Реферат Рефлексия ұғымынын шығуы
жүктеу/скачать 48,29 Kb.
|
|
Реферат Рефлексия ұғымынын шығуы рефлексия Рефлексия- бұд денелердің өз табиғатында басқа денелермен өзара әрекеттесу нәтижелерін болады түсіру қабілетінде көрінетін заттың жалпы қасиеті. Қозғалыс пен өзара әрекеттесу бар жерде. Ол күрделене түседі және материалдық жүйелердің күрделенуі мен эволюциясымен бірге дамиды. Рефлексияның дамуының үш негізгі кезеңін ажыратуға болады: рефлексияның физикалық формасы (жансыз табиғатта), шағылыстың биологиялық түрі (тірі табиғатта) және әлеуметтік форма (адам қоғамында). Бұл қадамдар арасында тығыз байланыс бар: кейбір рефлексия формалары басқаларының негізінде тарихи түрде пайда болады, жоғары рефлексия формалары төменгі деңгейге негізделеді және оларды негіз ретінде қосады. Физикалық шағылыс - бұл табиғи денелердің сыртқы әсерлерге олардың тарихқа сәйкес әрекет ету қасиеті. Шағылыстың бұл формасы пассивті сипатқа ие және сыртқы әсер ету нәтижесінде объектілердің физикалық немесе химиялық қасиеттері мен күйлерінің сәйкесінше өзгеруі түрінде пайда болады. Рефлексия қасиетіне байланысты денелер тарихи түрде өзгереді, өзгереді. Биологиялық шағылыс - бұл тірі организмдердің сыртқы әсерлерге орынды және тікелей жауап беру қасиеті. Қажеттілікке сәйкес тиісті құралдар. Тарихи тұрғыдан биологиялық шағылыстың бірінші формасы - тітіркену. Бұл барлық тірі организмдердің сыртқы әсерлерге селективті реакция жасау қабілеті. Мысалы, өсімдіктер жарыққа қарай бұрылады, тәулік уақытына сүйене отырып ашылады немесе жабылады, қарапайымдылар тағамға қарай жылжиды және т.б. Бұл жағдайда тасымалдаушылар метаболизм процестері болып табылады. Сезімталдық - ϶ᴛᴏ психиканың бастапқы формасы болып табылатын сезімге ие болу қабілеті. Сезім объектімен тікелей байланысымен сипатталады, оның барысында объектінің бір жағы көрінеді. Жүйкелік ұштары бар тірі организмдердің жоғары түрлері сезімтал. Мысалы, жәндіктердің өте күрделі ұйымдастырылған өмірін еске түсіріңіз. Биопсихикалық деңгейде тасымалдаушылар жүйке жүйесінің механизмдері болып табылады. Биопсихика жануарлардың сыртқы әсерлерді көрсету қабілетін күрт арттырды. Сезімге қосымша қабылдау (әр түрлі сезу мүшелерінің сезімдерін синтездеу) және репрезентация (тікелей әсер болмаған кезде мидағы заттың бейнесін сақтау мүмкіндігі) қосылады. Жоғары ұйымдастырылған жануарлардың мінез-құлқы шартты және шартсыз рефлекстердің жиынтығына негізделген. Тірі табиғатта ағзалардың процестердің циклдік сипатына бейімделуіне байланысты (тәулік уақытының, жыл мезгілдерінің өзгеруі және т.б.) «күткен шағылысу» қалыптасты - әлі пайда болмаған әсерлерге жауап беру мүмкіндігі . Сыртқы «импульс» (күндізгі жарықтың ұзақтығының, қоршаған ортаның температурасының өзгеруі және т.б.), белгілі бір бағдарламаны қамтиды: ағаштар жапырақтарын төгеді, жәндіктер мен жануарлар қысқы ұйқыға кетеді, түсін өзгертеді. Әлеуметтік рефлексия дегеніміз - адамның сөзбен айтылған әлеуметтік қалыптасқан білімі арқылы сыртқы әсерлерге мақсатты түрде әрекет ету қасиеті. Сана материя қозғалысының биологиялық түрінің бүкіл еңбек әрекетінің әсерінен әлеуметтікке ауысуы кезінде пайда болады. Ол қоғамнан тыс және оған тәуелсіз пайда бола алмады. Сана өзінің пайда болу көзі, мазмұны және қызметтері тұрғысынан әлеуметтік болып табылады. Сананы алып жүруші - бұл әлеуметтік болмыс ретіндегі адам. Адам саналы болып туылмайды, ол сананы адамзат мәдениетіне, қоғамдық қатынастар жүйесіне ене отырып алады. Егер бала әлеуметтену кезеңінен өтпесе, онда ол толыққанды тұлғаға айналмайды («Маугли эффект»). Тілдің қалыптасуы жұмыс пен қарым-қатынастан маңызды фактор. Сөздің кең мағынасында жануарларда тілдің сигнал беру құралдарының жүйесі, ақпарат беру құралы ретінде де бар. Οʜᴎ қауіп туралы, тағамның болуы және т.б. туралы бір-біріне хабарлаңыз, сол арқылы оларды кез-келген әрекетке итермелеңіз: өздерін құтқару, жасыру, жиналу және т.б. Бірақ сөздің шын мағынасында белгілер жүйесі ретінде тіл адамға ғана тән. Белгі - бұл ақпаратты қабылдауға, сақтауға, түрлендіруге және беруге арналған объектінің материалдық алмастырушысы. Белгілер мен белгілер жүйесі біздің бүкіл өмірімізге енеді: бұлар ым-ишара, морзе коды, саңыраулар мен мылқаудардың тілі, би тілі және т.б., бірақ барлық белгілер жүйесінің негізі - сөз - айтылған немесе жазылған. Тіл сөздері мен жануарлар сигналдарының арасындағы негізгі айырмашылық тек сигнал беру және мінез-құлықты реттеу ғана емес, мағынасы да енеді. Тіл - адам санасының материалдық тасымалдаушысы. Тіл биологиялық емес, мәдени мазмұнды дұрыс жеткізуге қызмет етеді. Адам қазіргі жағдайдан алшақтап, құралмен жұмыс жасаудан гөрі үлкен еркіндік алады. Адамның тәжірибені сақтау, жинақтау және беру қабілеті артады. Осы себепті қоғамның прогресі биологиялық эволюцияға қарағанда әлдеқайда тез жүреді. Жануарларға тән сана мен психикалық шағылысу формаларының арасындағы сапалық айырмашылық: Жануарларда барлық психикалық рефлексиялық актілер адаптивті-рефлекторлық әрекеттерге тоғысады және әрекеттің өзінен бөлінбейді. Адамның тұжырымдамалық ойлауы оны табиғаттан ерекшелендіріп қана қоймай, өзін және оның қызметін таным мен түрлендіру объектісіне айналдыруға мүмкіндік береді. Жануарлардың белсенділігі табиғатта инстинктивті сипатқа ие, тіпті сыртқы жағынан өте мақсатқа сай болып көрінсе де. Бұл мақсаттылық биологиялық сипатта болады және оны жануар өзі де мойындамайды. Адамның іс-әрекеті мақсатқа бағытталған сипатқа ие, ол өзінің іс-әрекетінің мақсаттарын, мұраттарын қалыптастыру қабілетінде көрінеді. Егер тірі табиғаттағы шағылысу формаларының эволюциясы негізінен жануардың қоршаған ортаға қатысты бейімделу белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталса, онда сана адамның қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, оның түрлендіргіш белсенділігінің негізінде жатыр оны өзгертеді, қоршаған ортаны өзіне бейімдейді. Адам өзіне дейін табиғатта болмаған осындай объектілер мен процестерді құра алады. Пьер Тейяр де Шарденнің айтуынша, рефлексия - ол дегеніміз адамдарды хайуандардан айыратын нәрсе, соның арқасында адам теқ қана белгісіз бір нәрсені біліп қоймай, сонымен қатар сол "білімін білуді" тсүндіреді. Эрнст Кассирерудің айтуынша, рефлексияның мағынасы «барлық бөлінбеген ағындардың сенсорлық құбылыстарының ішіндегі кейбір тұрақты элементтерді бөлу қабілеті, оларды оқшаулап, сол элементтерге ажырамай көңіл бөлу» Психологияда, рефлексияны карастыруда топ жаргандардың бірі А. Буземан (1925—1926 ж.). Осы кісінің тсүндіруі бойынша, рефлексия - «сыртқы әлеммен кез келген тәжірибені өзіне аудару». Психологиялық зерттеулерде, рефлексияның мағынасы екіжақты талас көруде: • негіздері зерттеуші мен зерттеу нәтижелерін түсіну тәсілі ретінде; • субъектінің негізгі меншік ретінде, осыған сәйкес ол өз тиімділін тану және реттеу мүмкін болып отыр. Әртүрлі философиялық жүйеде рефлексияның мазмұны бірдей емес. Лоқтың ойынша, түйсік сыртқы заттармен тікелей ұштасады, ал бақылау сананың ішкі іс-әрекеттеріне бағытталғанда рефлексия ерекше білімнің бастамасы болмақ. Лейбниц үшін, рефлексия - адамның жан дүниесіндегі өзгерістерге көңіл бөліп, елеушілік, Юмнің ұйғарымынша, идеялар - сырттан қабылдайтын әсерлерді рефлексиялау. Гегель үшін, рефлексия - екі түрлі нәрсенің мысалы, мен құбылыстың өзара бейнеленуі. <<Рефлекстеу>> термині сананы өз-өзіне үңілдіруді өз психикалық күйіне ой жүгіртушілікті сипаттайды Рефлексия сыни ойлау арқылы жүзеге асырылады, өйткені мұнда дайын жауап жоқ, оны іздеу керек, іздену қажет, жобалау мен жоспарлау керек, болжам жасап, жаңалық ашу қажет. Рефлексия күмәндану мен терең ойлануды қажет етеді, мұнда өз әрекеттеріңді, ойларыңды, ұстанымдарыңды жан-жақты қарастыру керек, өзіңе өзің толассыз түрде сұрақтар қойып, оларға жауап табуға ұмтылу. Бұл туралы Дж.Дьюи «Егер пайла болған ой лезде қабылданатын болса, онда алдымызда сыни ойлау емес, мұнда рефлексия minimum түрінде болады» деп айтқан да, әрі қарай рефлексияны «затты жан-жақты зерделеу, ойлану, ойды дамытатын және оны не құптайтын, не жоққа шығаратын қосымша деректер мен жаңа жәйттерді іздестіру» (Дж.Дьюи, 1997, 22) деп атайды. Рефлексия - өзіндік тәжірибе, өзін-өзі тану мен өздігімен үйрену туралы ойлану. Ол білім алушыларға өзінің үйрену әрекеттері мен амалдарын айқындау мен нақтылау, үйренудің мақсат-міндеттерін тұжырымдау, үйрену нәтижелерін сараптап, ой елегінен өткізу мүмкіндіктерін береді. Сонымен рефлексияда адам әрекеттерін бір мезетке тоқтатып, жан-жағына байыппен қарап, өзіне мынандай сұрақтар қояды: «Мен кіммін? Қандаймын? Не істеп жатырмын? Осы әрекеттерімнің мақсаты қандай? Мен қалай әрекеттенудемін? Бұл маған не береді? Мен мұны қалай қолданамын? Маған мұны қалайша өзгертуге болады? Енді не істеймін?» Бұл сауалдарға ол өз алдында бүкпесіз шындық тұрғысынан адал түрде жауап береді, басқа да сұрақтарды туындатып, оларға да жауап іздейді. Адамның өзімен өзі жасаған диалогы осылайша жалғаса береді, тіпті үздіксіз сипат алады. Осыған байланысты үйрену адамның өзінің жасаған әрекеттерін есіне түсіріп, оларды нақты айқындағанда ғана іске асырылады (мән-мағынасы, қиындықтары мен оларды шешу жолдары, түрлері, құралдары, нәтижесі, т.б.), яғни рефлексия арқылы әрекеттердің реті мен мазмұны қарастырылып (адам әр қадамын өлшеп-пішіп алады), проблема шешіледі де адам осындай тұжырымдау арқылы өзіндік пікір мен ұғым қалыптастырады. Үйрену – рефлексияның нәтижесі. Оқушыларды әр сабақта рефлексия жасауға үйрету керек. Өйткені бала рефлексия жасай алмаған жағдайда, яғни өз әрекеттерін түсіндіріп, оларға талдау жасап, бағалай алмаса, онда оның берілген оқу әрекеттерін ғана орындап, бірақ олардың өзінің дамуындағы маңызын түсінбейтіндігі анық. Басқаша сөзбен айтқанда, рефлексия жасай алмайтын оқушы өзінің өзгерістерін де байқамайды. Үйренуде рефлексия сабақ соңында оқушылардың тақырыпты қандай деңгейде игергендігін білуге бағытталатын қарапайым бекіту мен қорытындылау емес (мәселен, «Сонымен бүгінгі сабақта біз не өттік/білдік/қарастырдық?» секілді сұрақтар арқылы). Рефлексияда оқушы өзінің қалай үйренгендігін (үйренудің қадамдарын, әдіс-тәсілдерін) талдап, оларды түсінуге тырысады. Ол өзінің атқарған әрекеттерін зерделеп, олардың берген нәтижелерін нақтылайды, оларды қалайша жақсарту болатындығы туралы ойланады. Мұндай зерттеу жұмысы білім алушыға жасалынған іс-әрекеттерін талдап, оларды бағалау мүмкіндігін беріп, оны сонымен бірге болашақтағы үйрену амалдарын жоспарлап, өз білгендерін арттыруға ынталандырады. Рефлексияда адам өзімен ылғи да диалогта болады: оның психикасы екіге бөлінеді. Бір бөлігі «Мен-өзім» болады да, екінші бөлігі «Мен-басқа» рөлінде болады, немесе, М.М.Бахтин бойынша, «Мен-орындаушы» және «Мен-қадағалаушы» болып екіге бөлінеді. Адам осылайша өз әрекеттеріне сырт көзбен қарап, оларды екшейді, таразы басына салады, олардың дұрыс-бұрыстығын ажыратады. Ылғи да «Мен оның (яғни өзінің) орнында болсам, не жасар едім?» деген ой үстінде болады. Бұл ұйғарымға сәйкес, психолог А.А.Бизяеваның өте орынды келтірген мысалдарына сүйенсек, мұғалім сабақта «Мен-орындаушы» ретінде жаңа тақырыпты түсіндіреді де, ал «Мен-қадағалаушы» рөлінде «Мен қалай түсіндіріп тұрмын?» деп өз әрекетін талдап, оны бағалайды. Осыған ұқсас шахмат ойынында шахматшы тек алдында отырған адамға қарсы ойнамай, ойша қарсыласының орнына отырып, соның жүрістерін жасап, оларға қарсы жүрістерді ойластырып отырады (А.Бизяева, 27). «Мен-басқа» ұғымы адамды шынайы түрде жан-жақты қарастырғандықтан, адам мұндай «қарсыласының» ескертпелерін, айқындаған қателері мен олқылықтарын алдын алып, оларды түзетуге тырысып отырады. Басқаша сөзбен айтқанда, «Мен-басқа» адамға тыныштық бермей, оны үздіксіз мазалап, тоқтатпай, оның әрі қарай жылжуына, дамуына себепкер болады. Адамның танымы (білімі) осылайша бір-біріне қарама-қарсы полюстердің қақтығысуы нәтижесінде өседі. А.А. Бизяева рефлексияны лезде тудырудың мынандай тренингін ұсынады: «Ол үшін «Қазіргі кезде айналысып жатқан іс-әрекеттеріңіздің қайсысы өзіңіз үшін ең маңызды болып табылады?» деген сұраққа жауап беріңіз. Ойландыңыз ба? Енді төмендегі сұрақтарды мұқият оқыңыз. Асықпаңыз, егерде Сіз өзіңізге өзіңіз шыншыл және адал болсаңыз, онда әрбір сұраққа берген жауабыңыз Сізге өзіңіз туралы жаңа білім беруі мүмкін. - Бұл істе мен шындығында қандай нәтижелерге қол жеткізгім келеді? - Бұл нәтиже шындыққа айналу үшін менің алғашқы қадамым қандай болуы керек? - Бәрі маған ғана байланысты ма? - Мен өзім осы нәтижеге тікелей жауаптымын ба? - Мен нәтиженің қолжетімділігіне сенем бе? - Менің күмәндарымның себебі қандай? - Мұны бұрын жасауда маған не кедергі болды? - Нәтижеге жету жолында болашақта қандай мүмкін кедергілерді көріп тұрсыз? - Егер мен мақсатқа жетсем, менің өмірімде қандай игі өзгерістер болады?» (А.Бизяева, 32). Осы секілді сұрақтарға жауап беріп, біз өз әрекеттерімізді жобалап, мақсаттарымызды айқындауға, басқалардың іс-амалдарын түсінуге үйренеміз, жеткен нәтижеге баға беріп, оларды жақсарту тұрғысында әрекеттенеміз. Мәселе бұл жерде әрекеттерімізді зерделеп, жетістіктер мен қиыншылықтарды талдаумен қатар рефлексиялық ойлаудың реті мен әр кезеңін тереңінен қолдануда. Мәселен, сабақтан кейін өзіңізге мынандай сұрақтар қойып, оларға жауап іздеуге болады: - Сабақты өткізуім өзіме ұнады ма? - Мен сабақта нақты мақсат қойдым ба? - Мен мақсатыма жеттім бе? Оның дәлелдері қандай болды? - Таңдап алынған тәсілдер тақырыпты тереңінен ашуға көмектесті ме? - Талқылауды жандандыратын ашық сұрақтарды қойып отырдым ба? - Барлық оқушылар сабаққа белсенді түрде қатысты ма? - Мен оқушыларды сабаққа белсене қатысуын ынталандыра алдым ба? - Мен оқушылардың сабаққа белсене қатысу ынтасын бәсеңдеткен жоқпын ба? - Өзіне өзі сенбейтін оқушыларды қолдап отырдым ба? - Мен зерттеу сұрақтарын қойып, жорамалдау жасауға ынталандырдым ба? - Менің пікірім оқушылардың пайымдауларынан үстем болған жоқ па? - Мен әрбір әрекеттен кейін оқушылардан кері байланыс алып отырдым ба? - Менің ең сәтті шыққан әрекетім қандай болды? - Менің ең сәтсіз шыққан әрекетім қандай болды? - Бұл сабақ бұдан да мәнді болу үшін оған қандай өзгерістер енгізе аламын? Рефлексияның оқу процесінде алатын орны ерекше. Өйткені үйрену деңгейі адамның өз әрекеттерін ұйымдастыру мен өзгертулерді қалайша ойластыра білетіндігіне байланысты. Басқаша сөздермен айтқанда, рефлексия – адам миындағы метанымдық (метакогнитивтік, «танымды тану») процестермен байланысты. Рефлексияда адам өзінің ойлау, зерделеу процестерінің қалай өтетіндігі туралы ойланады, танымдық әрекеттерін түсінеді және түсіндіреді, оларға мақсат қояды, жоспарлайды, шешім қабылдайды, әрі қарай не болатындығын болжайды. Бұл әрекеттер арқылы адам өз білгенін сынайды, білімін сыни тұрғыдан талдайды. Әлеуметтік рефлексия дегеніміз - адамның сөзбен айтылған әлеуметтік қалыптасқан білімі арқылы сыртқы әсерлерге мақсатты түрде әрекет ету қасиеті. Сана материя қозғалысының биологиялық түрінің бүкіл еңбек әрекетінің әсерінен әлеуметтікке ауысуы кезінде пайда болады. Ол қоғамнан тыс және оған тәуелсіз пайда бола алмады. Сана өзінің пайда болу көзі, мазмұны және қызметтері тұрғысынан әлеуметтік болып табылады. Сананы алып жүруші - бұл әлеуметтік болмыс ретіндегі адам. Адам саналы болып туылмайды, ол сананы адамзат мәдениетіне, қоғамдық қатынастар жүйесіне ене отырып алады. Егер бала әлеуметтену кезеңінен өтпесе, онда ол толыққанды тұлғаға айналмайды («Маугли эффект»). Тілдің қалыптасуы жұмыс пен қарым-қатынастан маңызды фактор. Сөздің кең мағынасында жануарларда тілдің сигнал беру құралдарының жүйесі, ақпарат беру құралы ретінде де бар. Οʜᴎ қауіп туралы, тағамның болуы және т.б. туралы бір-біріне хабарлаңыз, сол арқылы оларды кез-келген әрекетке итермелеңіз: өздерін құтқару, жасыру, жиналу және т.б. Бірақ сөздің шын мағынасында белгілер жүйесі ретінде тіл адамға ғана тән. Белгі - бұл ақпаратты қабылдауға, сақтауға, түрлендіруге және беруге арналған объектінің материалдық алмастырушысы. Белгілер мен белгілер жүйесі біздің бүкіл өмірімізге енеді: бұлар ым-ишара, морзе коды, саңыраулар мен мылқаудардың тілі, би тілі және т.б., бірақ барлық белгілер жүйесінің негізі - сөз - айтылған немесе жазылған. Тіл сөздері мен жануарлар сигналдарының арасындағы негізгі айырмашылық тек сигнал беру және мінез-құлықты реттеу ғана емес, мағынасы да енеді. Тіл - адам санасының материалдық тасымалдаушысы. Тіл биологиялық емес, мәдени мазмұнды дұрыс жеткізуге қызмет етеді. Адам қазіргі жағдайдан алшақтап, құралмен жұмыс жасаудан гөрі үлкен еркіндік алады. Адамның тәжірибені сақтау, жинақтау және беру қабілеті артады. Осы себепті қоғамның прогресі биологиялық эволюцияға қарағанда әлдеқайда тез жүреді. Жануарларға тән сана мен психикалық шағылысу формаларының арасындағы сапалық айырмашылық: Жануарларда барлық психикалық рефлексиялық актілер адаптивті-рефлекторлық әрекеттерге тоғысады және әрекеттің өзінен бөлінбейді. Адамның тұжырымдамалық ойлауы оны табиғаттан ерекшелендіріп қана қоймай, өзін және оның қызметін таным мен түрлендіру объектісіне айналдыруға мүмкіндік береді. Жануарлардың белсенділігі табиғатта инстинктивті сипатқа ие, тіпті сыртқы жағынан өте мақсатқа сай болып көрінсе де. Бұл мақсаттылық биологиялық сипатта болады және оны жануар өзі де мойындамайды. Адамның іс-әрекеті мақсатқа бағытталған сипатқа ие, ол өзінің іс-әрекетінің мақсаттарын, мұраттарын қалыптастыру қабілетінде көрінеді. Егер тірі табиғаттағы шағылысу формаларының эволюциясы негізінен жануардың қоршаған ортаға қатысты бейімделу белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталса, онда сана адамның қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, оның түрлендіргіш белсенділігінің негізінде жатыр оны өзгертеді, қоршаған ортаны өзіне бейімдейді. Адам өзіне дейін табиғатта болмаған осындай объектілер мен процестерді құра алады. жүктеу/скачать 48,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|