестік  жүйенің  қаталқұрсауы    бірте-бірте  жұмсарып, 
қоғамда  да,  ой-санада  да  жылымық  орнай    бастаған  шақ.  Ата-баба  кәсібін 
үйіріп әкеткен Кебеже мен  Жүрсінкүлдің мал бағу ісіне жегілуі де олардың 
тұрмыс-тіршіліктерін  жақсартқан.  Жүрсінкүл  сонымен  бірге  елге  қаладан 
кілем  және  өзге  тауарларды  әкеліп  сатып,  пайда  табудың  көзін  тапқан 
келіншек. 
          Бірақ бүкіл тіршіліктері Кебеженің елмен бірге бір көше бойына көшіп 
келмей,  оқшау    қалған  тіршілігінен  соң  түбегейлі  өзгереді.  Жанадан  салған 
үйін  Тынышбұлақ  тасып,  Тостаған  көлдің  арнасынан  асқан  суы  шайып 
кетеді.  Әкесі  шөп  тасыған  арба  астында  мыжылып  қалып  өледі.  Соның 
күйігінен  өлген  анасы  о  дүниелік  болған.  Жұпарай  қыздың  тағдыры  да 
аянышты.  «Жетімді  жылатпа»  деген  ұлағатты  сөздің  қаншалықты 
тағылымды екендігіне де жазушы әңгімесі дәлел сенімді. 
           Әке-шешесіне  қайтыс  болған  жап-жас  қызды  туыстық  жақындығы 
болғандықтан,  өз  қолдарына  алған  Кебеже  мен  Жүрсінкүл  оған  күн 
көрсетпейді  десе  де  болады.  Үй  салу  құрылысына  да,  малға  да  жұмсайды. 
Қара  ала  бұзау  босанып  кеткенсоң,  оны  таппасаң,  үйге  келмейсің  деп, 
жұмсауы  да  Кебеженің  табиғаты  қатқыл  екендігін  анғартады.  Ата-анасынан 
тірідей жетім қалған  қыздың жаралы психологиясы да оқырман қауымының 
сезімін  дір  еткізеді  сөзсіз.  Жетім  қыз  Жұпарайдың    Ділдақыз  кемпірге 
балалар  үйіне  немесе  интернатқа  оқуға  кеткенім  жөн  деп  айтуы  да  суынған 
бала көңілдің жай-жапсарын танытады. 
          «Ақ  тамақ  қарлығаштар»  әңгімесінде  сүр  бойдақ  Қойшыбектің  бұдан 
он  жыл  бұрын  мектеп    бітіргендердің,  яғни  өз  кластастарымен  кездесуге 
келген  сәтін  суреттеуге  арналған.  Мектепті  бірге  бітірген  сыныптасы  Іңкәр 
екеуі үлкен  қалаға барып, жоғары оқу орнына түспек болады. Іңкәр студент 
аттанады.  Қойшыбен  ауылына  қайтады.  Қызды  сүйген  Қойшыбек  пен  Іңкәр 
қыз  арасында  сүйіспеншілік  орнайды.  Бірақ  Қойшыбек  әскерге  кеткенде 
Іңкәр қыз өзінен он бес жас  үлкен артистке күйеуге шығып кетеді. Екеуінің 
арасындағы  хаттар  байланысы  сап  тиылады.  Он  жыл  бірге  оқыған  қыз 
алдаған  соң,  қыздарға  деген  сенімі  біржолата  жоғалған  Қойшыбек  оларға 
қарауды қояды. 

 
13 
           Әйтсе  де,  Қойшыбек  мектептегі  кездесуге  Іңкәрдің  келуін  қалайды. 
Оның ендігіде қандай екенін, қалай өзгергенін көруді аңсайды. Алайда Іңкәр 
мектепке келмейді. Қойшыбектің іштей жалт еткен үмітінің оты да өшеді. Ақ 
тамақ қарлығаштар деп,  өз кластастарын атап кеткен Қойшыбек олармен де 
қимастықпен қоштасады. 
           Әңгімеде  таза  да  балғын  жігіттік  шақтың  бір  кезені  арадан  он  жыл 
өткенде  мөлдір  де  тұнық  боялармен  көрініс  табады.  Елеске  айналған 
бейнелерді суреттеуде қазақ қаламгерлері едәуір тәжірибе жинақтағаны қазақ 
әдебиеті  тарихынан  әбден  мәлім.  Жазушы  Мархабат  Байғұт  та  бұндай 
көркемдік-шығармашылық    үдерісті    осынау    әнгімесінде  шеберлікпен  
пайдалана  білген.   
            «Күн    астындағы  Күнікей  қыз»  әңгімесі  қазақ  халқының  осы 
тақылеттес  ертегісімен  тақырыбы  ортақ  болғанымен,  адам    тағдырының 
кейбір сырлары мен құпияларына тереңірек үңілген көркем әңгімелердің бірі. 
Басты кейіпкерлердің бірі – әңгімені  баяндаушы автордың бірінші жағынан 
өрбітетін туындыда Жеңіс басты тұлға. 
            Әскери  борышын өтеуге Сібірдегі тайгалардың бірінде болған ол бұл 
жердің өзі туып-өскен Борандымен өте ұқсас екенін байқайды. Солай сезінеді 
де.  Төбелері  жаланаш  қырлары  да  бір-бірінен  аумайды.  Осынау  өмір-ертегі 
үдерісінде Жеңіс өз ауылындағы қыздарға айнымай ұқсайтын Күнікей  деген 
әдемі  қызбен танысады. Өзін Кунэкэй деп таныстырған қызды Жеңіс  жақсы 
көріп  қалады.  Бірақ  әдеттегінше  оған  кедергі  болатын  бір  адам  бар.  Ол  – 
Күнікей қыздың әкесі. 
          Күндердің    күнінде  қатты  ауырған  қыздың  әкесі  Жеңіске  деген  қатал 
мінезін   жібітеді. Кезінде, яғни    кешегі  қанды майдан басталар түні қыздың 
әкесі Батырбек Жеңістің әкесіне кектеніп, өзі де сүйіп қалған  Ақмарал үшін 
бытыралы  мылтықтан  оған  оқ  атып,  бетін  қан  жоса  етеді.  Жеңістің  әкесі 
Сәулебек оқ тиген  жарақаттан су қараңғы соқыр болып қалады.  
          Тағдырдың  жазуы  болар,  сондықтан  да  осынау  әңгіме  мазмұны, 
шынында  де,  ертегідегідей  үйлескен,  қиюласқан  оқиғалар  тізбегімен 
ерекшеленеді.  Бірақ    ертегі  емес.  Өмірдің  өзіндей  шынайы,    иланымды 
оқылады.  Сонымен  ауру  әке  өз  қызын  өз  қылмысының  өтеуіндей  Жеңіске 
қияды.  Қызының  бақытына  қарсы  тұрмайды.  Женістің  Күнікейге,  өз 
сүйгеніне  қосылу  тарыхын  жазушы  әсем  толғап,  авторлық  баяндаулар  мен 
кейіпкерлер  дүниесінің  табиғатын,    психологиялық    иірімдерін  суреткерлік 
шеберлікпен  ойдағыдай  жүзеге  асырған  демекпіз.  Туған  жерден  жырақта, 
Сібір  жаққа    қылмысы  үшін  түрмеге  тоғытылған,  бір  кезде  жас    балған, 
ендігіде ақсақал Батырбектің туған елін аңсап, сағыныштан сарғаюы да адам  
ғұмырының шындығы екендігіне еш күмән жоқ. 
          Осынау  әңгімеде  де  постмодерндік  әдеби  үдерістегі  түс  көру  секілді 
элемент те бар. Мәселен, Жеңіс түс көреді. Түсінде сонау Сібірдегі өзі әскери 
қызмет  еткен  тұстағы  төбенің    басында  жай  түсіп  жайраған  жалғыз  ақ 
қайыңның  орнына  агроном  әкесі  ойлап    тапқан  алып  жүгері  өсіп  тұрғанын, 
қайынатасы  Батырбектің  марал  бағып,  кейде  сол  алып  жүгерінің  түбіне  су 

 
14 
құйып жүргенін, өзі туып өскен Борандыға үзіле, үздіге қарап тұрғанын көруі 
–  бүгінгі  постмодерндік  көркем  әдебиетте  өте  жиі  әрі  жүйелі    кездесетін 
жәйттердің  бірі.  Миф,  аңыз,  ертегі,  түс  көру,  қиялдау  жетегінде  жүру,  елес  
секілді  элементтер  жай  әншейін  қосымша  көркемдік-шығармашылық 
тәсілдер  ғана  емес,  бұл  өздігімізді  тануға,  тегіміз  бен  тектілігімізге,  төл 
тарихымызға  терең  үңілу  мен  талдау  жасауға  бет  алған  бағыттарымыздың 
бірі екендігін бүгінде көзіқарақты оқырман жақсы түсінеді. 
          ХХ    ғасырдың  70-80-жылдары  еліміздің  қоғамдық-саяси  өмірі, 
экономикалық  әлеуеті  кеңестік  жүйе  ауқымында  болғандығын  атап  айтуға 
тиіспіз.  Сол  кезең  мен  тәуелсіз  еліміздің  арасы,  әрине,  қазірде  жер  мен 
көктей.  Тұтас  мемлекет  болып  өмір  сүрген  кеңестік  жүйе  ыдырады.  Өмір 
сүру  өлшемдері  де  бүгінде  өзгеше.  Ұжымдық  меншікке  негізделген 
экономика  жеке  меншікке  басымдық  берді.  Кеңестік  жүйеде  жеке  бастың 
мүддесін ойлау деген мүлдем мүмкін емес-ті. Әрине, жеке мүддені  қалайша 
ойламасқа. Бірақ мемлекеттік деңгейде оған жол берілмейтін. 
          Қәзірде  мүлдем  олай  емес.  Баюға,  әлеуетіңді  молайтуға  еркіндік 
берілді.  Адам  өзінің  тұлғалық  болмыс-бітімін  тіктеуге,  тануға  ұмтыла  
бастады.  Қорланған  тектілігінен  арылуға  бет  алды.  Өзінің  ата-бабасының 
тілін,  дінін,  ділін  ұлықтауды  басты  міндет  деп  түсінді.  Бұларды  ата-баба 
аманатындай ардақтауға кірісті. Тәуелсіздіктің тетіктерінің іске қосылуы деп 
ұғынамыз бұны біз. 
          Әрине,  өткеніміз  –  біздің  өміріміз.  Кешегіміз.  Ал  кешегісіз  бүгін, 
сондай-ақ  ертеңіміз  жоқ.  Күні  кешегі  тұрмыс-тіршілігімізде  қолданыста 
жүрген сөздер де өткен жылдардың еншісінде  қалды. Күні  кеше ғана сөздік 
айналыста  күн  сайын жүрген  сөздер  бүгінде  архаизмге,  яғни көне  сөздердің 
қатарына еніп үлгерді. 
         Жазушы  әңгімелерін  оқи  отырып,  көне  сөздер  тізбегін  де  анық 
аңғарамыз.  Мәселен,  колхоз,  бригадир,  ферма,  агроном,  малшы,  МТФ  және 
тағы  басқа  да  сөздер  кеңестік  экономика  жүйесінде  қалыптасқан  термин 
сөздер  еді.  Бүгінгі  ұрпақ  осынау    сөздердің  тереңіне  үңілу  үшін  жазушы 
әңгімелерінен    мейілінше  сусындауын  қалар  едік.  70-80-жылдардағы  өмір 
шындығы,  әсіресе,  ауыл  тұрмысы  жазушы  әңгімелерінде  жан-жақты  әрі 
терең суреттелуімен құнды. 
          «Бірбеткей»  әңгімесі  де  тұнып  тұрған  өмір  шындығы.  Мұнда  кеңестік 
жүйе ауқымында орын алған  жоспарсыз, онды-солды жер  жырту,  туған жер 
табиғатына  немқұрайды  қарау,  егіс  үшін  көк  майсалы,  көк  шалғынды 
жерлерді құрбандыққа шалу, сондай-ақ арыз-шағым дегендерге кең жол ашу 
– күні кешегі тіршілік үдерістерінің бірі болатын. 
          Әңгімедегі  Бірбеткей  ауылында  жазушы  жазғанындай  ауылының 
атымен  ұғымдас  бірбеткей  жандар  бар.  Әрине,  әр  ауылда  ондай-ондай 
адамдар  баршылық.  Жоқ    емес.  Әйтсе  де,  қаламгер  суреттеуіндегі 
кейіпкерлердің  іс-әрекеттерінде  жылы  юморлар    бар.  Олар  қаншама  теріс 
мінез  көрсетсе  де,  яки  тірліктері  оңтайлы  болмаса  да,  оқырманды  еріксіз 
жылытады. Күлдіртеді. Сырттай күлесің. Өйткені шынайы   тіршіліктің, өзің 

 
15 
ғұмыр  кешкен  өмірдің  көркем  суреті  көз  алдыңнан  сөз  өнері  –  көркем 
әдебиет туындысы түрінде тізбектеліп өте береді. 
           Әңгімеде    тың  әрі  ойлы  сөйлемдер,  орамды  сөз  тіркестері  көптеп 
кездеседі.  Әңгіме  кейіпкері  –  Балтабай    пошташы    ауыл  адамдарына  газет-
журналдарды  тарқатады.  Өзіне  тән  әділдікті  жаны  жақсы  көреді.  Бірбеткей 
аулының экологиялық ахуалы дұрыс болса деп, өзінше күйіп-жанып жүргені 
де  рас.  Сол  үшін  де  өз  ойын  ашық  айтады.  Жасырмайды.  Ішке  бүкпейді. 
Сондықтан да ауыл бригадирі Мірсұлтанға жақпайды. Мірсұлтан бос жатқан 
жерге ақ егіс ексем бе дейді. Ал Балтабай бос жатқан жерді жыртудан алдына 
жан  салмаған  Мірсұлтанның  осынау  іс-әрекетіне  қарсы.  Жердің  құнары 
жоғалады деп, жоғарыға арыз жазбаса да, аудандық газетке мақала жібереді. 
Мақала жарық көреді. 
          Ол  кездерде    газет  бетінде  жарияланған  сын  мақалаға  байланысты 
белгілібір  шаралар  қабылданатын.  Сол  себепті  де,  озат  бригадир  
Мірсұлтанның    өзі  ендігіде  ойлана    бастайды.  Жер    жыртқан  Теңелбай  
тракторшы  да  ішкі  дүниесі    жек  көрсе,  де  пошташы  Балтабайдың  ығына 
жығыла бастайды. Пошташы Балтабайға: «Жорналист ата, жас кезімде мен де 
жорналист болуды армандаушы едім...» деп, оған жағына тіл қатады. 
           Рас,  Балтабай    пошташының  да  өзіне-өзі  қанағаттанбай,  көңілі 
толмайтын кездері де аз емес. Ол былай дейді: «Жаман ойлап тұрып, жақсы 
сөйлеп,  сипап  сөйлеп-ақ,  жүріп  жатыр  ғой  осы  жұрт.  Талай  нәрседен  тура 
айтамын деп, таяқ жемеп пе еді?» деп, өзін-өзі тергеуі оның жан иірімінің де 
сан қатпарлы екендігін аңғартады. 
 
«Жалғыз тырна» әңгімесінің өзегі де жылы юморға толып тұр. Күлеміз. 
Жымиямыз.  Оқиғалары  таныс.  Кейіпкерлері  күнделікті  өмірден  ойып 
алынған.  Өтірік  дей  алмайсыз.  Сол  себепті  де  күлеміз.  Ал  шындығында 
жылау керек шығар. Бірақ жыламайсыз. Жылауға лайық іс-әрекеттерге оңаша 
оқып отырып та, жымиясыз. Сөзі мен ойы үйлесім тапқан жазушы тілі кесіп-
кесіп сөйлемей-ақ, оқырманын еріксіз өз дегеніне көндіреді. 
 
Шыны керек, қазірде де кей-кей жағдайларда, кейбір мектептерде сурет 
сабағын  негізгі  дәріс  деп  есептемейтіндер  әлі  де  бар.  Бәлкім  қазіргі  таңда 
әрбір  сабақтың  жоғары  технологиялық  талап  деңгейінде  өткізілуіне  қатаң 
талап орныққан кезде бұндай көзқарастың жоқ та болуы мүмкін. Бірақ сурет 
сабағын  нағыз  өнерге  баулитындай  етіп  өткізуші  ұстаздардың  сол 
уақыттарда, ХХ ғасырдың 70-80-жылдарда өте аз болғандығы шындық. 
         Жазушы    әңгімесі  соны  ұқтырады.  Бейнелі  сөздермен,  диалогтармен, 
авторлық  баяндаулар    мен  кейіпкерлердің  түрлі  ситуациядағы  мінез 
қайырымдарымен оқырманның  жадын жаңғыртады. 
        «Сүгіреттің  орнына  басқа  сабақ  өткізейік  десе,  неге  қырсығасың? 
Сүгірет  те  сабақ  па,  былайша  айтқанда,  а?»  деген  мектептің  оқу  істері 
бойынша меңгерушісінің сөздерін көзіқарақты бүгінгі оқырманның  түсінбеуі 
де мүмкін. «Есіл уақыт-ай, мал жайғайтын  едім, бәрібір ақылым далаға кетті. 
Мынаның  өзі  де  қияли  бәле  ғой»  деп  ойлаған,  сөйтіп  жүріп,  оқу  саласына 
басшылық  жасаған  кейіпкерден  ұрпаққа  сапалы  білім  беру,  шәкірт  бойына 

 
16 
әдемілік,    сұлулық  дарытуға  күш-қайрат  қос  деп,  қалайша  айтарсыз.  «Есіл 
уақыт-ай,  ұрпақтар  тағдыры  сеніп  тапсырылған  адамдардың  түсінігінің  түрі 
мынау»  деп  күбірлей  сөйлеген  сурет  пәнінің  мұғалімі  Семсерді  қалайша 
қолдамайсыз.  Ол  да  күндердің  бір  күнінде  «Ойбай,  ауылдың  атмосферасы 
маған тарлық жасайды» деп, Саймасай  әнші секілді қалаға көшіп кесте, оған 
таңдануға болмайды. 
Екі  түрлі  көзқарас.  Сурет  және  өнерге  әр  түрлі,  мүлдем  кереғар  ой-
пікірлер.  Мұндай  жағдайда  жас  ұрпаққа  әдемілік,  сұлулық  қасиетін  дарыту 
мүмкін  емес.  Әңгіме    желісі  зиялы  оқырманды  күлдіргенімен,  нәтіжесі 
толқытады. Ойландырады. Ұрпақ тәрбиесіне жауапты адамдардың өз істеріне 
адал болуына үндейді. 
          Авторлық  бояндау  сипатында  берілген  алтыншы  сыныптың  оқушысы 
Қырқымбаева Қарлығаш жапонның атақты суретшісі Кацусика  Хокусайдың 
суреттері  бойынша  альбом  жасап,  арада  5-10  жыл  өткенде  «Жалғыз  тырна» 
атты  керемет картина салып, дүйім жұртқа есімі мәлім болады.  Ал   қазірше 
әңгімедегі  оқиғалардың  даму  барысында  сурет  сабағына  оншалықты  мән 
бермеген оқу  ісінің меңгерушісі мен Қырқымбаеваның анасының  «Суреттен 
беретін  балаларың  қызымды  қияли  етті»  деп,  суретші  мұғалім  Семсерді 
педагогикалық  кеңесте  мәселесін  қарап  жатқандығы  бала  бойындағы 
дарынды байқап, оған жол көрсететін педагогтар мен педагогика маңындағы 
дақпырт  пен  шуды  көбірек  қалайтын  жандар  мен  сол  кездегі  кей  ата-
аналардың болмыс-бітімдерін шынайы  сезінгендей боласыз. Өнерге жүрдім-
бардым  қарайтындар  мен  оны  пір  тұтатындар  өмірде  қашанда  жеткілікті 
екендігіне  осынау  әңгімені  оқу  үдерісінде  анық  көз  жеткізуге  мүмкіндік 
туады. 
Әрине,  бүгінгі  заман  тұрғысынан  алып  қарағанда,  оқушылардың 
қабілет-қарымдарын  арттыруға,  сондай-ақ,  белгіленген  және  бекітілген  оқу 
бағдарламасы  бойынша  өтілетін  қандай  да  бір  пән  болмасын,  олардың 
әрбіріне  сауатты  да  білікті    мамандардың  жауап  беретіндігіне  ешбір  күмән 
жоқ.  Бұндай  талап  –  уақыт  мүддесіне  сайма-сай  келетіндігі  жасырын  емес. 
Сол  себепті  ХХ  ғасырдың  70-80-жылдарындағы  ауыл  өмірінде  кездесетін 
оқиғалардың көркем әдебиеттегі көріністеріне жеңіл юмормен ғана қарайсыз. 
Соғант  қарамастан,  сол  мекткптерде  өнерге  деген  ұмтылыстың  тегеурінді 
болғандығы  да  шындық.  Талантты  ұлдар  мен  қыздар  түрлі  кедергілерге 
қарамастан,  жоғарыда  көрсетілген  әңгімедегідей  елдің  нағыз  өнерлі 
ұландарына айнала білді. 
«Жаңғақ»  әңгімесінде  ауыл  кемпірінің  бойындағы  тұтас  тіршіліктің 
философиясы  бар.  Жаңғақ  сатып,  дара  үйде  жалғыз  қалған  жеке  басының 
жалғыздықтан  арылудың  жолы  тек  осы  ғана  деп,  мектеп  оқушыларын 
бауырына  тарта  сөйлейтін  кейуананы  ауылдастары  Жаңғақ  кемпір  деп  атап 
кеткен. 
Жаңғақ  кемпір  о  баста  жалғыз  болмаған.  Жалғыз  ұлы  Дербес 
оқушыларды  жүзімге  апарып  жүргенде  балалар  мінген  машина  апатынан 
опат  болған.  Кемпір  сондай-ақ  мектеп  оқушысы  Жаңабайға  да  қамқоршы. 

 
17 
Оның  әкесі  Кәттебек  өз    ұлы  апат  болған  сол  автокөлікте  бақилыққа 
аттанған. 
          Жаңабай  жас  болса  да,  үлкендердің  қабағына    қарап  өскен.  Бұны  біз 
жетімдіктің жалтаңдыққа үйрететін бір сипаты деп білеміз. Жаңғақ кемпірге 
жаңғақ  теруге  ол  да  жәрдемдеседі.  Үйіне  ауыз  суды  шелекпен  тасып  
жеткізіп те береді. Өйткені Жаңғақ кемпір мен оның анасы мұндас. Екеуін де 
қайғы  салмағы көңілдерін аямай-ақ қатты басқан. Мектеп директоры Жаңғақ 
кемпірге  білім  мекемесі  алдында  жаңғақ  сатуға  болмайды  дегенді  айтқанда, 
Жаңабайдың  анасын  балдызының  орнына  мектеп  асханасына  буфетші  етіп 
қызметке қойғанда ғана өз жұмысын тоқтататынын білдіреді. 
Жаңғақ  кемпірдің  балаларға  жаңғақ  сатуы  жай  ермек  қана.  Жаңғақ 
кемпір  одан    байып  кетуді  көздемейді.  Балалармен  әңгімелесуді,  олардың 
білімі қандай деңгейде екендігін сұрау, бәрі-бәрі де жалғыздық атаулысынан 
арылудың бірден-бір жолы. Жаңабайдың оқуға деген ынта-ықылысының мол 
болуы,  бауырмалдығы,  қолғабыс  жасауға  бетін  бұрып  тұруы,  өскенде  әкесі 
қайтыс  болған қия жолды  жөндеймін, жол инженері боламын деп, көкейге 
түйген арманы бала үмітінің үкілеген ақ ниетіндей әсерде қалдырады. Кейде-
кейде әкеге деген сағыныштан, жазушы суреттегендей «пора-порасы шығып, 
үйіне  жеткенше  жылайтыны  бар.Үйіне  жете  бере  арықтағы  суға  беті-қолын 
жуып  алып,  аулаға    күлімсірей  кіруге  тырысады.  Өйткені...  Өйткені 
жұмыстан  шаршап  келетін  мамасының  өз  қабағына  жаутаңдап  қарайтынын 
қашаннан-ақ  біледі  ғой  Жаңабай...»  деген  жолдарды  бейжай,  толғанбай  оқи 
алмайсыз. 
«Қырық    бесінші  жылғы  нәресте»  әңгімесінде  кешегі  қанды  соғыс 
жылының    Жеңіс  жылында  дүниеге  келген  Айтуғанның  қилы    кезеңдегі 
тағдыры  жан-жақты суреттеледі. Анасы – Маржан аяғы ауыр болғандықтан, 
босанатын  күні  дәрігерге  барады.  Бірақ  дәрігер  Андрей  оған  дәрі-дәрмек 
береді де, жүйкесінің жұқарғанын айтып, ауылына  жібереді. 
Жолда  Маржан  ана  неміс  фашистерінің  жеңілгенін  балдақты  жігіттен  
есітеді.  Төрт  жылғы  азаптан  құтылғанына      көңілі  толқып,  көз  жасына  едік 
береді.  Осы  сәт  шынында  да  соғыс  алапатын  бастан  кешкен    ұрпақтың  жан  
сырындай  оқылады.  Жазушы  былайша  баяндайды.  Осынау  авторлық 
баяндауда  Маржан  ананың  бүкіл  болмысын  танып  білуге  балады.  «...  мен 
сорлы  Балықтының  суынан  өткен  соң  ал  кеп  жылайын,  ал  кеп  боздайын. 
Аңырайын  ал  кеп.»  –  А-а-е-ей,  –  деймін  аңырап,  –  құтылдың  ба  бәледен 
айналайын  елім-ау!  А-а-е-ей,  Бескемпірім  тірі  болса,  қуанар  еді-ау,  ерім-ау! 
А-а-ае-ей, қойныңа алғанша асықтың ба, жерім-ау!» 
Өзінің  аяғы  ауыр,  соғыс  жағдайындағы  хал-ахуалы  оншалықты  емес, 
әрі  күйеуі  қайтыс  болып,  көңілі  жадау  Маржан    ананың  аңыраған,  жылаған 
жүйкесі  жіңішкермегенде  ендігіде  қайтсін,  дейсіз  сіздағы.  Сол  Маржан  
ананы  және де  сөйлетелік: «Сөйтіп, соғыс қойылған  күні  Қосағаштың құба 
жонында  айыма  жетпей,  құлындап  қойғам,  қарағым.  Жеті  айлық  па  еді, 
құдай-ау, ай астында туған шырағым. Ай астында туды деп, Айтуған қойғам, 
қарағым». 

 
18 
Айтуғанды озат аға шопан Қалқабай да дұрыс көреді. Өзінен он бес жас 
кіші  әйелі  Талбике  де  жақын  қайнысы  Айтуғанмен    сырласуды  жаны 
қалайды.  Өйткені  Айтуған    әңгіме  айтуға  шебер.  Әрі  күйеуіне  көмекші.  Әрі 
қайнысы.  Бір  ғана  кемшілігі  бар.  Ет  пен  теріден  ғана  тұратын  сидаң.  Бірақ 
қызықты  хикаяларды  шертуге  келгенде  алдына  жан  салмайды.  Айтуған 
ауруханаға түскенде екі медбике қыздың біріне айтқан:  «– Ой-ой, кірпіктері 
қандай  ұзын,  ә?»  деп,  екіншісі:  –  Кірпігі  мен  бұйра  шашы  болмаса, 
лабороторияға қоятын  скелет екен» деуі, Айтуғанның портреттік  бейнесіне 
берілген нақты баға дер едік. 
Әңгімеде  45-жылы  туылған  нәрестенің    адами,  адамгершілік  қасиеті 
мен  қабілет-қарымы  оқырманның  жанына  жылылық  дарытады.  Жалпы 
алғанда,  жазушы  Мархабат  Байғұттың  көркем  прозасында,  нақтырақ 
айтқанда қысқа  жанр – әңгімелерінде саналуан,түрлі типті бейнелердің қай-
қайсысын  алсақ та, қарапайым  әрі күрделі болғанымен, тұтас болмысымен  
оқырманның  көз  алдында  тұнық  әрі  ап-анық  суреттелуімен  құнды. 
Кейіпкерлер    бірін-бірі  толықтырады.  Авторлық  баяндаудың  өзі  әңгіменің 
ортақ  тұжырымдамасына  қызмет  етеді.  Әңгімелеріне    тән    нәрсе  –  әрбір 
детальдің  өзі туындыны толықтырып тұрады. 
Мәселен,  «45-ші  жылғы  нәресте»  әңгімесіндегі  озат  аға  шопан 
Қалқабайдың  «ғ»  әрпінің  орнына  «қ»  дыбысымен    сөйлеуі,  «ғылымды» 
«қылым»,  «ғанибетті»  «қанибет»  деп  сөйлеуі    әңгімедегі  жеке  штрихтер 
болғанымен,  жұмсақ  дыбыстың  өзі  оның    қолданылуында  қатаңға  айналып, 
ішкі дүниесінің қаталдығын аңғартатын детальдар. Бұл да авторлық шеберлік 
ізденістер  ауқымындағы  дүниелердің  бірі  деп  ұғынамыз  біз.  Шынында  да 
сөйлей  білудің,  жөнді  сөзді  орынды  айта  алудың,  тіпті,  сол  сөздер 
құрамындағы  дыбыстардың  қатқыл  яки  үнді  болып  келуіне  қарай  сөйлеуші 
немесе  айтушы  адамның  көңіл-күйін,  ниеті  мен  пейілін  де  ажыратуға 
болатындығын  тіл  мен  сөздің  қасиеті  мен  киесін  жақсы  ұғынатын  суреткер 
жазушы жақсы-ақ түсінеді. 
Жазушының  «Кәсіпбай»  әңгімесінің  көлемі  шап-шағын  болғанымен, 
адамдардың  психологиясына,  сезім  иірімдеріне  терең  енуімен  құнды. 
Кәсіпбай – ауылдағы фермада жұмыс жасайды, яғни МТФ-да. Бұл да бүгінгі  
оқырманға  түсініксіз,  қысқартылған  сөздердің  басқы  әріптері.  Тілдік 
терминмен  өрнектесек  –  аббревиатуралық  сөз.  Молочно-товарная  ферма 
деген  орысша  сөз  атауы.  Солай  атайтұғынбыз  бәріміз  де.  Қазақшаласақ, 
тауарлы сүт фермасы болып шығады. 
Сонымен,  осынау  әңгімеде  айтылар  да,  ойлантар  тұстар  да  жеткілікті. 
Әңгімеде  бірінші   жақтан  айтылатын    аты  жоқ  кейіпкерге,  бәлкім  автордың 
өзі  болар,  Кәсіпбай  ауылдас.  Қалаға    көшіп  кеткен  кейіпкер  ауылдасымен 
жолығады. Оның үйленгенін өз  аузынан есітеді. Үйіне  барады. Шай ішеді. 
Әдемі  келіншегіне    іші  жылиды.  Қызығады  да.  Үйленбеген  шақта  өзге  
біреулердің  жазушы-суреткер  жазғанындай:  «Ақ  тамақ,    қызыл  ерін,  кебіс-
мәсі,  алтын  тіс,  түп-түзу  балтыр  көз  алдымда  шым-шытырық  араласқандай, 
көзім бұлдырап кете бардым» дегеніндей көңіл-күйді басынан кешіреді. 

 
19 
Автор  осынау    ақылды  да  әсем  ару,  қазірде    өзіне  келін  болған 
Нұрсараға тамсана, шөліркей қарауды және бір рет онымен оңаша жолыққан  
кезінде  бүкіл  жан  дүниесімен    сезінеді.  Тіпті,  метоциклге  мінгізіп  келе 
жатқанда,  жолдан  басқа    жаққа  бұрып  әкету  де  ойының  бір  шетінде  қылаң 
береді.  Бұндай  жігіттік  өнері  ойында  бар  болғанымен,  ондай  райынан, 
әйтеуір,  қайтады.  Оқи    отырып,  тағы  да  не  болар  екен  дегеніңізбен,  жылы 
жымиып қана қоясыз. Өйткені автор яки кейіпкердің іс-әрекетінде балаңдық, 
ұяндық  секілді  мінез  басымдау  көрінеді.  Бәлкім  ұяттан  ары  аттамау  секілді 
әдеп қағидаттары берік сақталған  ата-баба аманаты менмұндалап тұрғандай  
түйсінесіз.  Мүмкін    сөз  өнерінің  техникасын  жетік  әрі  терең    меңгерген  
автор  адамгершілік  өлшемінің  санқатпарлы  қабаттарының  мол  екендігін 
нағыз  суреткерлерше  бере  білуінің    тәсілі  де  болар  деп  ойлайсыз.  Қалай  
десек  те,  оқырманды  өзімен  бірге  тынбай    жетелейтін  көркем  әңгімелердің  
қатарындағы  әңгіменің  қадыр-қасиеті тым жоғары-ақ. 
Әрине, Кәсіпбай өз келіншегінің Нұрсара айтқандай қайнысымен бірге 
мотоциклге  мініп  келгенін  жақтырмай  қарсы  алады.  Қызғанышын  білдіріп 
қояды.  Оларды  көрген  бойда  алдарынан  шықпай,  үйге  кіріп  кетеді.  Бұны 
қайын  бала да түсінеді. Нұрсара да сезіктенеді. «Мен кеткен соң бұл аулада 
жайсыз жел  соғатынын айқын  аңғардым» деген қайын   баланың сөзі  соны 
ұғындырады. 
Сондай-ақ  Кәсіпбайдың  өзінен-өзі  кейде  бірдеңеге  ашуланған  кезінде, 
тіпті,  өз  анасына  да  бажылдап  сөйлейтін  мінезі  бар  екендігі  үйінде  ит  жоқ 
болса  да,  қақпасына  «Аулада  қабаған  ит  бар»  деп    жазып    қаюы  да 
кейіпкердің  мінез  шәлкестігін  үстемелей  түседі.  Бір  сөзбен  айтқанда, 
әңгімеде  оқиға  шымыр  суреттелуімен  және  кейіпкерлер  психологиясының 
шынайы өрнектелуімен айрықшаланады. 
      Сонымен  бірге,  сезім  сергелдеңдері,  тіршіліктегі  саналуан  түйткілдер, 
әрине,  адам баласының  қайсысына  болса  да  түрлі  деңгейде    тиесілі  екендігі 
айдан  аңық.  Бірақ    осынау  әңгімедегі  Кәсіпбайдың    табиғаты  кең  әрі  мол 
анасы – марқұм Мергенкүл ананың сөзі адамдарды бірін-бірі  жақтырмауды  
емес,  сыйласуды  үндеп  тұрғандай  әсер  етеді.  Аяулы  ана,  шіркіннің,  сөзі 
мынау:  «Балаларым,  кең    болыңдар,  кең  болсандар,  кем  болмайсындар.  Бұл 
әдіре  қалғыр  тіршілік  кімнен  қалмаған.»  Осынау  ғибрат  сан  мәрте 
қайталанғанмен,  талай  рет    айтылғанмен,    тағылымы    тектілігінде, 
терендігінде екендігіне еш шүбә жоқ. 
Жазушы  Мархабат  Байғұттың әңгімелерін оқи отырып, ХХ ғасырдың 
70-80-жылдарындағы  ауыл өмірін, ондағы адамдардың қазақы болмысын көз 
алдыңызға  келтіресіз. Сол уақыт өзінің қайталанбас көріністерімен жазушы 
шеберлігі  арқасында  жайнап,  жадырап  шыға  келеді.  Тіпті,  орыс  тілінің 
сөйлесу арқылы өзара қарым-қатынас тілімізге араласа бастауын да  байқауға 
болады. Солайша сөйлесу сол уақыттарда сәнге де айнала бастаған-ды. Ауыл 
адамдары бола тұра, ендігіде жаны мен қанына еніп, қоғамдық деңгейде рух 
пен сананы құрсаулай бастағанын олар о баста көбінесе толықтай сезінбеген-
ді.  Мен  адамдардың  қазақ  тіліне    орыс  сөздерін    қосып    айтатындарын,  сол 

 
20 
сөздерге екпін қоя сөйлейтіндерін айтпақ ойдамын. Кейде  сол  орыс сөздерін 
қазақиландырып  сөйлеуді  де  елеулі  мәртебе,  мерей  санағандар  да  аз 
болмаған. 
Мысалы,    бұндай  сөздер,  яғни  өзге  тілдік  элементтер  жазушы 
әңгімелерінің  бірі  –  «Наурызкөксайдың    самалы-ай»  туындысында  да 
кездеседі.  «–  Кстати,  көктемде  жартылай  өліп  жатқан  нәрселер  түгелдей 
тіріледі,  ә?»  дейді  орталық    кейіпкерлердің  бірі  Қырманбай.  «Кстати»  сөзін 
бүгінде  «Әйтсе  де»,  «Дегенмен»  деген  сөздермен  айтып  жүр  ғой.  Бірақ 
осынау әңгіме жазылған уақыт пен ондағы кейіпкерлер өмір сүрген  уақытта 
төл сөзімізге орыс тілінің ендеп кіре бастаған кезін сән үшін қолданғанымыз 
қажеттіліктен туғанын бүгінде мойындап отырмыз. 
Ресейде  де  солай  болған.  Мәселен,  ХІХ  ғасырда  орыстың  зиялы 
қауымы  өз  сөздеріне  француз  сөздерін  қолдануды  сәнге  айналдырған.  Лев  
Толстойдың  «Соғыс  және    бейбітшілік»  романындағы    кейіпкерлердің 
сөздерінен    осындай  ерекшеліктерді    анық  байқауға  болады.  Бұны  жазушы 
әдейі қолданып  отырған  жоқ. Өмір шындығынан ойып  алып, көркемдік сөз 
өнерімен  өрнектеп,  шым-шымдап      қосып  отырады.  Бүгінгі  таңда    төл 
тілімізге  орыс  тілінен  өзге    ағылшын  тілінің  сөздері  де  еніп    отырғанын 
айналамыздан  көріп  те,  біліп  те  жүрміз.  Атап  айтқанда,  Александрплац» 
сөзін қазақшалап Александр алаңы, «Астана отель» демей-ақ, Астана  қонақ 
үйі  десек  те  болады  ғой.  Бірақ  рух,  намыс  атаулысында  өзге  тілге  деген 
құшақ  жаюшылық  пейілі,  сондай-ақ  бұндай  сөздерге  достық  рәуіште  қарау 
ниеті жоғалмай-ақ келеді. 
Сонымен  бірге,  бүгінде  сол  кезеңнің  бірер  ұшқынын  ғана    ауылдан  
іздеп    табуға  болады.  Нарық  заманы  бәрін  қарық  қылмаса  да,  тары  мен 
бидайды түйетін келі мен келсап қазірде көзден бал-бұл ұшты. Бидайдың да 
жүгерінің де жармағы қазірде базарда бар. Түюлі әрі даяр. 
«Наурызкөксайдың  самалы-ай...»  әңгімесі  кемпірлер  мен  шалдарды 
сонау ұзақта қалған жастық шақтың сағымға тола сағыныштарына  оралтады. 
Наурыз  мерекесінің  жанды  жадыратар,  көңілді  көкке  көтерер,  мәртебесін 
биіктете түсетін көркем дүниелердің бірі екендігіне сендіреді. 
«Сырбұлақтың  бойында»  әңгімелер  циклі  триптих  іспеттес,  яғни  үш 
әңгімеден  тұрады.  Біріншісі  –  «Соңғы  малай»  деп  аталады.  Оқиға 
Сырбұлақтың бойында өрбиді. Кешегі кеңестік кезең алдындағы, сол кезеңді 
қамтитын оқиғалар желісі көз алдымызда тізбектеліп  өтеді. 
Сырбұлақтың бойындағы соңғы малай Андызбай панасыз, әке-шешесіз. 
Оның  тағдыры  аянышты.  Далада  өсетін  андыз  өсімдігінің  жел  өтіне 
сусылдап,  жылаңқы  дыбыс  шығаратыны  секілді  Андызбай  бастапқыда 
Жидебайдың  малын  бағады.  Тарысын  қорғайды.  Бірақ  оған  тыныштық жоқ. 
Қорлықпен  өмірі  өтіп  жатады.  Күндердің  күнінде:  «Бай,  малай  деген 
болмайды екен, кедей-кепшікке құдай беріп қапты» деген сөзді есітеді. Әйтсе 
де, ондай сөздерге сенбейді. Бұл бір әншейін айтылған ертегі болар дейді. 
Жидебай  мен  оның  әйелі  Шәмшияның  көрсеткен  қорлығына,  жапқан 
жаласы  пен  айтқан  қарғысына  шыдамаған  Андызбай  басқа  жаққа  кетіп 

 
21 
қалады.  Бір  орыс  қулакқа  жалданады.  Кулак  Кукушкин  бұны  ұрып-
соқпағанымен  мақтамен  бауыздағандай  сөзімен  әбден  зығырданын 
қайнатады.  Сөйтіп  жүргенде,  оның  қабанын  өзге  иттер  талап  тастаған  соң, 
кулак  Кукушкин  Андызбайды  қатты  соққының  астына  алады.  Барар  жері, 
асар тауы жоқ Андызбайдың қолынан ештеңе де келмегенімен, ендігіде қазақ 
даласына, Сырбұлаққа бай мен кедейді теңестіруге құлық танытқан кеңестік 
адамдар келіп, малайлықтан біржолата құтылады. 
Әңгімелер циклінің екінші бөлімі «Қан долана» деп аталады. Мұнда да 
оқыс  оқиға,  шытырман  сюжет  жоқ.  Басы  артық  қияли  әңгімелерден  мүлдем 
ада.  Қалың  оқырмандары  арасында  өскен  жазушы  таныс-бейтаныс 
кейіпкерлерін  айқайлатпай-ақ,  дақпырт  сөздермен,  қалың  яки  сүреңсіз 
бояуларды  жақпай-ақ,  іс-әректтеріне,  қылықтарына,  сөздеріне  бірде  іштей 
күлдіре,  бірде  тәтті  мұңға  батыра  отырып,  сырбаз  да  келісті  ағыспен  әсем 
суреттеп    береді.  Әңгімелері  иірімі  мол  психологияға,  сыры  тереңде  жатқан 
лирикалық  юморға  тола.  Жазушы  Мархабат  Байғұт  әңгіме  жанрын  терең  
меңгерген, оның көркемдік негізгі өлшемдерін әрдайым  жетілдіруші шебер 
сөз  зергері.  Қаламгердің  әңгімелерінде  қазақтың  өзіне  тән  менталитеті, 
қанына сіңген озық дәстүрлері жан-жақты әспеттеледі.  
«Қан  долана»  әңгімесінде  тарихилық  бар.  Күні  кешегі  кеңестік  өмір 
шындығы  жазушы  қаламы  арқылы  оқырманның  көз  алдында  көркем 
бейнеленеді.  Кеңестік  жүйеге,  оның  ұжымдасу  секілді    шаруашылықты  
ұйымдастыру шараларына бүгінде  сындарлы  пікірлердің қалыптасқаны рас. 
Ұжымдасу,  артель  болып  тірлік  жасау  сияқты  іс-әрекеттер  мал 
шаруашылығымен  күнелткен  ел-жұрттың  өзіндік  әлеуетінің  нашарлауына  
әкеліп  соқтырғандығын  өткен    тарихтан  білеміз.  Қазіргі  тәуелсіздік 
мұраттары  тұрғысынан  қарағанда  қолдан  ұжымдасу,  ұжымдастыру 
нәтижесінде  қазақ  халқы  өзінің  табиғи  өмір  сүру  дағдысынан  айырылып, 
1931-1932 жылдары жаппай ашаршылыққа ұшырады. 
Бірақ ұжымдасуды сол кезеңде мемлекеттік деңгейге көтерген кеңестік 
саясаттың  салдары  сонымен  бірге  бір  ұлттың  адамдарын  екі  топқа  бөліп, 
бірін-бірі аяқтап шалуға, тіпті, құрбан етуге әкеліп соқты. Жоғарыда аталған 
әңгіме  циклінде  ұжымдасу  жағында  артель  бастығы  болған  Ералы,  мәсі 
жамап,  күнін  көріп  жүрген  әкесі  Тесікбай  шал,  оның  шүйкедей  кемпірі  кек 
алушы  Қарабек  пен  қасындағы  серігінің  қолынан  опат  балады.  Табиғат-ана 
да осынау қанды зұлымдыққа көз  жасын төгеді. Оны  жазушы  әңгімеде бір 
ғана эпизод  арқылы шебер жеткізе  алған. Мысал келтірелік: «Сол күні долы 
жел бұрынғыдан да бетер құтырына соқты. Долананың жаңа-жаңа рең алған 
баданадай  ірі  жемістері  жазықсыз  жанның  суша  төгілген  қанына  мөлт-мөлт 
үзіліп  түсіп  жатты.»  Долана  жемістерінің  мөлтілдей  үзілуі  табиғат-ананың 
көз жасындай оқырманға әсер етеді. Бұл –жазушы суреткердің сөзден суретті 
өрнек  түйген  зергерлік  шеберлігінің  биік  сатысы  деуімізге  толыққұқық 
береді. 
Әрине,  зорлықтан    зорлық  туады.  Бұл  –  рас  сөз.  Әңгіменің  түйінінде 
жалшы  Андызбай  қандықол  Қарабекті  қолға  түсірмек  болған  кезде,  қара 

 
22 
ниетті  қылмыскер  құздан  төменге  құлап  мерт  болады.  Мінеки,  жазушы 
кеңестік  кезеңнің  бір  ғана  бөлігін  суреттей  отырып,  сол  уақыттың  қиын-
қыстау шақтары аз болмағандығынан едәуір хабардар етеді. 
 
«Сырбұлақтың  бойында»  әңгімесінің  үшінші  бөлімі  «Ескерткіш»  деп 
аталған.  Шап-шағын  соңғы  әңгімеде  ауылдың  парасат-пайымы  мол  мектеп 
күзетшісінің, Қоңыр шалдың ел азаматтарын ұлықтаған игі ісі, оларға арнап 
ескерткіш  салдырғанын  суреттейді.  Оқиғалар  желісі,  Қоңыр  шалдың  адами 
қасиеттері  мен  ниеттері,  әрине,  орынды.  Тірілердің  міндеті  –  бақилық 
болғандардың есімдерін әрдайым есте сақтау дегенге саяды әңгіменің негізгі 
арқауы. 
 
Қоңыр шал мектеп  күзетшісі ғана емес. Ескерткішті салдырумен бірге 
оны аялап күтеді. Өзінің ауылының негізін қалаған, өмірден тым ерте кеткен 
Ералының,  соғыста  қаза  болған  Андызбайдың,  Ошақбайдың    есімдерін 
жадына  мықтап  жаттап  алған.  Соғыста  хабар-ошарсыз  кетті  деген 
Андызбайдың  да,  Ошақбайдың  да  есімдері  Мәскеуде  тасқа  ойып  жазыпты. 
Бұны естіген Андызбайдың соңында қалған келіншегі, ендігіде  кемпірі егіле 
отырып,  той  жасапты.  Ал Ошақбайдың  келіншегі басқа біреуге тиіп  кетіпті. 
Той  жасайтын  өзге  ешкімі  болмағандықтан,  Қоңыр  шалдың  одан  ешкімді 
айыптамауын  өтіне  сұрауы  да  оқырман  ойын  жан-жаққа  таратады.  Тағдыр 
талайымы  әртүрлі  кейіпкерлер  әлемі  адам    жанын  еріксіз  толқытады. 
Жазушы  әңгімелерінде  ХХ  ғасырдың  50-жылдарындағы  оқиғалар  да  замана 
шындығындай  оқырмандар  санасына  әсер  етеді.  «Теңелбай»  әңгімесі 
Сырбұлақтағы бастауыш мектеп алдында болған естен кетпес осынау оқиғаға 
арналған. 
          Шыны  керек,  өмірде  түрлі-түрлі  оқиғалар  аз  болмайды.  Кездеспеймін 
деген  адамыңмен  кездесесің.  Сөйлеспеймін  деген  жанмен  сөйлесуге  тура 
келеді.  Адамгершілік  арынан  аттамау  керектігін  ескертеді  сондай-сондай 
оқиғалар.  Әңгімедегі  Теңелбай  кезінде  жоғары  білім  ала  алмайды.  Оған  бір 
жағынан  өзі  де  кінәлі.  Мектепте  нашар  үлгерімге  ие  болады.  Мектеп 
балаларымен жолыққанда, оқушылардың жақсы оқуын өтінеді. Нашар оқыса, 
өзі  секілді  ауылда  қалып,  өгіздермен  жер  жыртып,  арба  айдайтын 
боласыңдар  дейді.  Теңелбай  шынында  да  ақылды.  Оның  жоғары  білім  ала 
алмауының  себебі  –  ата-анасының  жоқ  болғандығы  дейді  мектеп 
оқушыларына ұстаз Құрыш ағай. 
 
Ендігіде  Теңелбай  «Сырбұлақ»  артельінде  жұмыс  жасайды.  Жер 
жыртады.  Бидай  егуге  қатысады.  Сол  уақыттарда  жер  егудің  арқасында 
адамдар  нанға  тойына  бастаған-ды.  «Нанды  тойып  жедім»  деген  ХХ 
ғасырдың  50-жылдарының  екінші  жартысындағы  астық  дәнінің  мол  болуы 
тыңды және тыңайған жерлерді игерудің басты жемісі болатұғын. 
 
Теңелбайдың  ауылдан  біржолата  кетуіне  себеп  болған  нәрсе  –  артель 
бастығы Көсеубайдың Теңелбайдың ары мен намысына тиіп, «бұзақы, жетім, 
тентіренді»  деген  жанды  қамшыдай  осып  тілгілеген,  қор  еткен  сөздер. 
Теңелбай  тың  игеруге  кетеді.  Арада  жиырма  жылдай  уақыт  өтеді. 
Теңелбайды  іздеушілер  болмайды.  Себебі  оны  іздеуші  ағайын,  туысы  жоқ. 

 
23 
Теңелбайдан хабар-ошар келмейді. Ізім-қайым жоғалады. Бірақ «Тау мен тау 
жолықпайды,  адам  мен  адам  жолығады»  деген  данагөй  сөздің  кереметі 
Теңелбай  мен  Көсеубайға  орай  айтылғандай  сезіледі.  Неге  десек,  Теңелбай 
тыңға  барамын  деген  сөзінде  тұрады.  Абыройлы    болады.  Атақты 
комбайншы    боламын  дегеніне  жетеді.  Тұңғыш  ұлы  үлкен  қалада  оқып 
жүріп, Көсеубайдың ең кенже қызына үйленеді. Құдасын құдайындай көретін 
халқымыздың жөн-жосығына сай бір кезде артықтау сөздер айтқан, тілі тиген 
Көсеубай  ендігіде  оны  тек  жақсы  сөздермен  ауызға  алып  отыратындығы 
жазушы  әңгімесінде  шебер  де  оралымды  оқиғалармен,  көркемдік-
шығармашылық тәсілмен жан-жақты баяндалады. 
 
Осынау әңгіме дидактикаға құрылмаған. Оқиғалардың дамуы да табиғи 
әрі  тарихи. Кейіпкерлердің психологиясы, ішкі әлемдері де әр қилы. Өмірде 
бар  шынайы  адамдар  әлемі.  Тағдыр  шіркіннің  адамдарды  ертегідегідей  бір-
біріне  жақындастырып,  кейде  тым  жырақтатып  жіберетіні  де  тіршіліктің 
саналуан  иірімдерінің  сыры  емес  пе.  Жазушы  замана  шындығын  шебер 
өрнектей    келе  оқырман  көңіліне  тұшымды  ой,  мөлдір  мұң  ұялатады.  Адам 
баласын  қадірлеу  секілді  дәріс  тағылымын  дарытады.  Бұл  бүгінде  көркем 
әдебиет үшін аз байлық емес. 
 
«Иван  Кузьмич»  әңгімесінде  өмір  түйткілдерінің  бір  қыры  ғана 
суреттеледі.  Жастардың,  тіпті,  бірқатар  адамдардың  қалада  тұрып,  қызмет 
атқарғанымен,  пәтер  жалдап  қиналатыны  әлі  де  шындық.  Тар  пәтер, 
балалардың  емін-еркін  өз  үйіндей  жүре  алмауы,  ойнамауы  «Кісі  есігі  –  тоң 
есік»  дегенді  аңғартады.  «Өз  үйім  –  өлең  төсегім!»  деп  шалқалай  жатып 
ғұмыр кешу де осынау әңгіме кейіпкерінің үлкен арманы.  
Пәтерге  ие  боламын  деген  үміті  жүзеге  аспай,  өзге  біреуге  кезегі 
беріліп  кеткен  әңгіме  кейіпкерінің  жүйкесі  сыр  береді.  Тері  ауруына 
ұшырайды.  Әңгіме  кейіпкері бірінші жақта  айтылғандықтан  оны    автор  яки 
есімі жоқ әлдеқандай кейіпкер деп ұғынуға да әбден болады. 
 
Әңгіме  кейіпкері  мен  бірінші  дүние  жүзілік  соғысқа  қатысқан  Иван 
Кузьмичтің  жас  айырмашылықтары  да  едәуір.  Бірі  –  32-де  болса,  екіншісі  –
82-де.  Әйтсе  де  бастапқы  бір-екі  күн  ішінде  бір-бірінің  ішкі  сырын 
аңдығандай, тың тыңдағандай болған екеуі кейінірек әжептәуір әңгіме-дүкен 
құрады.  Әңгіме-сұхбат  барысында  адамдар  өмірі  мен  олардың  тағдыр 
талайымдарына  оқырман  қауым  бірқатар  оқиғалар  арқылы  терең    сырларға 
қанығады.  
Атап  айтқанда,  Иван  Кузьмич  бірінші  дүние  жүзілік  соғыстан  елге 
аман-есен  оралады.  Кеңестік  өкімет  арнаған  соң,  оның  саналуан 
жұмыстарына белсене араласады. Алғашқы уақыттарда коммуна болып, яғни 
ұжымдасып еңбек етуге кіріскен Ермекбай дейтін қатардағы адамның өзі мен 
әйелін,  екі-үш  баласын  сол  жүйеге  қарсы  аттылы  адамдардың  өлтіріп 
кеткеніне  куә  болғанын,  соңыра    қанқұйлы  жаулармен  шайқасқандарын 
айтып  береді.  Сол  үйде    кереует  астына  тығылып  қалған  кішкентай  Анарға 
қамқорлық  танытқанын,  өкіл  әке  болғанын,  оқытқанын,  қазірде    араласып 

 
24 
тұратындарын  әңгіме  кейіпкеріне  Иван    Кузьмич  жасырмай  жеткізеді. 
Ақтарыла сыр шертеді. 
Иван  Кузьмич  домбыра  үніне,  күйіне  ынты-шынтымен  құлай  беріліп 
тыңдайтынын да қуана білдіреді. Бірақ  Иван Кузьмичтің болмысында үлкен 
мұң  бар.  Әйелі  бұдан  сегіз  жыл  бұрын  қайтыс  болыпты.  Туған  баласы 
әкесінен  хабар  алуды  міндет  санамайды.  «–  Оңбағандар!  Дүние  жинаудан 
басқа  түк  білмейтін  көркөкіректер!  Шошқалар!!»  деп  Иван  Кузьмич 
баласымен,  келінімен  көп  жылдан  бері  көріспегенін,  жалғыз  күн  кешумен 
өмірін өткізіп жатқанын хабардар етеді. 
 
Әке  мен  бала  қарым-қатынасы  қашанда  әдебиетте  тұрақты 
тақырыптардың  бірі  болған.  Ұрпақтар  жалғастығы,  сабақтастығы  үзілмес 
үшін әке мен бала арасындағы байланыстың үйлесімді болғанына не жетсін. 
Дүние  деген  жақсы-ақ.  Әйтсе    де  адами  құндылықтардың  құнсыздануына 
жол  бермеу  қажет.  Әке  мен  бала  арасындағы  құрмет  пен  сыйластық  ұлт 
таңдамайды.  Асқар  тауға  баланатын  әке  мен  оның  баурайындағы  құраққа 
телінетін  бала  бірінсіз-бірі  ғұмыр  кеше  алмайды.  Кеше  алған  күнде  де 
біртұтас  дүние  болуға  қос  тараптың  шама-шарқы  жетпеді.  Ең  өкініштісі  – 
осы. 
 
«Иван Кузьмич» әңгімесінің финалы, яғни түйткілді түйіннің шешімі  – 
басты  кейіпкердің  о  дүниелік  болуымен  айшықталады.  Әкенің  бақилық 
болатынын  сезген  бала  мен  келіннің  не  үшін  келгенін  әкесі  жарияға  жар 
салмаса да, жасырмай-ақ айтады. «– Ол ... олар менің денсаулығымды білуге 
келмепті,  –  Иван  Кузьмич  бар  күшін  жинай  сөйлеп  отыр.  –Үйді  біздің 
атымызға аударсын деп ... соны естірткелі ғана келіпті» дейді. 
 
Әңгімеде  өмірімізде  аз  кездеспейтін  осындай  мәселе  жан-жақты 
баяндалған  әрі  айшықты  суреттелген.  Әңгіме  бір  қарағанда  ескерту  секілді 
де.  Адам  баласы  қайткенде  адам  болып  қалатындығы,  әрине,  әлі  де  болса 
қиын  әрі  күрделі  мәселе  екендігіне  тағы  бір  рет  оқырман  көзі  жеткендей 
болады. 
 
«Чеховтың  моншасы»  әңгімесінде  жеке  отбасы  мүшелерінің  қырғи 
қабақ  қарым-қатынастары  арқылы  адмдардың  психологиялық  бейнелері 
жасалынған.  Отбасы  иесі  Ермек  пен  ұлы  Сәрсенғали  үй  бикесіне,  яғни  
әңгіме  кейіпкері  –  мамасына  ұнамайды.  Өйткені  оның    күйеуі  Ермек  елдің 
еркегі  секілді  кілем  тазаламайды  немесе  солар  сияқты  қойма  аралатпайды.  
Ал  баласы  Сәрсенғали  өзге  көрші  балалардай  жұтынып,  жайнап  жүрмейді. 
Бұйығы, үндемес, болбыр. 
 
Рас,  бұндай  типтес  жандар  бар,  аз  емес  те.  Жазушы  өмірде  кездесетін 
адамдар  өмірін,  олардың  өзара  қарым-қатынасын  нақты  оқиғалар,  іс-
әрекеттер,  мінез  ерекшеліктері  арқылы  шынайы  жеткізе  білген.  Нарық  
заманында  және  қай  уақытта  болмасын  адамдардың  бойында  осынау  әңгіме 
тақырыбына  атау  болған  орыс  жазушысы  А.П.Чеховтың  айтқанындай: 
«Адамның  бойында  бәрі  де  тамаша  болуға  тиіс:  түрі  де,  киімі  де,  ойы  да». 
Әйтсе де, ондай өлшем өмірде тұтас әрі толық кездесе бермейді. 

 
25 
 
Дегенмен, өмірде әр түрлі адамдардың кездесуі табиғи және заңды дер 
едік. Тек солай болғанда ғана тіршіліктің мәні мен маңызын, тағылымы мен 
танымын игере аларыңыз хақ. Сонымен, айтпағымыз Ермек өзге еркектердей 
болмаса  да,  көпшіл,  ашық  мінезді.  Өлең  де  айта  алады.  Өнерден  құралақан 
емес.  Клава  шешей  оны  жақсы  көреді.  Бірақ  шыны  керек,  ол  өмір  – 
тіршілікте епетейсіз. Епсіз. 
 
Сәрсенғали  бұйығы,  тұйық  болғанымен  айналасына  қамқор  пейілмен 
қарай  алады.  Монша    ішіндегі  өздері  жақсы  танитын  Клава    шешейдің  үй 
гүлдеріне су құяды. Оларды аялайды да. Жалпы алғанда шоқ болып жайнап 
жүрмесе  де,  қолғабысы,  көмегі  мол  жасөспірім.  Мұндай  жандардан 
болашақта жамандық шыға қояды-ау деп ойламайсыз. 
 
Ия,  әңгімеде  айтылар  сөз  де,  мәселе  де  өмірде  бар.  Кездеседі.  Отбасы 
мүшелері  мұндайда  бір-бірінің  жүйкелерін  одан  әрі  жұқарта  бергені  дұрыс 
емес тешығар. Бірақ өмірде бәрі де болады. Туындыдағы кейіпкерлер сондай 
адамдардың  санатында.  Қанеки,  бәрі  де  жайнап,  жұтынып  тұрса.  Десек  те, 
өмір барда ғұмыр бойы жетілу бар. Сәрсенғали да болашақта елдің үлкен бір 
тірегіне  алналмасына  кім  кепіл?!  Барлық  мәселе  өзін-өзі  жетілдіруде. 
Сонымен  бірге  бірін-бірі  қанаттандыра  білуде.  Сәттілікте  де.  Және  тағы 
тағыларда.  Тағдырдың    да  жазуы  оң  болғай  дегіміз  келеді  осы  орайда.  Ал 
көркем  әңгімедегі  өмір  шындығының  шынайы  көрсетілуі  оқырмандар 
жадында айрықша есте қалатындығына еш шүбә жоқ. 
 
Жазушы  әңгімелеріндегі  суреттелетін  оқиғалар,  кейіпкерлер  тілі 
табиғилығымен,  өміршендігімен  ерекешеленеді.  Ауыл  өмірі,  қала  тіршілігі 
көркемдік-шығармашылық  електен  ойдағыдай  өтіп,  өз  оқырмандарына  жол 
тартқандықтан,  қаламгердің  төл  дүниелеріне  алдағы  уақыттарда  да 
сәттіліктер  тілейміз.  Олар  еліміздің  көркемдік  сөз  өнеріне  жемісті  қызмет  
ете берсін. 
 
Жазушының «Жаңа тірлік» әңгімесінің тақырыбы – жаңа жерге көшкен 
бірді-екілі  елді  мекен  тұрғындарының  тұрмыс-тіршілігі,  үй  салу 
құрылыстары  болғанымен,  адамдардың  өзара  қарым-қатынасы,  ішкі 
психологиялық  сан  алуан  иірімдері,  іс-әрекеттері,  әртүрлі  ниет-пиғылдары 
көркем  де  құнарлы  тілмен,  оқырманды  қызықтырар  оқиғаларымен  есте 
қалады.  Аға  жылқышымен  келісіп,  жеке  адамдардың  жылқысын  ұрлап, 
жанармаймен  олардың  терісін  тірідей  үйітіп,  түрі  мен  түсін  өзгертіп  және 
өзге  де  жолдармен,  атап  айтқанда  семіз  жылқыны  өткізіп,  оның  орнына 
ұрланған  арық  жылқыларды  қойып,  пайда  тауып  жүрген  Нұрманның 
жасырын  іс-әрекеттері  күндердің  күнінде    аян  болып  қалады.  Бұндай 
қылмыстың  бетін  ашқандардың  бірі  өзге  біреу  емес,  өзінің  інісі  Сайлаудың 
келіншегі, милицияға қызметке тұрған Күлпан. 
 
Бастапқыда    Нұрман  інісіне  үй  салуға  азды-көпті  қаржылай,  заттай, 
тіпті,  сөз  жәрдемін  бермесе  де,  өзінің  ұрлықы  істері  насырға  шаба 
бастағанда, үй іргесінде өскен теректерді құрылыс үшін қырқып ала беруіне 
кеңес береді. Бірақ колхоз бастығының да озат механизатор Нұрманға көмек 
көрсетуі  де  үй  құрылысының  бітуін  тездете  түседі.  Колхоз  басшысы 

 
26 
Нұрманның  еңбегін  елеп,  шифер,  тақтай,  ағаш  береді.  Әрі  демалысыңды 
алып, үйіңді бітір дейді. 
 
Әңгімеде адал  еңбекпен, ақ пейілмен тірлік  жасаудың тағылымы анық 
байқалады.  Тер  төге  еткен  еңбектің  өтеуі  де  жанға  жайлы,  көңілге  тоқтық 
сыйлағандай әсер етеді. Ал ұрлықпен мал тапқан, сөйтіп,  соның табысына үй 
салмақ болған  көршісінің  іс-әрекеттері де күңгірт әрі жасырын. Ішкі дүниесі 
де  бітпей  қалған    үй  құрылысы  секілді  терезе  көздері  тақтайлармен 
айқышталып, мықтап шегеленген. Оны ашу үшін айтарлықтай күш қажет.  
            Ал Сайлаудың үйіндегі  достары, олардың ашық-жарқын  сөздері мен 
ыстық  ықыластары  жаңа  ғимаратты  нұрландырып  тұрғандай.  Әңгімеде 
дидактика,  құр  ақыл  айту  жоқ.Тек  меңзеу  ғана  бар.  Тірліктегі  адалдықты, 
ақпейілділікті  ұлықтап  тұрғандай.  «Жаңа  тірлік»  әңгімесінен  біз  соны 
пайымдадық. 
 
«Доланай  шахтасы»  әңгімесі  де  адамзат  тағдырына  арналған.  Балалық 
шағы  Доланай  шахтасы  маңындағы  ауылда  өткен  Марат  Алмасов  ендігіде 
трестің  жас  инженері.  Шахтаның  төбесі  тесілгені  жөнінде  жеделхат  келіп 
түсісімен,  басшылар  шахтаның  мән-жайын  біліп,  тексеріп  келу  үшін  басшы 
Маратты  шахтаға  жібереді.  Қасында  астаналық  және  бір  тексеруші  жігіт  те 
болады.  Олар  шахтаның  төбесіндегі  тесігі  арқылы  төменге  түскенде,  сүйегі 
әлдеқашан  қураған  денеге  тап  келеді.  Марат  Алмасов  оның  бір  кездегі 
Доланай  шахтасы  маңындағы  базарға  қара,  көк  есектерімен  өрік  апарып 
сатып жүрген Қанат шал екенін арада көп жылдар өтсе де бірден таниды. 
 
Қасат шал – өлермен шал. Әрі сол  кездерде ауыл адамдарына ақшаны 
банкіге сақтауға үйреткен пысық адам. Кемпірі де ақшаға үйір. Бірақ екеуі де 
ақшаларын бірге тұрса да, бөлек-бөлек жинайды. Әйтсе де, ақшаның рахаты 
ешқайсысына    бұйырмайды.  Кемпірі  өлгенде  қырық  жамау  қыжым  жадағай 
көйлегінің қалтасынан жаңашамен бір жарым мыңдай ақша шығады. 
 
Кемпірі өлген соң, қырқын беріп, Доланай шахтасына  Қасат та көшіп 
кетеді.  Соңыра  шахта  жиырма  бес  жылға  жабылады.  Доланайдан  барша  үй 
тұрғындары  түгелдей  көшіп  кетеді.  Қасат  шалдың  содан  кейін  қайда  барып 
тұрақтағанынан ешкім хабарсыз болады. Енді міне шахта төбесі тесілген соң, 
ішке  кірген    астаналық  тексеруші  жігіт  пен  бір  кезде  базарға    есектерімен 
өрік апарып сатқан Қасат шалдың қуарған сүйегіне Марат куә болады. 
 
Қасат шал шахта ішіне неге түскен? Бұл сауалдың нақты жауабы жоқ. 
Бәлкім  сол  баяғы  дүниеқұмарлықпен,  соның  қызуымен  шахта  ішіне  түскен 
болар делінеді көркем туындыда. Ағасы Көбдік те сол маңда көмусіз қалған. 
Жаңа жүйеге, кеңестік құрылымға қарсы  шығып, қаншама  адамдарға жәбір  
көрсетіп,  олардың бейкүнә қандарын төккені  үшін  қара жер өз   топырағына 
алмады  ма  екен  деген  уәж  де  айтылады.  Бәрі  де  болуы  мүмкін.  Сондай-ақ, 
ағасы  секілді  топыраққа  қосылмай,  айдалада  көмусіз  қалармын  деп,  ол  да 
өзін-өзі әдейі көме салды ма екен деген ой да бар көркем шығармада. 
 
Ақша  шіркін,  кімді    арбамаған.  Кімді  қызықтырмаған.  «Байлықтан 
қашқан    адамды    көрсем,  көзім  ағарсын.  Ермекті  көрмеймісің,  қарыз  беруге  
қимайды, қар-е-е-ез...» дейді Қасат шал. Сол Қасат шал тағы да былай дейді: 

 
27 
«Бала  ұйқыны  қой.  Ұйқыдан  ақша  қашады.»  Және  де:  «Ақша  оңалтады 
адамды.  Ақша-а-а!..  Анау  Ермек  шалды  көрмеймісіндер,  Доланайдың 
базарына  құныққалы  қойдың  құйрық  кенесіндей  күпсіп  кетті...»  Мінеки, 
Қасат  шалдың  өмір  сүре  білудің  өзіндік  философиясы.  Жазушы  Қасат 
шалдың сөздерін қарғасындай мәнді әрі нұсқа, әрі шешен сөздермен  көркем 
де кестелі ойлармен өрнектей білген. 
 
ХХ  ғасырдың  60-80-жылдарында    сөйлеу  мәдениетінде  орысша 
сөздердің,  ұғымдардың  қазақша  дыбыстық  өзгерістерге,  фонетикалық 
тұрғыдан  басқаша    айтылуы  жиі  көрініс    бергені  рас.  Олардың  бірқатары 
қазірде қазақ тілінің сөздік қорына  кірігіп, оны байытты да. Әбден  орнығып 
та үлгерді. Мәселен, ящик  –  жәшік, бутылка – бөтелке, ярмарка –жәрменке, 
номер – нөмір және т.т. Сонымен бірге ауызекі түрде адамдар арасында  өте 
мол  қолданылғанымен  қазірде  сөздік  қарым-қатынаста,  әдеби  сөздік 
айналымына  енбей  қалған  сөздер  де  жеткілікті.  Олар  сол  кезеңдегі  сөйлеу 
мәдениетінің  шындығы  секілді  көрініс  береді.  Мұндай  деректерді  жазушы 
әңгімелерінен  анық  байқай  аламыз.  Бұл  –  көркем  әдебиет  тілін  шұбарлау 
емес.  
«Теңелбай» әңгімесіндегі ең күшті, ең үлкен жігіт Теңелбайдың сөзінен 
үзінді  келтірелік:  «–  А  как  же?!  Құрыш  апайға  сәлем  берейін  деп  ем». 
Осынау  сөйлемдегі  орысшы  сөзді  «Әрине.  Солай  ғой?!»  деп  синонимдес 
сөзбен айтуға болады. Бірақ орыс тілінің басымдыққа, қажеттілікке ие болып, 
әрі  сән  үшін  айтыла  бастаған  уақыттары  еді  бұл.  «Чеховтың  моншасы» 
әңгімесінде:  «Жұрттың  еркектері  де,  балалары  да  «практичный»  деп 
сөйлейтін  Сәрсенғалидың  мамасының  сөзі  тілдік  қарым-қатынаста  үдеріске 
айналған өмір шындықтарының бір көрінісі. 
          Жоғарыда  айтқанымыздай  кеңестік  ортақ  ойлау,  ортақ  тілге  көшу 
кезеңінің  өмірде  де,  көркем  әдебиетте  де  орын  алған  ақиқаты  деп  білеміз. 
Сөзіміз  жалаң  болмас  үшін  қаламгердің  әңгімелерінен  бірер  мысалдарды 
келтірелік.  Жазушы  кейіпкерлері  орыс  тіліндегі  сөздерді  қазақ  тіліне  сай 
бейімдеп былайша өрнектейді: подлец  – пәділес (сұм, аяр), нечего  – нешауа 
(ештеңе  етпес),  мамочка  –  мәмөшке  (анашым)  («Гүлжазира»  әңгімесінде), 
доярка – дәйеркі (сауыншы) («Момын шал» әңгімесінде), молодец – маладес 
(жарайсың)  («Бір  бөшке  бидай»  әңгімесінде),  завферма  –  запперма  (ферма 
меңгерушісі),  больница  –  бәлнисе  (аурухана),  справка  –  спрапкі  (анықтама), 
ферма  –  перме  (ферма)  («Тынышбұлақ  тасығанда»  әңгімесінде)  және  т.б. 
бүгінде  тәуелсіз  елдің  тілдік  шежіресінде  бұл  сөздер  төл  тілімізге 
фонетикалық  өзгерістерге  ұшыраса  да,  қолданыста  болса  да  орныға  алған 
жоқ. 
Жазушының  «Дауыстың  түсі»  әңгімесі  қаламгерлік-суреткерлік 
шеберліктің  жаңа  сапалық  деңгейіне  көтерілген  соны  дүниесі  дер  едік. 
Әңгімеге орыстың айтулы жазушысы В. Шукшиннің «Жан әрқалайша тәсілім 
болады...» деген сөзі эпиграф ретінде алынған. Әңгіме өзегіне де дәл осы ой 
өлшемі  негіз  болған.  Шыны  керек,  осынау  әңгіме  адам  және  адамдар 
хақында. Олардың сан қатпарлы  ішкі және сыртқы әлемі, сырлы да құпияға 

 
28 
тола  психологиялық  иірімдері,  жан  баласына  білдірмес,  білдіртпес 
қылықтары  мен  іс-әрекеттері  адамның  бет  әлпетінің  өзгеруі  арқылы  емес, 
оның  дауысының,  дауыс  ырғақтарының  түрліше  құбылуы,  әр  түрлі  бояу 
реңктерге  бөлінуімен  танылуында  деп  білеміз.  Демек,  дауыстың  да  өз  түсі 
болады  екен.  Адам  бетінің  түсі  бүгінгі  күрделі  де  аса  жоғары  өркениет 
жағдайында оншалықты сыр алдырмайды. Өйткені сырды жасыратын бүгінгі 
адамның  көзге  көрінбес  бет  пердесі  бар.  Ал  дауыстың  да  өз  түсі  бар  екен. 
Дауыс  та  түрлі-түсті  түске  енеді.  Дауыс  та  ішкі  дүниеңді  кейде  білдіртіп 
қояды, кейде мүлдем білдіртпейді. Сонымен, дауыстың түсі әркелкі бояуға ие 
болуымен бірге су секілді түссіз де бола алады екен. 
Әңгіме  өте  терең  психологизмге  құрылған.  Адам  жанының 
қалтарыстары  тым-тым  күрделі  әрі  жұмбақ  екендігін,  соған  барлау  жасаған 
қаламгер  Мархабат  Байғұт  қазақ  прозасына  адам  дауысының  түсі  деген 
ұғымды  ендірді.  Жоғарыда  бірді-екілі  сипатта  адамға  қатысты  оның  беті, 
түсінің  өзгеруі  секілді  түсініктер  бұрыннан-ақ  бар  болса,  ендігіде  адамның 
дауысы  өзгеретіндігін  білсек  те,  дауыстың  адам  болмысын  танып-білуде 
өзіндік  реңі,  бояуы  болатындығын  осы  туындыны  оқи  отырып  терең 
пайымдауға мүмкіндік алдық. 
         Сөзімізді  одан  әрі  қуаттау  мақсатында  «Дауыстың  түсі»  әңгімесінен 
бірер  үзінділерді  келтіруді  жөн  санадық.  Мысалы:  «Қарашы!  Қарай  гөр, 
әртіс!  Әдейі  айқайлап,  даусының  түсін  білдірмей  тұр.  Көңіліндегі  баттасқан 
кірді жасырмақ. Бәле. Сұмын қарашы! – дейтін бұл ішінен». Осынау үзіндіде 
кейіпкердің  ішкі  психологизмі  мен  авторлық  көркемдік  баяндау  бірін-бірі 
толықтырып, адам дауысы арқылы өзінің  ішкі  толқуын ешбір  түске боямай, 
білдірмей тұрғандығына көз жеткізесіз. 
         «Бөрі  арықтығын  білдірмес,  сыртқа  қарнын  қампитар»  демекші,  адам 
баласы  қазірде  бір-біріне  тым  мейірімсіз,  шапағаты  аздау,  тіпті,  жоқ  деген 
ұғыммен,  әрине,  таласуға  да  болар.  Әйтсе  де,  осынау  сөзде  шындық  та  бар 
екендігі  бүгінде  көпшілікке  жақсы  таныс.  Демек,  бұндай  жағдаят 
қоғамымызда  бар.  Орныққанда    «Дауыстың  түсі»  әңгімесі  осы  ойдың 
өміршегіне  жетелейді  де.  Тіпті,  адамның  қай  жерде  қалай  сөйлеуі керектігі, 
қажет  болса,  өлімді  жерде  сөз  ыңғайын  қалай  бұрып,  қайтіп  бағыттауды  да 
елеп-екшеуі  адам  жанының  өте  күрделеніп  кеткендігін  көркем  шығармадан 
анық аңғаруға болады. 
Көркем  әңгімеге  баға  берерде  бірер  ой  тұжырымдарымен,  орамды 
пікірлер  ауқымымен  шектелуге  келмейді.  Осынау  туынды  үлкен  ойларға, 
пікірлерге  бастау  боларлық  келелі  дүние.  Қайткенде  адамзат  баласы  өзінің 
биік  тұғырында  қала  алады  деген  мәңгілік  сауалға  жауап  іздеген  көрнекті, 
тағылымды дүниелердің бірегейі деп білеміз біз бұны.  
          Осы  әңгімеде  қаншама  рет  орайы  келгенде  айтылатын  көркем  де 
кестелі  сөздер  мен  авторлық  баяндауларда,  ішкі  монологтарда  терең  астар 
бар.  Мәні  мен  маңызын  кең  пішіп,  бір-ақ  кесетін  сөздермен  пайымдауға 
болмайды.  Олай  дейтініміз,  әр  адамның  жүрек  қылыншерткенімен,  оған 
айтылар уәж де даяр секілді. Бүгінгідей сан қырлы, алуан қатпарлы адамдар 

 
29 
психологиясын  танып  білуге    жасалған  авторлық  шеберлік,  көркем  сөз  бен 
иірімі  мол    ойлардың  бір-бірімен  астаса  үйлесім  табуы  кенен  ойларға  
жетелейді. 
 Мысал  келтірейік:    ”Ең  ақыры  қызы  мен  баласы  да  жат.  Әйелінен 
көреді.  Екеуін  де  емізбеді.  Екеуін  де  бауырына  басып,  қолына  көтермеді. 
Бесік-арбаға  салып  тербетіп,  сонымен  алып  жүретін.  ”Сен!  Сен!  Бауырыңа 
басып  көтермеген  соң,  темір  арбаға  салып  өсірген  соң  тасбауыр  боп  кетті!” 
Әйеліне  кінә  артқан  кейіпкердің  уәжінде  талай-талай  ұлттық  болмыстың 
жоғалғанына әңгімені оқу арқылы көз жеткіземіз. Кеңестік кезеңдегі  ұлттық 
педагогиканың  да  саясат  шоқпарына  тап  келіп,  құрбан  болғаны  жазушы 
туындысында осылайша көрініс  табады. 
Қаламгердің ”Бір дорба диплом”  әңгімесі замана шындығын көркемдік 
тұрғыда  бейнелеуімен  құнды.    Әрі  осынау  шағын  жанр    –  әңгімеде 
суреткердің  жылы  юморы  оқырманды  оқиғаның  өн  бойында  өзімен  бірге 
жетелеп  отырады.  Әрқашанғыдай  жазушы  тілі  дәлдікке,  шынайылыққа 
суарылған. 
”Бір дорба диплом” әңгімесі студенттер өмірі жайлы. Сырттай оқитын 
студенттер  хақында.  Сырттай  оқитындар  туралы  теріс  пікірлер  де 
қалыптасқандығы  белгілі.  Әйтсе  де,  осынау  әңгімені  оқи  отырып,  сырттай 
оқитындар  жайлы  өзгеше  ой-пікірге  оранасың.  Бұл  рас  та.  Өйткені  олардың 
ішінде  жақсы,  тіпті,  өте  жақсы  оқитындар  да,  әйтеуір,  диплом  алсақ  болды 
деп жүргендер де жиі кездеседі. 
Жағдайы болмай, сыртқы оқуға ауысқандар да жетерлік. Әйтпесе, ”Cен 
оқу  бітіргенше  төрт  бүктетіліп  тірі  жүре  тұрармын”  деген  бірінші  жақтан 
айтылатын  кейіпкердің  анасы  өзі  айтқан  сөзінің  үдесінен  шыға  алмайды. 
Себебі белгілі. Бала-шағасының басы бар. Бірінші жақтан айтылатын әңгіме 
кейіпкері де інілеріне бас-көз болуы керек. Сол үшін жағдайдың келмеуінен 
сыртқы  бөлімге  ауысып  кетеді.  Әңгіме  кейіпкері  Қаншайым  да  күндізгі 
бөлімде жақсы оқыған. Бірақ неге екені  белгісіз декан ағайы соңынан түскен. 
Содан соң Қаншайым сырттай оқуға ауысқан.