Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

167

неология  познавших  истин»)  деп 

аталатын еңбегі кезінде сопылардың 

қажетті  құралына  айналған.  Дулати 

Мұхаммед  Қазиға  сопылық  жайын-

да  сұрақ  бергенін,  оның  қайтарған 

жауабын  өз  рисаласында  баяндап 

кеткен. Мұхаммед Хайдар Дулати өз 

пікірлерінде Мұхаммед Қазидің мем-

лекетті  басқарудың  он  түрлі  шарты 

мен он жеті түрлі ауыр күнә болаты- 

ны  туралы  ойын  талдаған.  Бұдан 

оның дін мәселесінің кейбір пікірта-

лас жақтарын көпшілікке түсіндіру- 

ге тырысқаны байқалады.

Сонымен  бірге  дала  ойшылының 

шеиттер  мен  сунниттер  арасындағы 

қайшылыққа  көңіл  бөлуі  де  оның 

дін мәселесіне терең зейін қойғанын 

байқатады.  Мысалы,  «Тарих-и-Ра- 

шидидегі» мына бір оқиғаның си- 

патталуы  көңіл  аудартады.  Исмаил 

шахтың  ғұлама  Шаих  әл-Исламды 

шейттердің құрамына кірмегені үшін 

азаптап өлтіруін Дулати айтқан діни 

танымдағы қарама-қарсылықтың кө- 

рінісі  ретінде  қарастыруға  болады. 

Мұхаммед  Хайдар  Дулати  Моғол- 

стандағы  шеиттер,  сунниттердің  ді- 

ни  өмірі  мен  сопылық  ағымның  іс-

әрекетін көрсетумен бірге Тибет пен 

Кашмирдегі  діни  қозғалыстардан 

да  мәлімет  беріп  отырады.  Кашмир 

жеріне Ирак елінен келген Шамс ат- 

ты ғұламаның діни қағидаларына кө- 

ңіл бөліп, мұның суннит пен шеит ді- 

ни ағымынан бөлек екенін көрсетеді.

Ғұлама ғалым ел басшысына қажетті 

қасиеттерді былайша тұжырымдайды: 

біріншіден,  өзің  ойлап  тапқан  істі 

аяқсыз қалдырмау; екіншіден, анды- 

ған арсыздарға өзіңді алдырмау. Бұл 

кісіден үлкен қажыр-қайратты, асқан 

құдіреттілікті қажет етеді, үшіншіден, 

ел  басшысы  өзінің  жарлығы  мен 

бұйрығының орындалуын қадағалау- 

ға ерекше мән беруі керек.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің пікірін-

ше,  қоғамдағы  аурудың  негізгі  көзі 

адамның  күнәһарлығына  келіп  тіре-

леді.  Күнәһарлық  үйде  де,  түзде  де, 

қоғамда  да  өте  бір  келеңсіз,  сұрқия 

қасиет.  «Күнәһар  адамдарға  кімдер 

жатады?»  деген  сауалға  ғұламаның 

берген  жауабы  тайға  таңба  басқан- 

дай.  Біріншіден,  бұлар  ата-тегі, 

шыққан  діні  мен  ділінен  бейхабар 

адамдар; екіншіден, ар-намысын жо- 

ғалтып,  әділеттік  үшін  күресте  бас 

сауғалап,  бұғып  қалғандар;  үшінші- 

ден,  адамдардың  тыныс-тіршілігіне 

немқұрайдылықпен қарап, жетім-же- 

сірлерді  желеп-жебемейтіндер;  төр- 

тіншіден, көзжұмбайлыққа салынып, 

халық байлығын ысырап етіп, талан-

таражға салатындар; бесіншіден, ата- 

анасының  бетінен  алып,  олардың 

ақыл-кеңесін тыңдамайтындар.

Бүкіл  Шығыс  еліне  аты  мәлім  араб 

ғалымы Әбу-Талип Макки 17 күнәнің 

түрі  барын  айтқан.  Мұхаммед  Хай- 

дар  Дулати  осы  мәселені  қайтадан 

көтеріп,  бұларды  кеңінен  талдауға 

алған. Ғұлама күнәнің 17 түріне си- 

паттама  береді.  Мәселен,  күнәһар- 

лықтың  төртеуі  жүрек  қызметіне 

байланысты  туындайды  дей  келіп, 

оған  көп  құдайға  табынушылықты 

да  жатқызады.  Мұсылман  адам  тек 

бір  құдайға  табынып,  кұдай  бір, 

пайғамбар ақ-хақ деп танығаны абзал. 

Өсек-өтірікті судай ағызу, суайттық- 

қа  салыну,  жалған  ант  беру,  жазық- 

сыз адамға құр бекер айып тағу, дуа- 

лықпен шұғылдану да күнәһарлыққа 

жатады. Қолмен істелетін күнә екеу. 

Бұлар – ұрлықпен айналысу, біреудің 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: