Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

гіштерді бір қалыпты ұзақ уақыт қай- 

талай берсе, ми қабығында қозу мен 

тежелудің,  тұрақты,  бір  ізге  салын- 

ған  жүйелері  пайда  болады.  Соның 

нәтижесінде 1 рефлекстердің бекіген 

жүйесін қайта жаңғыртып отыру көп 

күш  жұмсауды  қажет  етпейді  де. 

Мәселен, егер итте күрделі тітіркен- 

діргіштердің  жиынтығына  бірнеше 

рефлекстер туғызылса, (қоңырау, жа- 

рық,  метроном  т.б.)  және  олар  бел- 

гілі  тәртіп  бойынша  жеткілікті  түр- 

де  қайталанса,  кейін  оған  тітіркен- 

діргіштердің  біреуімен  ғана  әсер 

етсе болды, ит бұрынғы жауап реак- 

циясының  бүкіл  жүйесін  өзгерт- 

пей, түгелімен қайта жаңғыртып шы- 

ғады. Осы секілді үнемі қайталанып 

отыратын  тітіркендіргіштерге  орга- 

низмнің төселуін, соның нәтижесін- 

де  ми  қабығында  қозу  мен  тежелу 

жүйесі жасалады. Мұны И.П.Павлов 

динамикалық  стереотип  деп  атаған. 

Бұл  ми  қабығының  «біріккен  әре- 

кеті»,  «ішкі  процестердің,  жаттық- 

қан  және  теңескен  жүйесі».  Қозу 

мен  тежелудің  осындай  бірқалыпты 

стереотиптері сыртқы ортадан келе- 

тін  тітіркендіргіштердің  бірсыдыр- 

ғы  тұрақталған  жағдайында  ғана 

жасалынады.  Динамикалық  стерео- 

типтер  сыртқы  ортаның  өзгеруіне 

қарай  жаңадан  құралып,  ал  ортаға 

сәйкес келмеген жағдайларда қайта- 

дан  жаңғырығып  тұрады.  Адамның 

сан  алуан  дағдылары  мен  әдеттері, 

жүріс-тұрыстың,  мінез  бітістерінің 

бірқалыпты көріністері осындай ди- 

намикалық стереотиптерден тұрады.

И.П.Павловтың  ілімі  бізге  тек  пси- 

хикалық  құбылыстардың  физиоло- 

гиялық  негізін  ашпай,  сонымен  қа- 

тар,  оларды  тәрбиелеудің  жолдарын 

да көрсетеді. Адамның барлық өмірі, 

оқыту-тәрбиелеу процесі, түрлі әдет-

ғұрпы мен мінез-құлқының сан алуан 

көріністері бірінші және екінші сиг- 

нал  жүйелерінің  бірлескен  жұмы- 

сына негізделген шартты рефлекстер 

болып табылады. Жүйке жүйесі икем- 

ге  көнгіш,  онда  адамның  кейбір  ке- 

містіктеріне қарсы күресетін компен- 

саторлық  механизмдер  де  жеткілік- 

ті, мінез-құлық жүйке жүйесінің тек 

тума қасиеттерімен ғана емес, орга- 

низмнің  жеке  өмір  сүру  барысында 

оған  үнемі  әсер  етіп  отыратын  тәр- 

бие мен оқыту процесіне байланыс- 

ты осынау тұжырымдар И.П.Павлов 

ілімінің ең негізгі арқауы болып та- 

былады.  И.П.Павловтың  ілімі  адам 

санасы  мен  жануарлар  психикасы- 

ның  арасындағы  айырмашылық- 

тарды жан-жақты зерттеуге мүмкін- 

дік  туғызды.  Оның  жоғары  жүйке 

қызметі жөніндегі ілімінің баға жет- 

пес маңызы да осында.