Реферат Тақырыбы: «Үйлесімді тамақтанудың маңызы»
жүктеу/скачать 25,84 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Реферат
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті «Филология» факультеті» «Қазақ тілі мен әдебиеті» кафедрасы» РефератТақырыбы: «Үйлесімді тамақтанудың маңызы» Орындаған: Аманкелдиева Сапаргул Тобы: ФИ 20-1К2 Қабылдаған: Пирназарова Г. Шымкент 2022ж Мазмұны: Үйлесімді тамақтану. Адам ағзасына пайдалы және зиянды тағамдар. Тамақтануға қойылатын гигиеналық талаптар. Тамақ ішу тәртібі Ауруға әкелетін қатерлі факторлардың бірі. 1.Үйлесімді тамақтану – адамның тамағының құрамындағы барлық тағамдық, биологиялық белсенді заттардың ең тиімді арақатынаста болуы және олар адам ағзасына ең жоғары пайдалы әсерін тигізетін тамақтану. Үйлесімді тамақтану тағамдық заттар мен биологиялық белсенді затрат саны мен сапа жағынан да тиімді байланыста болуы керек, олар ақуыз, май, көмірсу, витаминдер мен минералды заттар.Ал, тиімді тамақтану дегеніміз - тамақ ішу режимін бұзбай, күнделікті рациондағы негізгі қоректік заттектер мен биобелсенді заттектердің организмге қажетті үйлесімділігін сақтай отырып, қуаттың кірісі мен шығынынын тепе-теңдігін сақтау.Тамақтану, яғни тағамдық қорек алу – тіршіліктің негізі болып саналатын организмдегі заттек алмасудың дұрыс жүруіне, организмнің гомеостаз деп аталатын өзіндік ішкі тұрақтылығының қалыпты сақталуына, сонымен қатар қоршаған ортамен үйлесімді әрекеттесуіне әсер ететін ең негізгі фактор.Тиімді тамақтану арқылы ағзаға ете қажетті пластикалық энергиялық заттектер тағаммен бірге түсіп отырады. Организмге қажетті нутриенттердің мөлшері адамның өмір сүру ортасындағы жағдаяттарға, оның жасына, жынысына, атқаратын жұмысына, байланысты ұлттық-этникалық ерекшеліктерше анықталады. Біршама дені сау, орта жастағы, аса ауыр еңбекпен айналыспайтьш адамға тәулігіне 2800-3000 ккал энергия жеткілікті. Энергия көзі - негізгі коректік (тағамдық) заттектер. Оларға нэруыздар (белоктар), майлар, көмірсулар жатады. Осы қоректік заттектердің ең оңтайлы өзара қатынасы 1:1, 1:3, 5-4 болып есептеледі. Көрсетілген арақатынас сақталған жағдайда адамның тамақтануы үйлесімді деп саналады. Организм күнделікті қажет қуатты 12-15% нәруыздардың, 30-35% майлардың және 53-5620% көмірсулардың алмасуынан алуы керек. Тиімді тамақтану үшін организм өзі өндіре алмайтын, яғни алмастырылмайтын тағами факторларды (кейбір амин қышқылдары, полиқанықпаған май қышқылдары, кейбір витаминдер, микро- және макроэлементтер, липотроптық заттектер, тағами талшықтар) міндетті түрде өзара үйлесімді мөлшерде күнделікті тамақпен алып отыруы қажет. Жоғарыда аты аталған заттектермен организмді толық қамтамасыз ету үшін рационға әр түрлі тағамдың өнімдер енгізілуі шарт, мысалы, жануар өнімдерінде болатын кейбір амин қышқылдары өсімдікте болмауы мүмкін. Сондықтан нәруыз көзі ретінде жануар өнімдері мен өсімдік өнімдерінің нәруыздары 55-45% немесе тепе-тең (50:50%) арақатынаста болғаны дұрыс, ал жануар майлары мен өсімдік майларының арақатынасы 2:1 болуы керек. Көмірсуларды көбінесе полисахаридтер күйінде қабылдаған жөн. Тиімді тамақтану мен үйлесімді тамақтану деген ұғым тамақ ішу режимін сақтауды да қамтиды. Тиімді тамақтанудың пайдасы: Тиімді тамақтану адам біраз ауру-сырқауға ұшырамай, оларды оңай жеңіп отырады. Тиімді тамақтану мезгілсіз, ерте қартаюдан алдын-ала сақтандырады. Асқазаны, жүрек-қан тамыры т. б. сырқатқа ұшырағанда тамақтанудың арнайы ойластырылып жасалған ас үлесі (рацион) мен режимі емнің бір түрі болып табылады. Тамақтану бүкіл организмнің бір қалыпты дамуы мен үйлесімді қызметін қамтамасыз ететіндей болып ұйымдастырылуы тиіс. Адамның кәсібіне, жасына, жынысына сәйкес, тіршілік әрекетіне қарай қажет тамақтық рационы оның құрамындағы ақуыз, май,көмірсулар т. б. заттардың сапасы мен мөлшері жағынан реттелу керек. Организмнің физиологиялық қажеті көптеген жағдайға байланысты, олар ұдайы өзгеріп отырады. Организмнің тамақтан жұғымды заттарды дәл осы сәтте қажетті мөлшерде бойына сіңіріп зат алмасу процесінде бір затты екінші түрге айналдыратын, керекті кезінде пайдалануға болатындай қор жасайтын, реттеуші механизмі болады. Бірақ организмнің реттеу мүмкіндігінің белгілі шегі бар; ол мүмкіндік бала кезде және егде тартқан шақта көбірек шектеледі. Бірқатар заттарды, кейбір витаминдер, алмастырылмайтын амино қышқылын адам организмі зат алмасу процесінде жинақтай алмайды, ол дайын күйінде тамақпен бірге берілуі тиіс, өйтпеген күнде кісі тамақ жұқпайтын ауруға ұшырайды. 2. Біз бәріміз сау және жақсы көңіл-күйде болғымыз келеді. Біз бәріміз тамақтан рахат алып, пайда көргіміз келеді. Бірақ көбінесе дәмді тағамдар мен тағамдар мүлдем пайдалы бола болмайды ПАЙДАЛЫ ЖӘНЕ ЗИЯНДЫ ТАҒАМДАР ДЕГЕНІМІЗ НЕ? Пайдалы тағамдар - бұл витаминдер, минералдар, талшықтар, ақуыздар, майлар және көмірсулар бар табиғи тағамдар. Олардың құрамында қант пен тұз көп емес, дәм күшейткіштер, консерванттар, қоюлатқыштар, бояғыштар мен тұрақтандырғыштар жоқ. Пайдалы өнімдерге мыналар жатады: Көкөністер мен көкөністер Жемістер мен жидектер Сүт өнімдері Жаңғақтар мен бал Дәнді және бұршақ дақылдары Балық және майсыз ет Жаңа піскен көкөністерді, шөптерді, жемістер мен жидектерді шексіз мөлшерде жеуге болады. Дегенмен, асқазан-ішек жолдары мен асқазан аурулары бар проблемалар үшін дәрігермен кеңесу қажет. Қантсыз және майы аз сүт өнімдерін таңдаған дұрыс - осылайша олар аз калориялы болады. Бірақ мүлдем майсыз майларды сатып алу ұсынылмайды, өйткені олардағы жануар майы өсімдік майымен ауыстырылады және әрқашан сапалы емес. Майлылығы 1,5-5% сүт өнімдеріне артықшылық берген дұрыс. Зиянды өнімдерге мыналар жатады: Фастфуд немесе қуырылған тағам Шұжықтар Наубайхана және кондитерлік өнімдер Чиптер мен крутондар Тұздықтар, майонез және кетчуп Консервіленген тамақ Фаст -фуд өнімдері Қант және тұз Газдалған сусындар мен шырындар алкоголь Фастфуд немесе қуырылған тағамдарда май мен қоспалар көп болады, олар май мен қуырылған қуырылған. Сервис әдетте күнделікті тұтынылатын калорияның 15-30% құрайды. Сондықтан фаст-фудты айына бір реттен артық жеуге кеңес берілмейді. 3.Тамақтану адамның қалыпты тіршілік қызметі мен дамуы үшін қажет. Сапасыз немесе жеткіліксіз тамақтану организмнің тіршілік қызметін бұзуы мүмкін қызметі өсудің кешеуілдеуі, жұмысқа қабілеттілігінің нашарлау түрлі ауруларғадеген қарсылығының кемуі, қоршаған ортаные зиянды әсерлері алдындағы ағзаның төзімділігінің төмендеуі . Тиімді тамақтану екі негізгі міндет атқару тиіс: ●ол баланың туған сәтінен бастап, оның қалыпты өсуі және дамуы үшін қажетті құрылыс материалдары мен ағзаны қамтамазыз етуі керек.Бұлар негізінен ақуыз, май, минералдық заттар. ●тамақтану ағзаның энергиялық шығынын толтыруға керекті оның тіршілік әрекетін қамтамасыз ететіндей қоректік заттар жеткізіп тұруы керек олар көмірсулар, майлар және ішінара ақуыздар. Тамақтануға қойылатын гигиеналық талаптар: ●Калориялылығы жеткілікті болуы керек, яғни ағзаның энергия шығынын өтуі керек ●Құрамында барлық құнды заттар болу керек және олардың бір бірімен қатынасы оптималды болу керек ●Тәбетті шақыруы және тойыну сезімін тудыру керек . ●Жеңіл және жақсы сіңірілуі керек, ағзаның ферментативті жүйесіне сай болу керек. ●Сыртқы түрі, иісі және дәмі жағымды болу керек ●Жеткілікті мөлшерде клетчатка болуы керек (10% кем емес) ●Эпидемиологиялық және рационалды тұрғыдан зиянсыз болуы керек. 4. Тамақ ішу тәртібі - тиімді тамақтанудың маңызды бір бөлігі. Тамақ ішу тәртібіне күнделікті адамнеше рет тамақ ішу керектігі, тамақ ішу арасындағы уақыт, тамақ ішу мезгілі, тағамдардың калориясы бойынша әрмезгілге бөлінуі жатады. Ең тиімдісі күніне 4 мезгіл тамақтану. Ал жұмыс жағдайында және оқу кезінде күніне 3 рет тамақтануға да болады. Дастархан басына тамақ ішуге күн сайын үнемі бір мезгілде отырудың маңызы зор. Таңертеңгі немесе түскі астың уақытын өткізіп жіберуге, олардың орнын кейін толтырамын деуге болмайды. Тамақты кеңірдектен шығара тойып ішуге, асығыс ішуге де болмайды. Тамақ ішу тәртібі бұзылған жағдайда адам ағзасында әр түрлі ішек-асказан аурулары пайда болады. Сонымен катар әр тамак ішу сәті 20-30 минуттан кем болмауы керек.Тағамды өте жай, асықпай шайнау керек. Ауыздағы тағам сілекеймен толык араласып болғанша шайнау керек. Әр тамак мезгілі арасындағы уақыт 6 сағаттан аспау керек. Тагамды белгілі бір уақытта ішудің өте маңызы зор. Аскорыту органдары белгілі бір уақытта тагам қабылдауға дайын болады. Асказанда асқорыту сөлі бөлінеді.Күніне 4 рет тамақтанған кезде тағамның калориясына карай төмендегідей бөлінеді: таңертенгі ас – 18% таңертен ас 25% таңертенгі ас – 12% түскі ас 40% Түскі ас - 45 % түстен кейінгі ас 10% Кешкі ас – 25% кешкі ас 25% Бірақ, қандай да болмасын тамақ ішу тәртібінде соңғы тамақ ішу мезгілі мен ұйықтау арасында 2,5 - 3сағат болуы керек, өйткені асқорыту жүйесі де бір мезгіл демалуы керек.Сөл бөлетін мүшелердің тынымсыз жұмыс істеуі олардың сөлінің құрамының нашарлауына және дұрыс бөлінбеуіне себеп болады. Асқорыту бездерінің дұрыс жұмыс жасауы үшін, олар тәулігіне 8-10 сағат түнгі уақытта демалуы тиіс.Таңертенгі аста міндетті түрде ыстық тамақ, мысалы: ет немесе балық еті мен гарниріне көкөністер немесе жармалар болуы кажет, бутерброд және әр түрлі сусындар, ең жақсысы ыстық шай, кофе, какао. Егер мүмкіндік болса сәскеде тағы дабір жеңіл тамақтанған жөн,оның қуаты күні бойы ішетін тағамдардың қуатының 10-15% - ын құрауы керек. Сәскеде көңіліңіз қалағанын: айран, сүт, бутерброд, жас кияр, көк пияз сияқты тағамдарды ішіп - жеуге болады.Түскі астың қуаты тәуліктік ас қуатының 35-40% -ын кұрауы керек. Түскі ас төрт тамактан тұрады. Көп көлемдегі түскен асты қорыту үшін өте көп аскорыту сөлдері бөлінуі қажет. Ол үшін тамақ алдында жана көкөністерден әр түрлі салаттар немесе тұздалған көкөністерді, сельднемесе тұздалған балық істің пайдаланған жөн. Бірінші ас міндетті турде сұйық болуға тиіс, өйткені асқазан сөлінің жақсы бөлінуіне ыстық біріншітағамдарды ішу де әсер етеді, әсіресе экстрактивті заттары мол. Жазғы уақытта бірінші сұйық ас көкөністен болғаны жөн: мысалы, борщ, щи, окрошка, свекольник, арасында жармалардан дайындалған сорпалар енгізуге болады. Ал қысқы уақытта қуаты көптеу сұйық тағамдар қолданған жөн: фрикаделькі, пельмен, әр түрлі жарма қосылған сорплар. Екінші ыстық тамақ еттен, балықтан,құс етінен дайындалғаны жөн, олардың құрамында өте көп ақуыз болады және калориясы өте жоғары болады, сондықтан гарнирі көкөністен болғаны жөн, сонда тамақтың іште шіру процесі азаяды. Түскі асты тәтті тағамдармен аяқталған пайдалы, олар: кисель, компот, мусс, балмұздақ және т.б. Олар асқазан сөлін тоқтатады және ішкен тағамнан қанағат алады. Кешкі асқа бойға тез сінетін тамақтар: сүт, жарма және көкөніс жеген пайдалы. Ұйықтауға жатар алдын бір стакан сүт немесе айран ішкен жөн. Ал мына тағамдарды кешке жеуге тыйым салынады: еттен жасалған тағамдар, өйткені бұл тағамдар асқазандаұзақ қорытылады және ащы шай, кофе, шоколад, бұл тағамдар жүйке жүйесінің қозуына әсерін тигізеді. 5.Әртүрлі ауруларды емдегенде тағамның шипалы әсерін пайдалану жөніндегі мағлұматтар ерте заманнан бері белгілі. Жалпы тәжірибе дами келе тағаммен емдеу ғылымы - диетология (емдәм тану) жеке ғылым ретінде пайда болды. Диетология — дені сау және әр түрлі ауруға шалдыққан адамның тиімді тамақтануы туралы ілім; дұрыс тамақтандырудың ғылыми негіздерін зерттеу; және оны ұйымдастыру әдістерімен шұғылданады. Диетологияның ғылым ретінде пайда болуын кене заманнан бері Гиппократ есімімен байланыстырады. Адам денсаулығының мықты болуына әсер ететін әлеуметтік факторлардың ішінде 50% тамақтануға, 20% қоршаған ортаның әсеріне, 20% тұқым қуалаушы қасиеттерге, тек 10% ғана денсаулық сақтау ұйымдарының жетістіктеріне байланысты. Егер адам денсаулығына әсер ететін бүкіл факторлардың жиынтығын алсак, соның 35% тамақтанудың үлесіне тиеді. Ауруға әкелетін қатерлі факторлардың бірі – үйлесімді тамақтанбау, яғни соның нәтижесінде пайда болатын өзгерістер. Аурудың алдын – алуға бағытталған шараларда осы факторларды ескере отырып, келесі кезеңдерге көңіл бөлсем деймін: құрсақ ішінде ұрықтың дамуының, туғаннан кейінгі кезеңдегі балалар ағзасының, мектеп жасындағы балалар денсаулығының, өрбіту жасындағы әйелдердің денсаулығының, зейнеткерлік жастағы қарттардың денсаулық өзгерістерінің және сол кезеңдердегі тағамдық тәртіп бұзылуларының алдын алу. Деніңіз сау болсын десеңіз мына екі нәрсеге көңіл бөліңіз: бірінші дұрыс тамақтану, екінші салауатты өмір салтын қалыптастыру. Осыдан үйлесімді тамақтанудың маңыздылығы неде? деген сұрақ туындайды. Үйлесімді тамақтану - көмірсу, май, ақуыз, минералды заттар, тағамдық талшықтар зат алмасу үрдісін қамтамасыз етіп, адам ағзасы өзіне қажетті қуат ала алады. Бірақ, ағзада пайда болған энергия мен жұмсалатын энергия арасында тепе – теңдік сақталуы керек. Мәселен, әр топтың жас ерекшелігін ескере отырып тамақтану мәзіріне назар аударайық: мектеп жасындағы оқушылардың өсуі мен қалыпты дамуында, қазіргі бағдарламалардың күрделілігіне төтеп беруге, қоршаған ортаның жағымсыз әсеріне қарсы тұруда дұрыс үйлесімді тамақтанудың маңызы зор. Уақытылы, қажет мөлшерде қоректік заттардың тамақ құрамынан түспеуі бала ағзасын әлсіретіп, ақылсыздық жағдайына, бойдың өсуінің тежелуі мен бұлшықеттік дистрофия, гипотрофия, темір тапшылықты анемия, эндемиялық жемсау (зоб), семіздік, атеросклероз, асқазан-ішек бұзылыстарына алып келеді. Бала ағзасының ерекшеліктері өсуінің қарқындылығымен, жүйке жүйесінің қалыптасуымен сипатталады. Денсаулық дегеніміздің өзі организмнің сыртқы орта факторларының әр деңгейлі әсеріне сәйкес жауап қайтаруы арқылы сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына тез бейімделіп, жағымсыз факторларға қарсы тұра алу қабілеті, күші. Жағдайға сай тамақтанбау көптеген ауруларға шалдықтыратын басты себептердің бірі болып табылады. ДДҰ мәліметіне қарағанда, 65 жасқа дейін өлім-жітімнің дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулармен байланысты.Соңғы жылдары өмір салтының өзгеруіне байланысты ел арасында жұқпалы емес алиментарлы аурулар (жүрек қантамыр аурулары, диабет, семіздік, қаназдык, жемсау, обырдың кейбір түрлері және т.б.) саны көбейіп кетті. АҚШ-та тамақтану тәртібі мен өмір сүру салтын өзгерту арқылы жүрекқан тамыры ауруларының жиілігі 2/3-ке дейін азайған.Ұзақ өмір сүру үшін, сондай-ақ жас ұрпақтың дұрыс дамып, өсуі үшін тиімді тамақтанудың және азық-түлікті зиянды заттардан қорғаудың маңызы ерекше.Дені сау және ауырған адамдарды дұрыс тамақтандырудың ғылыми негіздерін нутрициология ғылымы зерттейді. Нутрициологияның жетістіктері басқа ғылымдардың (биохимия, физиология, т.б) дамуымен тығыз байланысты. Қазіргі дамыған елдердегі тамақтану ережелерінің бұзылуын былайша жіктеуге болады: — Тамаққа биологиялық құндылығы аз (мысалы, қант, т.б), ал энергиялық құндылығы жоғары рафинадталған (тазартылған) өнімдерді көп пайдалану; — Тамаққа құрамында қаныққан май қышқылдары мол жануар өнімінен алынған майларды көп пайдалану; — Тамақ құрамында тағами талшықтардың аз болуы (қажетті мөлшердің 1/3і ғана); — Микроэлементтер (темір, кобальт, мырыш, йод) тапшылығы; — Дәрумендер тапшылығы; — Ас тұзын қажетті мөлшерден көп пайдалану. Қорыта келе үйлесімді тамақтану деп қатаң диета сақтау емес, керісінше мүмкіндігінше ағзаға қажетті заттектердің үйлесімді, уақытылы түсіп отыруын айтамыз. Дана халқымыз «ас -адамның арқауы» деп бекер айтпаған болар. Дендеріңіз сау, ықылас – рухтарыңыз тау, мерейлеріңіз арта берсін! Қолданылған әдебиеттер: Шарманов Т.Ш. Тағам гигиенасы. Оқу құралы. Алматы: Эверо, 2005, 2010. – 256 б. С.П.Терехин., С.В.Ахметова, Г.Н.Талиева. Емдік тамақтану (оқу-әдістемелік құрал). Қарағанды.-2006.-276 б. Каримов Т.К. Бермагамбетова С.К. Балалар мен жасөспірімдердің тамақтану гигиенасы. Оқу құралы. Ақтөбе, 2009. – 104 б. Ахметов М. Тағам гигиенасы. Оқу құралы. – Астана, 2010. – 73 б . жүктеу/скачать 25,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|