Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

үрдісін  түсіндіретін  белгілі  теория- 

ларға тоқталатын болсақ, ең алдымен 

бұл  тұжырымдамаларды  екі  үлкен 

топқа  бөлуге  болады:  бірінші  топқа 

жататын  тұжырымдаманың  өкілдері 

адамдарда өмір тәжірибесінің әсері- 

мен  өзгермейтін  табиғи,  интеллек- 

туалдық  қабілеттіктердің  болатын- 

дығы туралы қағидадан туындайды, 

екінші  топтағы  тұжырымдаманың 

негізіне  ақыл-ой  қабілеттіліктері 

өмірге  келгеннен  кейін,  өмір  бойы 

қалыптасады және дамиды деген тү- 

сінікті жатқызады.

1.  Бірінші  тұжырым  бойынша  ин- 

теллектуалдық  қабілеттіктер  және 

интеллектінің  өзі  жаңа  білімді  алу 

мақсатында қабылдау мен ақпаратты 

өңдеуді  қамтамасыз  ететін  ішкі  құ- 

рылымның жиынтығы ретінде анық- 

талады. Сәйкес келетін интеллектуал- 

дық құрылымдар даяр күйінде адам- 

да туғаннан беріледі, бірте-бірте ор- 

ганизмнің  ес  үрдісінде  дамиды  деп 

есептеледі. Бұл интеллектуалдық қа- 

білеттіліктер (нышандар) идеясы не- 

міс  психологтарының  мектебінде 

орындалған ойлау саласындағы көп- 

теген еңбектерге тән. Ол ерекше ай- 

қын  ойлаудың  гештальт  теориясын-

да  берілген.  Бұл  теория  бойынша 

құрылымды қалыптастыру және қай- 

та өзгерту, оларды реалдік шындық- 

ты  көру  интеллектінің  негізі  болып 

табылады.

2.Бұл теорияға қарама-қарсы интел-

лектінің, генетикалық тұжырымдама-

лары бойынша ақыл-ой қабілеттілік- 

тері туғаннан берілмейді, өмірге кел- 

геннен  кейін  қалыптасады  және  да-

миды  деген  қағиданы  пайымдайды. 

Генетикалық, тұжырымдамалар ойла-

уды сыртқы ортаның ықпалынан дей 

келіп, субъекттің өзіндік ішкі дамуы 

идеясынан немесе екеуінің өзара әре- 

кетінен деп түсіндірді.

Ойлаудың  өзіндік  тұжырымдамала- 

ры психологиялық зерттеулердің тө- 

мен-дегідей  бағыттарында  қарасты- 

рылады:  эмпирикалық  субъективтік 

психологияда, ассоциативтік сипаты 

жағынан және интроспективтік негіз- 

гі  әдісі  бойынша,  гештальтпсихоло-

гияда  алдыңғыдан  айырмашылығы 

тек қана психикалық үрдістердің эле- 

менттілігін  жоққа  шығаруы  және 

олардың  тұтастығының  жеке  эле-

менттер құрамына қарағанда үстем- 

дік етуі, артықшылығын мойындады, 

оның  ішінде  ойлауда,  бихевиоризм- 

де, оның жақтаушылары ойлау үрді-