Тақырып: Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы мен тиімділігі

А.Байтұрсынова атындағы Қостанай өнірлік университеті

Тақырып: Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы мен тиімділігі.

Орындаған: Карбаева Асемгуль Булатовна, ПиМНО 19-11дс

2020-2021 оқу жылы

Кіріспе

1.1  Экологиялық білім мазмұны және  тәрбие берудің принциптері мен міндеттері

1.2   Кала жағдайында экололгиялық  біліммен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар

1.3    Қоршаған табиғи ортаны зерттеу  қорғауға қажетті іскерліктер  және дағдылар

1.4   Мектеп оқушыларына экологиялық  тәрбие беру

1.5   Шет елдердегі экологиялық білім беру

1.6 ТМД елдеріндегі экологиялық тәрбие беру

1.61   Ресейдегі экологиялықбілім беру

1.6.2   Өбекстан Республикасындағы экологиялық  білім мен тәрбие беру

1.6.3   Қазақстан Республикасындағы экологиялық  білім мен тәрбие беру

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

     XXI ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің езіне қауіп теніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.

     Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру приоритетті маңызға ие болып отыр. Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің біртүтас ұлттық жүйесі жасалуда.

     Қазақ ССР-нің қоршаған ортаны қорғау туралы задына (12 белім, 63-65 бап), "Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы" заңына, "Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына", "ҚР жоғары білім беру туралы" заңдарына (3 бап) негізделе отырып экологиялық білім мен тәрбие бсруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды /1,2, 3/.

     Қазір Қазақстан Рсспубликасының экологиялық  саясаты мсн экологиялық дамуындағы негізгі құжаттар - "Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жұмыс жоспары", "XI ғасырдың ұлттық күн тәртібі" және т.б. әзірленді.

     Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек  тиімсіз технолопіялар, табиғат  қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.

     Экологиялық мәдениет дегеніміз - бұл экологиялық білімділік, табиғатқа   саналы  көзқарас  және Лабиғатты пайдалануға іс   жүзінде

     Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:

     1)  Адамның табиғатпен қарым-қатынасын  анықтау;

     2)  Қазіргі  және  болашақ ұрпақ алдында табиғаттың  сақталуы  үшін азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыру;

     3) Табиғат ресурстарын тиімді пандалану  мәселелерін дұрыс шешуге

     үйрету.

     Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрам бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.

     Экологнялық білім берудің базалық білім берудің бөлінбес бөлігі екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім оерудің барлық түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.

     Мына  сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы - бала бақша - мектеп - жоғары білім беру - мамандарды қайта дайындау - халыққа жаппай экологиялық білім беру.

     Үздіксіз  экологиялық білім беру жүйесін  жасаудың мақсаты -экологиялық білімдсрдің  біртүтастығы, табиғатқа оң эмоционалды -бағалылық қатынас жонс қоршаған табиғи ортадағы нақты қызмсттің нсгізіндс эколоғпялық модсниетті калыптастыру болып табылады.

     Қоршаған  ортаны қорғау саласындағы үдіксіз  білім бсру жүйесіне жаңа экологиялық  ойлауды, емір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде қарап, әлеуметтік және зкологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның интеллектуалды потеншіалын арттыру құралы ретінде қарау қажет/4/.

     Қазақастан  Республикасының презйденті Н.Ә. Назарбаев өзінің "Қазақстан - 2030" жолдауынді/ халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде - таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Үлттың болашағы болып табылатын спортпен айналасатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада емір сүретін жас ұрпаққа үміт артады.Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы -жалпы білім беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп , жержегі барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан сау адамды, Респуьликаның , планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып табылады. Аталған проблемаларға байланысты біз дипломдық жұмыс тақырыбын темендегіше таңдадық:

     Мектепте  оқушыларға экологиялық  білім мен тәрбие беру.

     Жұмыстың  мақсаты: Мектеп оқушыларын экологиялық мәдениетін қалыптастырушы фактор ретінде кала жағдайындағы экологиялық біліммен тәрбие мазмүнына сараптама жасау.

     Зерттеу жұмысының нысаны: Қала мектептеріндегі экологиялық біліммен тәрбие мазмүны.

     Зерттеу пәні: Қала мектептеріндегі экологиялық біліммен тәрбие

     процесі. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:

     1.  Кала жағдайында экологиялық  біліммен тәрбие беруге әсер  ететін факторларды анықтау.

     2.         Шет және Т:М:Д: елдеріндегі  экологиялық біліммен тәрбие  беру ерекшеліктерімен танысу.

     3.         3. Шымкент каласындағы кейбір  мектептердегі экологиялық біліммен  тәрбие бөрудің жағдайын анқтау.

     4.         4. Шымкент қаласындағы неформальді  экологиялық білім мен тәрбие берудің жағдайына сараптама жасау.

     5.         5. Мектеп оқушыларының экологиялық  білімдерінің деңгейін анықтау.

     6.         Экологиялық біліммен тәрбие  беру мазмүнын оқу-тәрбиө процесінде  жүзеге асрудың кейбір жолдарын  қарастыру. 
 
 
 
 
 
 
     I БӨЛІМ. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ

     1.1.    Экологиялық    білім    мен    тәрбие    берудің    принциптері    мен міндеттері.

     Қазіргі кезеңдегі қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы қайшылықтар мектеп пен педагогиканың алдына бірқатар жаңа міндеттерді қойып отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген үрпаққа, табиғатқа деген теріс әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді ортаға бүруда нақты талап бере алады.

     Классикалық педагогикада табиғат туралы ғылымп білімдердің мазмүны, оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру, мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық дамыту, баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру жүйссіндегі орны мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың әсерімсн балада гуманистік сезімдерді бекітудің псдагогикалық қүндылығын ұлы псдагогтар Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, Ф.А. Дпстерверг ерскше атап көрсетксн /5,6,7/.

     Табпғатты және онымен қарым - қатынасты тек сөз жүзінде тар практицизм мен утилитаризм шеңберінде зерттеуге қарсы орыс ағартушылары: В.Г. Белинский. А.И. Герцен, Н.А. Добролюбов, Д.И. Писарев, Н.Г. Чернышевский қарсы болды. Олар мектепке табиғат туралы толыққанды білімдерді енгізуді талап етті. Олар аталған білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық қасиеттерінің қалыптасуына, баланың табиғаттағы мінез - қүлқын анықтайтынын атап көрсетті.                                            Ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын кеңейтіп, табиғаттын. тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып отырғанына таңданыс білдірді.

     Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім  беру табиғат пен қоғамның біртүтастығы   туралы,   олардың  тарихи   өзара   байланысы,   адамныңтабиғатқа қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде құрылған.

     Қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің көпжақтылығы экологиялық білімнің комплекстілігін анықтайды. Жалпы әдістемелік және теорнялық қағидалар экологиялық білім берудің төмендегі принциптерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

     1)        Мектеп        оқушыларының        экологиялық        мәдениетін қалыптастыруға    пәнаралық    тұрғыдан    қарау,    эр    пәннің    жалпы экологиялық      білім      беру      жүнесіндегі      қызметін,       пэнаралық байланыстарды  анықтау  мен  оларды  қамтамасыз  етуді  талап  етеді. Экологиялық білім берудегі пэнаралық байланыстарды анықтау эр іүрлі

     I оқу пэндерінде оқытылатын, экологиялық білімдердің эр түрлі деңгейлеріндегі қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің тиімді әдістері мсн принциптерін, зандарын ашу әдістері мен олардың мазмүнының өзара үіілесімділігін қажст стеді. Сонымен қатар қандай да бір оқу понінің мазмүнына кірстін идеялар мен ұғымдардың даму логикасын, экологиялық идсялар мсн ұғымдарды тұжырымдау мсн тереңдетуге пайдалану керек.

     2) Экологиялық материалды оқытудын. жүйелілігі мен үздіксіздігі. Қоршаған  орта мәселелері бойынша білім берудің мақсаты мен

     міндеттерін орындау мазмұн жүйесін, оқу-тәрбие процесінің әдістерімен ұйымдастыру түрлерін жасауды талап етеді. Осы тұрғыдан қарау оқушылардың экологиялық білімдерінде ақтаңдақтарды болдырмауға экологиялық өзара қарым-қатынастардың әр алуан түрлерінің белгілі бір уақыттың және кеңістік шекараларында бірқалыпты оқытуға, аталған байланыстардың биолргиялық жүйелердің әр түрлі деңгейлеріндегі динамикасын оқушыға көрсетуге мүмкіндік береді. Жүйелілік принципі экологиялық білім беруді алуан түрлі білім беру кәздері мен ақпараттық құралдардың үйлесімділігінің негізінде қүруды талап етеді.3)  Қоршаған табиғи ортаны зерттеу мен сауықтыруға бағытталған оқушының   әрекетіндегі   интеллектуалды   және   сезімдік   -   қаржылық негіздердің бірлігі.

     Экологиялық білім мен тәрбие берудің  бұл принципі табиғатпен тікелей қатынасты есепке ала отырып рационалды танымды көркемдік -образдық таныммен үйлестіруді талап етеді. Бұл принципті бағаламау не таза интеллектуализмге, не есепке негізделген практицизмге экелуі мүмкін.

     Практикалық қызметтегі, раіди...оналдық пен эмоционалдықтың  арасындағы байланыс динамикалық және көпжақты болып табылады. Егер иқушы тірі және өлі табиғаттағы объектілердің арасындағы заңды байланыстарды білсе, экологиялық жүйелердегі үйлесімділіктің әсемдігін сезіне білсе, онда оның әрекеті де табиғатты сақтау, оны бүзылудан қорғауға бағытталады.

     4)  Оқу процесінде экологиялық мәселелердің  ғаламдық, ұлттық және өлкетану байланыстарының ашылуы.

 Қазақстан Рсспубликасындағы экологиялық  білім мен торбис беруді дамытудың  ұлттық стратегиясында ортаны қорғауда жсргілікті (өлкетану), аймақтық, ұлттық және ғаламдық байланыстар мәселслерінің ашылып көрсетілуіне ерекше назар аударылған. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір жердегі адамның табиғатқа әсерінің нақты фактісі, оң және теріс болса да, осы әсердің нэтижелерін бағалау жалпы мемлекеттік тұрғыдан бірлікте қарастырылады. Нәтижеде оқушылардың көзқарасының жүйесінде қоршаған орта мәселелерінің мемлекеттік шекарасы болмайтындығы және ^андай-да бір әкімшілік территориялық бөлуге келмейтіндігі^? себепті ғаламдық сипат алатыны туралы ұғым қалыптасады. Сондықтан қоршаған ортаның көптеген мәселелерін тек халықаралық бірлескен іс-әрекеттер жолымен ғана тиімді шешуге болады /4/.

     Экологиялық білім беру принциптері мектептердің практикасында тәмендегі міндеттерді  шешу жолымен жүзеге асырылады:1)    Адамның   табиғатқа   әсерінің   оның   заңдарына   сәйкестігін анықтайтын ілімдер, негізгі ұғымдар мен фактілер туралы білімдерді меңгеру; 

     2)  Қоғам мен әрбір адамның материалдық және рухани күшінің көзі ретінде табиғаттың көпжақты оағалылығын түсіну;

     3) Қоршаған ортаның жағдайын бағалаудағы  қолданбалы білімдер мен практикалық  іскерліктерді меңгеру. Оның жағдайын  жақсартуда дұрыс шешімдер қабылдай білу. өзінің іс-әрекетінің мүмкін  болатын салдарын   болжау  және  еңбек  кызметінде  табиғатқа  теріс  әсерлерді болдырмау;

     4) Табиғатпен қарым қатышкқа деген  қажеттілікті дамыіу, дуниспі тануды  адамгершілік - эстетикалық сезімдермен  бірлікте қарастыруға талпыну;

     5)  Табиғатта өзін ұстау ережелсрін саналы түрде сақтау арқылы табиғатқа зпян кслтірмеу, ластамау не қоршаған ортаны бүзбау;

     6)    Қоршаған   табиғп   және   өзгертілген   ортаны   сауықтыруға  бағытталған іс-әрекстті активтсндіру, қазіргі заманғы табиғат қорғау  идеяларын насихаттауға қатысу.

     ҚР  экологиялық білім мен тәрбис беруді дамытудың ұлттық стратегиясында тұжырымдалғак мақсат, прицип пен міндеттер оқушыларға білім мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын, мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады /4/.

     1.2.    Экологиялық білім мен тәрбие  берудің мазмұнын анықтаушы факторлар

     Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен езара әсершің құрылымын қарастыруды талап етеді.

       Бұл  құрылымды сараптау "оқушы - табиғи орта" жүйесінің қызметінің төмендегі нүсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:

     1. Оқушы табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста болады. Экологиялық білімнің  мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан  алғанда аталған    бірлікті     мына    сызба-нұсқа    түрінде    көрсетуге    болады (сызбанүсқаі).

     Сызбанұсқа 1.

     Берілген  жағдайда экологнялық білім берудің  мазмүнын қалыптастырушы факторлар:

     1)    Оқушы, оның қоғамдық өмірге  қажетті жекс басыныц мінсздсмесі;

     2)    Табиға орта;

     3)    Қоғамдық қажсттілікті қамтамасыз  стетін оқушы мен табиғаттың  өзара қатынасының смпаты.

     Окушының  жекс басынын мінсздсмссін анықтауда, "оқушы -табиғи орта" жүиссіндсгі біржақты байланысқа назар аударамыз.

     "Табиғи  орта - оқушы байланысы немссе табиғи орта оқушыға не береді, табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байданысты сипаттай келе, мынаны бөліп көрсетуге болады:

     а)     сауықтыру аспектісі - табиғатты  өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;

     б)   рухани аспектісі - табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін қолдану;

     в)   материалдық аспект - саңырауқүлақтар, жеміс - жидектер

     жинау, үй жануарларына азык дайындау және т.б.

     Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының сапаларын  табиғатты адамның материалдық  интеллектуалдық физикалық дамуы, денсаулығын сақтау мен нығаиту мақсатында қолдануға дайындық ретінде сипаттауға болады.

     "Оқушы- табиғи орта" банланысы немесе оқушының табиғп ортаға әсері қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс- әрекеті:

     а)   нейтралды;

     б)  орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;

     в) орта жағдайын нашарлату түрінде  болуы мүмкін.

     Қоғамдық  қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке  басының  мінездемесін - табиғи  ортаны  қорғау  мен  жақсарту,

     табиғатты     пайдалану    ережелерін     орындауға    дайындық    түрінде I I      анықтауға болады/6/.

     Бірақ қалада түру жағдайларының өзіне  тон ерекшеліктері бар.

     Салыстырмалы  түрде  кішкентаи территорияда  көптсген  адамдардың шоғырлануы, күшті  ақпараттар ағыны және т.б. сң алдымен  балаларда    стрссстік жағдайлар туғызады.

     Автотранспорттың  санының артуы, Шымкснттегі өнсркосіп  орындарының болуы, қала ортасының ластапуы мсн ауаныц газдануыиа экелсді. Аталған жоис басқа ластану факторлары қоршаған табиғп ортаны бүзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді.

       Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес.

     Шымкент қаласында окушылар арасында тыныс  алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ. ангина, ларингит, түмау, отит. аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардің 80%). Зэр - жыныс жүйесінін мүшелерінің ауруы 10% құрайды.

     Сондықтан қала территориясындағы жалпы білім  беретін мектептердің негізгі міндеті  оқушыларды табиғатты қорғау қызметіне  тарту, балаларға табиғатқа жауапкершілікпен қарауда қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтары мен дендробақты есептемегенде іс-жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмүнын анықтауда балалардың қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.

     Шет елдерде балалардың, ата- аналарымен бірге эр аптада қала сыртына шығып  демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.

     2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым- қатынаста болады. Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының табпғатпен қарым- қатынасының кәсіптік аспсмісіһ көрсетеді. Өзара қарым- қатынастың осы формасының тпімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын жақсарту мен оны сақтауға деген қоғамдық қажеттілікті жүзеге асыруға негізгі үлесті қосуы тиіс. Бұл жағдайда ондаған, жүздегсн болашақ табиғатты пайдаланушылар арқылы мұғалім табиғатпсн байланысқа түссді.

       Бұл жүйс тек экологиялық кана емсс, псдагогнкалық болады. Білім беру мазмүны тұрғысынан карағанда бұл бірлікті төмендсгі 2 сызбанұсқа түрінде көруге болады:

     Берілген  жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар мыналар:

     1)  мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;

     2)  "оқушылар- табиғи орта" жүйетармағы;

     3) "оқушылар- табиғи орта" жүйе  тармағының қоғам қажеттіліктерін  қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.

       Бұл  жүйеде бізді "оқушылар - табнғи орта" жүйе тармағына мұғалімнің әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің қызметі болашақ табнғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан дұрыс қарым - қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру - бұл экологиялық тәрбие беру процесі болып табылады/8/.

     Тәрбиелеу процесі- екі жақты процесс, "(оқушылар- табиғи орта)-мұғалім' кері байлаңысы мұғалімде оқушылардық табиги ортамен өзара қарым- қатынасының сипаты, тәрбиеленушілердің жеке қаспеттері, ортаның сипаты туралы ақпараттың болуын қажет етеді. Аталған құрам бөліктер - оқушылардың жеке қасиеттері, табиғи ортаның сипаты, оқушылардың табиғатпен өзара қарым- қатынасының сипаты - білім беру мазімүнын қалыптастыруда назарға алынады. Бірақ олардыц барлығын экологиялық білім беру мазмүнына толық енгізе алманды. "Оқушылар - орта" бірлігі өте өзгсрмелі. Экологиялық жағдайлар өзгсруі, оқушылардың жеке қаспеттсрі де дамиды: оқушының табиғатпсн өзара әсерінің барлық мүмкін болатын жағдайларын алдын - ала білу мүмкін емес. Мұндай жағдайда мұғалім экологиялық тәрбие беру процесінде пайдалануға дайын танымға ие болуы тиіс.

     Экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру үшін. мұғалімнің өзінін. табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушынын табиғатпен қатынасының тиімділігш арттырудағы қоғамдық қажеттілікпен байланысты фактордарды сараптау экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастыру саласындағы негізгі қорытындыға әкеледі: бұл мазмүн оқушыларға тиімді экологиялық тәрбие беру мұғалімнің білімінің мазмұны және оның табиғатпен тиімді өзара қарым- қатынасы арқылы бағытталуы тиіс 191.

     Оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуына отбасы зор әсер етеді. Отбасындағы табиғатты қорғау тәрбиесі - балаларда туған өлкенің табиғатына сүйіспеншілік пен жанашырлықпсн қарауды тәрбиелеудің негізі. Әр отбасының ересек мүшелері баланың алғашқы тәрбиелеушілері болып табылады. Ана сүтімен, экенің күлкісімен, ата, әжелердің шексіз еркелетуімен бөбектің өміріне, жақындарына, үй-ішіне, қаласына, табиғаттың элементтеріне деген алғашқы сүйіспеншілік сезімі кіреді. Осы сүйіспеншілік кейін баланың саналы табиғи қорғау жұмысының негізгі  болып  табылады. Табиғатқа деген  сүйіспеншілік туған үйінің босағасында қалыптасады. Мұнда ата- аналар ең маңызды

     1 рол атқарады /10/.

     Халықтың табиғат қорғау дэстүрлері - педагогикалық ғылымның балаларға табиғат қорғау тәрбиесіне қосқан баға жетпес үлссі.

     Рсспубликамызда осы бағытта бірқатар жұмыстар жүргізілуде, отбасындағы табиғат қорғау тәрбиссі бойынша матсрпалдар жиналып. сарапталуда.

     Рсспубликада отбасылық табиғат қорғау мэсслесі бойынша мына жұмыстар жоспарланып отыр:

     1)   Балаларға   берілетін   отбасылық   табиғат   қорғау  торбнссінік  бағдарламасын әзірлеу:

     2)   "Ата   аналары   туған   елкенің   табиғаты   туралы"   кітабын баспадан шығару.

     3)   Отбасылық    табиғат    қорғау    тәрбиесі    бойынша    алдыңғы қатарлы   педагогикалық   тэжірбиені   одан   әрі   зерттеу   және тарату.

     4)   Ата   -   аналарға   арналған   табиғат   қорғау   мазмүнындағы дидактикалық материалдар мен тақырыптық фильмдер жасау.

     5)   Ата-   аналарға    арналған   "Табиғат    қорғау"    университетін ұйымдастыру.

     Жоғарыда  қарастырылған факторлардың барлығы  экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмүнын анықтайды /11/.

     3. Мектеп оүқушыларының экологиялық  мәдениетіне, оларға экологиялық білім мен тәрбие беруге қоғам, қоршаған әлеумсттік ортасы әсер етеді. Ол белгілі бір дэрежедс адамның экологиялық мәдениетін анықтайды.

     Оқушы табиғатпен басқа адамдар, әлеуметтік топтар арқылы (сызбанүсқа 3) қарым- қатынасжасайды.

     Сызбанүсқа 3.

     Бсрілген  жагдайда адамдар қоғамының қоршаған табиғи ортамен байланысы оқушыға, оның экологиялық ойлауын, моденисті  мен мінез қүлқыныц қалыптасуына эсср стеді.

     Екінші  жағынан  бұл бапланыс фактор ретіндс білім мсн тәрбис бсру мазмүнын анықтапды. Ал білімнің мазмүны өз кезегіндс оқушынын экологиялық дүниеге көзқарасыка, оқушы мен қоғамның байланысына әсер етеді.

     Қоғам оқушыға оның экологиялық біліміне әсер етуге дайын болуы тиіс /12/.

     Жоғарыда  аталған факторлар мұғалім, білім мазмүны, қоршаған орта, отбасы, қоғам тең дэрежеде оқушыға экологиялық білім мен тәрбиесіне әсер етеді және оны анықіайды /13/.

     1.3. Қоршаған табиғи ортаны зерттеу  мен қорғауда қажетті іскерліктер  мен дағдылар.

 Мектеп  оқушыларды табиғатты қалай зерттеу  мен қорғауға, онын жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерді ездерінің жолдастарының және ересектердің арасында насихаттауға үйретуі тиіс.

     Оқушыларда  табиғат қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметкс қажетті іскерлікттер мен дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу- тәрбие процесінің құрам бөлігі болуы тиіс.

     Орта  білім беретін мектептің түлегінің  экологиялық сипаттағы білімі мен  іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер  мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.

     Экологиялық білім бсру тұрғысынан алғанда сң маңызды нэрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының ғуманитарлық және жаратылыстану- ғылыми циклдағы пэндсрді оқу барысында менгергсн ісксрліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрсжедс дұрыс қолдана алуына байланысты.

     Ісксрліктер мсн дагдылардыц дамуы процссіндс ез бстіншс зерттеу жүргізу барысында  танымнын шітсллсктуалды жәис эмоционалдык бастамаларының өзара байланысы  күшейеді. Нэтижедс жеке адамның

     маңызды   қасиеттері   қалыптасады   -   сенімділік,   ол   оқушының   жеке

     тәжірбиесіне  негізделеді. Оқушылардың арнайы бағытталған  зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбнелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршағын табиғи ортадағы мінез - қүлқының адамгершілік және құқықтық негіздерін ой- санасына тез қабылдайды/8/.                        

     Қоршаған  орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшш, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларына бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат объектілерін тиімді пайдалану немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты болады да, ал осыобъектілерге қатысты құқықтық және этнкалық талаптарды орындау-мінез-құлық ережесі болып табылады.

     Өмірде  нақты маңызды іскерлікке қоршаған табиғи отаны ластану мен бүзылудан  қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.

     Іскерліктердің  бірінші түрі - жеке мінез - қүлқындағы мәденпеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптау. түрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).

     Екіншісі, басқа адамдардың іс- эрекеті нэтижесінде  табипі ортада пайда болған теріс  нэтижелердің алдын алу не жоюға  бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау, ережелерін бүзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік - жігерлілік сапаларды тәрбиелсуді, адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.

     Үшінші  түрдсгі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-әрсксті нәтижесіндс жою. Мысалы, басталып келс жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рскрсация аймагындағы қоқыстарды жинау. балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.

     Экология  мен табиғат қорғаудың қазіріі  мәселелерік насихаттаудағы іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялык білім беруін қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді /14/.

     Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына  тартудағы ролі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінщ көзқарастарын қорғауға эмошюналдың - мотивациялық дайындық. белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, ез ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізуI қажет. Мектептегі Халықаралық қоршаған табиғи ортаны қорғау күніне арналған көрмелер оң нэтижелерін береді. Насихаттаушылық дағдыларды қалыптастыруға рекреация анмақтарындағы экологиялық

     I білім соқпақтары үлкен мүмкіндіктер жасанды. Оқушылардың іс-эрекетін ұйымдастырудың бұл формалары насихаттау жұмысына жағдай жасайды/15/.

     1.4. Мектеп оқушыларына экологиялық  тәрбие беру Экологиялық тәрбие  беру мәселесі - бұл ең алдымен оқушынын ғылыми   кезқарасын   қалыптастыру,   себебі   ол   сананың   негізі   бола отырып, адамның рухани бірлігін қамтамасыз етеді, оны қоршаған табиғи ортаға әсердің әлеуметтік маңызды және экологиялық іиімді принциптерімен қаруландырады. Қоршаған табиғатқа жауапкершілікпен қарауға бағытталған экологиялық торбиенің маңызы ерекше. Экологиялық тәрбие беру процссіндс қоршаған табиғи ортаға жауапкершілікпсн қарау заңдары мсн ерекшелерін орындамау, табнғат байлықтарын ұрлау, отаның болашақ күйінс нсмқұраплылық, адамның толыққанды демалысы  мсн дснсаулығына зиянкестік  құбылыстарына

     I      қарсы тұру қажет /16,17/.

     I    Оқушының табпғатқа қатынасы оның мәдениетін, жеке адам және

     азаматтығының дәрежесін көрсетеді /18/.

     Экологиялық мәселелерді зерттеуді барлық деңгейде - ғаламдық. аймақтық және локальді қамтамасыз ету маңызды. Мұнын маңыздылығы- жергілікті, локальді мәселелер жоғары эмоцнялык қызығушылыққа ие, себебі әр адам үшін тікелей маңызды. Экологиялык. жағдайды ғаламдық деңгейде қарастыру оқушының ақыл- ойын қозғайды, жинақтаған білімдерін мәселені шешуге сәйкес қайта құруға алғы шарт жасайды /19,20/.

     Экологиялық тәрбие беру мектептегі тәрбие беру жүйесіне кіруі тиіс: қоғамдық- саяси, құқықтык, адамгершілік және эстетикалық, еңбек. экономикалық, дене және гигиеналық тәрбиелермен тығыз қарым-қатынасты /11/.1.5. Шет елдердегі экологиялық білім беру

     Шет елдердегі экологиялық білім  берудің мақсаты мен мазмұнына қоршаған ортаның ластануы, табиғат қорғау қозғалыстары және саясн қайта құрулар айтарлықтай әсер етті.

     Мысалы, Германияда табиғатты қорғаудың  қоғамдык қозғалыстары индустрилизация  процесстерімен қатар күш ала  бастады. 19 ғасырдың аяғында Европаны романтизм идеялары жаулап ала бастады. "Табиғат" және "Отан" түсініктері Германияның халқының көп бөлігінің санасында ерекше маңызға ие бола бастады. Өткен ғасырдың аяғында Гарманияда үш негізгі табиғат қорғау қозғалыстарының қалыптасты, ("Отан қорғау", "Табиғаі ескерткіштерін қорғау". "Ландшафттар экологиясы және көгалдандыру қозғалысы") және практикалық акцияларды жүргізу дәстүрінің негізі қаланды /21/.

     Германияның мсмлсксттік эколопіялық саясатының қалыптасуына халықаралық тәжірибс әсер етті. 60- жылдардың аяғы мсн 70 жылдардын басында АҚШ жәнс Жапонпяда арнайы заңдар мсн оларды орындау механнзмдері жасалды. 1971 ж. ФРГ алғашқы мемлсксттік қоршаған орта бағдарламасып қабылдады. Бұл бағдарламаның мемлсксттін экологиялык саясатын жасаудағы маңызы зор болды.

     Білім беру жүйесінің барлық сатыларында қоршаған ортаның және оған антропогенді әсерді зерттеуге бағытталған оқытудың маңызы танылды. Бағдарламада эколопіялық білім беруді мақсат ететін жеке адамның саналы қызметін қалыптастыруды қамтамасыз ететін материалдарды оқу бағдарламалары мен оқулықтардың мазмұнына енгізу қажеттілігі көрсетілген.

     Оқу бағдарламаларына бастаЗъіш мектептің (1-4 сыныптар) және орта білім берудің  бірінші сатысында (5-10 сыныптар) ^ьіҚоршаған дүниедегі әзара қарымқатынастардың және оны қорғау мәселелерін ашып көрсететін" тақырыптарды, ал орта білім берудің екінші сатысында (11-13 сыныптар) қоғамдық ғылымдар циклінің шеңберінде (тарих, қоғамтану, саясат) арнайы табиғат қорғау курстары енгізілген.

     Тұрғындар арасында қоршаған орта мен денсаулық мәселслері бойынша ақпараттық- түсіндіру жұмыстары жүргізілгсн. Әлеуметтік экологиялық мәселелер мектептегі пәндердің мазмұнына кірді. Сабақтарда жергілікті экологнялық мәселелер негізіңдегі конфликт жағдайлар қарастылған. Сабақтарға белгілі бір мәселе бойынша жәке қандай да бір конфликтерді шешу үшін мамандар шақырылып отырды.

     Германиядағы  экологнялық білім беру жаратылыстану  ғылыми мен саяси білім беру шеңберінде дамыды. Ол елдің азаматык тәрбиелеудің бөлінбес белігі. 70- жылдардың соңында қоршаған ортаны қорғау жалпыхалықтық сипат алды. Азаматтардың белсенділігі тұратык жсріндегі мәселені шешуге әрбір адамның қатысуының маңыздығын түсінуге мүмкіндік берді.

     Замандастарының оиынша экологиялық білім мсн  тәрбпе бсрудік қалыптасуы кезінде қатсліктср мен бүрмалаулар болды. Экокрнзистіх тақырыппен шсктен тыс оуестену сынға ұшырады. "Судың ластануьГ. "Ауаның ластануы", "Ормандардың жойылуы" жәнс т.б. тақырыптарды оқытуда төніп келе жатқан қауіп, ластанудың адам денсаулығына әссрі туралы күнделікті аптып отыру жастар мсн срессктсрдс қорқыныш       сезімін туғызады.

     80- жылдары педагогикалық қауымда  Германиядағы экологиялык білім  беруінің түрлері мен әдістері, мақсаты мен мазмүны тураль: дискуссиялар кеңінен орын алды. Нэтижеде интеграцияланған оқу бағдарламалары, Европа елдері мен АҚШ- тағы экологиялық білім беруді оқытудың альтернативтік әдістері, мүмкін болатын түрлері мек оқыту әдістерін сынақтан өткізу жұмыстары жүргізіле бастады. Қосымша білім беру мекемелері: эқрлогиялық білім беру орталықтары. бностанциялар және т.б. ашылды. Егер 80- жылдардың басында Батыс Германияда қоршаған орта туралы білім беру саласында жұмыс істейтін 10 экологиялык орталық жұмыс істесе, 1989 ж- 110, 1993 ж - 232, 1996 ж-330 жеткен. Эколог-мамандар, эколог- педагогтар, қосымша оқу - білім беру   мекемелерінің   қызметкерлері   әр   түрлі   сабақтар,   саминарлар.

     Окушылар мен студенттерге арналған танымжорықтар, ал ересектер үшін біліктілікті арттыру курстарын жүргізеді. Қосымша оқу мекемелерінде экологиялық білім беру Германияда тұрғылықты жерде (өлкетанымдық) жүргізуге бағытталған.

     Экологпялық білім беруге мемлекеттік мекемелерде  ерекше көңіл белінеді. Мысалы, Солтүстік  Рейн-Вестфалия жерінің мәденпет және білім беру Министрлігі мектеп оқушылары үшін дидактикалық құралдар, арнайы журналдар: "'Қоршаған орта саласындағы тәрбие". "Қоршаған орта мәселелеріндегі жаңалықтар", "Қоршаған орта және табиғат", "Экоәріптсстерге арналған жаңалықтар" және т.б. шығарылып отырды.

     Зерттеу процесінде бізді. әсіресе Германмядағы экологиялык білім беруде жобалар әдісі қызықтырды. Жобалар әдісі дсгеніміз әр түрлі коллективтік жұмыстарға негіздслген пәнаралық оқыту. Жобаны дайындау мсн еткізу қатысушылардың қызығушылығын ескерс отырып тапсырмаларды мүқият жоспарлап, тапсыруды талап етсді. Жобаны өткізу процесіндс әдістсрдің жәнс оларды жүзсге асырудыц мобильділігі, зсрттсушілік жәнс шығармашылықпсн жүргізү өте маңызды. Жобаның негізінде іс-эрекетте зсрттеу прпнципі жатыр. Ол еңбек дағдыларын бекіту немесе өзгерту , эстетикалық , әдебп және т.б. іс-әрекеттерді меңгеруге бағытталған /22/.

     Кейбір жобаларға тоқталайық.

     Өндіріс тауарларындағы экологиялық символика

     "Кегілдір  періште" символын ЮНЕСКО қабылдаған. Бұл символ тауардың экологиялық таза статус алған сапасын кәрсетеді (жазу шеңбердің ішінде. Мысалы "(Tayajp)' экологиялық, себебі аз қалдықты (шығарады)'⁷.

     Сонымен қатар тауарлардың экологиялық  талаптарға сэйкестілігін сипаттайтын  басқа да символдары бар. Мысалы. экологиялық  стандарттарға сәйкес дайындалған  косметикалык кремдердің қорабында: Egostyule Bio Demetev Eco Natur символы болады.

     Өндіріс    тауарларын сатып алғанда техникалық сипаттамалары мен пайдалану ережелеріне назар аударыңыздар.

     Орау  материалдары және оларды қайта өңдеу  Барлық уақытта альтернатива бар (Кесте 1). Таңдау сізде!

     Кесте 1

Қайта өңделмейді	Еркінші рет пайдалануға болады
Қоршаған ортаны ластайды	Қоршаған  ортаға зияны аз
Темір ыдыстардағы  сусындар	Шыны  ыдыстар
Полиэтиленді    пакеттер,   бір   рет пайдаланатын ораулар	Матадан, қағаздан жасалған орау.        көп рет паидаланатын ыдыстар
Пластик пакеттегі  йогурт	Шыны  ыдыстағы йогурт
Дезодоранттар     (фреондар     озон қабатын  бүзады)	Дезодоранттар - пульверпзаторлар і

 Жобалар әдісі көптегсн елдерде оқушыларға экологиялық білім берудс ксңінен қолданылады /23'.

     Чсхославакиядағы  қоршаған ортаны қорғау саласындағь: жұмыстың білім мен тәрбме бсру жүйссіндсғі тожірибссін атап өтуге болады.

       Бұл  елдің халқы үнемі қоршаған ортаның ластануы, ормандардық жойылуы, сапалы ауыз суыкың тапшылығы және т.б. мәселелерл: сезініп отырады.

     Чехославакияда  экологиялық мәселелердің үш негізгі аспектісік бәліп кәрсетуте болады:

     -    арнайы,      қоршаған   ортаны      қорғаудағы      негізгі   зерттеу бағыттары  мен практикалық іс-шаралар;

     -  экономикалық, қоршаған ортаны  қорғаудың  кешенді сипатымен байланысты  және айтарлықтай қаржылық қамтамасыз етуді талап етеді:- саяси, Чехославакияда қоршаған орта жағдайын жақсартудың көпжақты міндеттеріне байланысты олар іс-жүзінде елдің әрбір тұрғынын ойландырады.

     Қоршаған  ортаны қорғаудың саяси аспектісінің құрам бөлігі осы саладағы білім мен тәрбие беру болып табылады. Қоршаған ортаның көптеген мәселелерінің күрделілігі мен жаңаруы дэстүрлі білім берудің жіткіліксіздігіне байланысты кешенді іс-шараларды қолдануды талзп етеді. Арнайы мамандар дайындау, сондап-ақ әр түрлі саланын мамандарына табиғатты қорғаумен байланысты міндеттерді шешудін жаңа әдістерін үнемі үйретіп отыру қажет.

     Чехославакияда  эколоі иялық білім беру мақсатты түрде мектегпе жүргізіледі. Қазіргі  заманғы оқу-тәрбие жүйесінде қоршаған ортаны қорғау мәселслері барлық дерлік пэндерде қарастырылады.

     Ксйбір  пэндер, мысалы табиғаттану, география, қоғамтану сияқты пәндерде бұл мәселслер басқа пэндсрмсн салыстырғанда жүйелі түрдс қарастырылады. Экологиялық білім беру мәселелері сцбск және политехникалық тәрбие бсруде ерекшс маңызды. Себсбі олар өндірістік ортамсн қарыс-қатынаста кажетті ісксрліктср мем дағдыларды қалыптастыру үшін өте қажет.

     Жоғары  мектепте күрделі экологиялық мәселелерді  шеше алатык мамандар дайындалады. Университеттерде қоршаған орта саласынын мамандарын дайындайтын белімдер бар. Техникалық жоғарғы білім беру орындарында осы салада маманданған инженерлерді дайындайды. Сонымен қатар дипломы бар мамандарға арналғак курстарға кеп көңіл белінеді. Бір жағынан олар әртүрлі сала мамандарын экологиялық мәселелерді шешуге үйретсе, екінші жағынан мүндай курстар табиғатты қорғаудағы ең соңғы жетістіктерімен таныс кең профилді мамандар дайындайды /23/. Чехославакияның тэжірибесі қоршаған орта ұлттық, ғаламдык деңгейде де жоғары саясаттын саласы болып    табылатынын көрсетті.

       Бұл  тұрғыдан алғанда экологиялық білім мен тәрбие беру оқу орындарында және олардан тыс жағдайда жүзеге асырылуы тиіс.

     АҚШ-та экологиялық білім мен тәрбпе беруде жаңа әдістер кеңірек қолданылуда.

     Американ  ғалымдары экологиялық білім  беру стратсгиясы мек оқу жоспарларын құрастыру конструктивті оқыту әдістеріне негізделуі керек деп есептейді.

     Ал  бұл әдістер міндетті түрде саналы түрде және жергілікті экологиялық мәселелерді ескере отырып жүргізуге негізделген.

     Біз Монтана штатының мемлекеттік университетінің профессоры американ ғалымн Мапкл Бродидің ғылыми-әдістемслік жұмыстарыи келтіріп отырмыз /21/.

     Конструктпвті оқытудың принциптері:

     1.   Балалардың бойында бар экологиялық  білімдерді анықтау (мүмкін түрмыстық   дсңгейдсгі) және   соның нсгізінде   ғылыми   білімдсрдік жүйесін жасау;

     2.  Оқушыларды        оқыту    процссінің        бслсснділігін        арттыруға бағытталған бірлссксн  қызметке жұмылдыру;

     3.  Оқушыларды   олар үшін   кунделікті   түрмыста   маңызды   тэжірибе контекстіндегі ғылыми  конііепцияларды талқылауға шақыру;

     4.   Балаларды  ғылыми  жұмысқа  және олардың ғылыми  мәліметтерді пайдалану мүмкіндігін бағалауға жұмылдыру;

     5.  Оқулықта   келтірілген   қағидалардың   орындалуын ғана   көрсететік  эксперименттерді емес, зерттеушілік  дағдыларды қалыптастыратык зертханалық жұмыстарды ұйымдастыру;

     6.   Материалды     оқытушынын     аңтып     түсіндіруінен   оқушылардын бастамасымен жүргізілетін  дискуссия түріне өту;

     7.   Оқытушының рөлін  өзгерту.  Ол білім көзі     ретінде,     жауаптык дұрыстығын бағалаушы  авторитет емес, білімдерді меңгеру процесін ұйымдастырушы          болып     табылады.     Дискуссиялар     кезінде оқушылардың эр түрлі қөзқарастары мен ойларын  қажетті бағытқа бағыттап, оқушылардың мақсатқа жету жолындағы   бірлесіп жұмыс істеуге деген қажеттілігінін пайда болуына көмектеседі;

     8.   Бір   кешеннің   ішінде   пәндерді   интеграциялау   (биолопія,   химия. география,  физика);

     9.   Пэндерді оқыту барысында әр  түрлі қөзқарастардың ролін түсіну (ғылымдардың, оқыту, діннің табиғаты  туралы).

     Саналы  түрде оқыту жүйесі білімдердің  интеграциясына бағытталған: табиғаттағының және қоғамдағының барлығы бір-бірімек байланысты, эсіресе экономика мен қоршаған орта мәселелеріке байланысты.

     Эколог.ия лық білім бсрудің негізгі  міндеттеріиің бірі - оқушыларды экожүйенің элементтері, олардың өзара байланысы, табиғи және антропогенді факторлардың әсерінен өзгеруі туралы түсінікті қалыптастыру.

     М.Бродн  бұл тақырыпты бөтелкедсгі, оқушылардың өздсрінін қолымсн жасалган экожүйс моделін бақылау барысында оқытудь: ұсынады. Модсльді скі скілптрлік полпэтилсн ыдыстардак құрастырады. Бір ыдысты ортан бслінсн ксссді, ыдыстың жоғаргы бөлігін төменгісінс кигізсді де оған матаның бөлшегін кпгізеді ( мата жіппен не резинкамен бекітіледі). Екінші ыдысты ортасынан не жоғарырақ кесіп, оны қақпағымен бірге моделдің ортаңғы бөлігіне кигізіп қолдануға болады. Бірінші ыдыстың түбіне құм не тас төсейді де 1/4 бөлігіне дейін су қүяды. Суға зиянкес өсімдіктер мен жануарларды (саны шектеулі болады) орналастырады. Ыдыстың ортаңғы бөлігіне (матамен жабылған мойны бар) аздаған таспен араластырылған қүнарлы топырақ салынады да, ."Іэсімдіктердің түқымдары, жауык қүрттары мен жер бетінде мекендейтін жануарлар орналастырылады.

     Мұндай жұмыс бүкіл оқу жылы барысында жүргізіледі.

     Тақырыпты оқытуға дайындық барысында мұғалім кониептуалды карта  жасайды.   Бұл   сабақтын     тірек-конспектісі,  онда     білімдердін құрылымы (тіректік және   зерттеліп отырған) және оларды   меңгеруге бағытталған іс-әрекет көрсетіледі.

     Берілген  тақырыпты оқытуда оқушыларға өздсрі экожүйе жасап. оларды өздерінің қажетінше өзгерту ұсынылады.

     Тақырыпты оқыту барысында оқушылар экожүйенің жекеленгек абиотикалық және біютикалық компоненттермен және өзара қарым-қатынастармен танысады.

     Жыл бойы табиғи және эксперименттік экожүйелердің жағдайы туралы мәліметтер тіркеліп отырады. Олардың нәтижелері бойынша оқушылар экожүйенің ішкі өзара қарым-қатынастары және оларға әртүрлі факторлардың әсері іуралы қорытынды жасаііды.

     Шет елдердегі экологиялык білім  мен тәрбне беруді сараптаудағы азғана жұмыстардың өзі қоршаған дүниені -жацаша көре білудін қажеттілігіп көрсетеді.