Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

79

«Хрестоматиясы»  2005  жылы  «Да- 

рын»  баспасы  арқылы  жарық  көрді. 

Соңғы оқу құралының орыс тіліндегі 

нұсқасы 1997 жылы «Рауан» баспасы- 

нан 108 мың тиражбен шықты.

ӘДЕПТІЛІК  –  халқымыздың  ұлт- 

тық  психологиясының  өзегі,  иман- 

дылық  пен  адамгершіліктің  басты 

белгісі, оның ғасырлар бойы қалып- 

тасқан  қоғамдық  санасының  прак- 

тикалық  көрінісі,  барлық  кісілік  қа- 

сиеттердің жиынтығы. Әрине, «Тауы- 

на  қарай  аңы,  заманына  қарай  за- 

ңы», «Әр елдің салты басқа, иті қа- 

ра  қасқа»  дегендей,  әдептіліктің  әр 

елде тарихи, әлеуметтік өзіндік ерек- 

шеліктері де болғандығы белгілі. Ал, 

қазақ халқының әдеп сақтау дәстүрі 

ешбір  тапты,  ұлтты,  нәсіл  мен  жы- 

ныс  айырмашылықтарын  алаламай- 

ды.  Онда  релятивизм,  абсолютизм, 

антитеза дегендер кездеспейді. Әдеп 

сақтау  отбасында,  ауыл-аймақ,  ел-

жұртта қалыптасқан мінез-құлық нор- 

маларын бұзбауға міндеттейді. Мұны 

бұзған  адамға  қауымдастық  атынан 

сол ұжымның өкілі өз пікірін айтуға, 

тіпті тыйым салуға да ерікті, өйткені 

әдеп сақтау – әлеуметтік дәстүр. Әдеп 

сақтаудың  экологиялық  астары  да 

бар.

Әдепті  адам  табиғаттың  досы,  оны 

қызғыштай  қорғай  да  біледі.  Таби- 

ғаттың әсемдігі мен сұлулығына, әде- 

мілігіне әрбір адам зиян келтірмеуге 

тиіс. Мәселен, суды ластау, талды ке- 

су, қайнардың көзін ашпау, жолдағы 

тасты алып тастамау, көкті жұлу, ақ- 

қуды  ату,  құдыққа  түкіру  –  барып 

тұрған әдепсіздік. Әдеп сақтау – мі- 

нез-құлық  пен  қарым-қатынастың 

қалыптасқан,  халықтың  өзіндік  мі- 

нез-құлық кодексі.

Осы  ереже  бұзылса,  халықтық  дәс- 

түр  де  бұзылады,  ұлттық  намысқа 

нұқсан келеді. Әдеп сақтау – халық- 

тық рәсімге, жол-жоралғыға, тәртіп- 

ке, құлдық етіп, еріксіз бағыну емес, 

бұл ата дәстүрді құрметтеу, қастерлеу, 

дәл айтқанда адамгершілік борышты 

өтеу.  «Әдептілік  –  әдемілік»  дейді 

халық.  Әдептілік  –  ізеттілік,  кіші- 

пейілділік, көпшілдік деген сөз. Отба- 

сындағы  әдептілікті  де  әлеуметтік 

қарым-қатынастың  негізі  ретінде, 

әр адам қатаң қадағалап, бұзуға жол 

бермей, оны қалыптасқан ереже деп 

түсінуі қажет. Талап қою, әдептіліктің 

орындалуын талап ету – бүкіл қазақ 

жұртының,  оның  мың-мыңдаған  әу- 

леттерінің қастерлі міндеті.

ӘДЕТ – адамның іс-әрекетіндегі мі- 

нез-қылығына  байланысты  тұрақты 

қасиеті.  Психологиялық  тұрғыдан 

алғанда Ә. адамның белгілі бір іс-әре- 

кет  түрін  бұрынғы  өмір  тәжірибе- 

сінде  қалыптасқан  дағдылары  мен 

біліміне сүйене отырып жүзеге асыру- 

ға септігін тигізеді. Адамның тарихи 

дамуында  ол  көпшіліктің  игілігіне, 

әдет-ғұрып,  салт-дәстүрге  айналып, 

халықтық сипат алуы мүмкін. Ә. адам- 

ның  қажеттілігін  өтеуге  сәйкес  қай- 

таланып  отыратын  әрекет.  Ол  адам- 

ның кез келген іс-әрекетінің түрінде 

кездеседі.  Еңбек  сүйгіштік,  жақын 

адамдардың ісіне көмектесу, ұйықтау 

алдында  серуендеп,  жуынып-шайы- 

ну  –  әдеттің  ұнамды  әрі  пайдалы 

түрлері. Ал ұстамсыздық, біреудің сө- 

зіне кесе-көлденең кірісіп, оны бөлу 

– әдеттің ұнамсыз сипаттары. Жағым- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: