Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

132

ге, байдан қайыр кеткен соң, мал біт- 

кенмен не пайда?!») Ол қатал қайы- 

рымсыздықты, пейілі тар малжанды 

сараңдықты  сынайды,  адамдардың 

мұндай  жаман  қасиеттерден  аулақ 

жүріп,  олардың  кең  пейіл,  елгезек, 

қайырымды болуын тілейді. Баймын, 

батырмын  деп  мақтанба,  айналаң- 

дағылармен санас, бір-біріңмен тату-

тәтті өмір сүр дейді.

БІЛІМ  (ағылш.  knowledge)  –  тұл- 

ғаның белгілі бір жүйемен қалыптас- 

қан ұғымдарының, деректері мен па- 

йымдарының  т.с.с.  мәселеге  немесе 

құбылысқа байланысты нәтижесінің 

жиынтығы.  Б.-  ақыл-ойдың  іс-әре- 

кетін  объективті  шынайылықты  тә- 

жірибе арқылы бейнелеп дәлелдеуге 

жетелейді. Б. сана, танымдық үрдіс- 

тер, ақиқат, ғылым т.б. күрделі де те- 

рең ұғымдармен тығыз байланысты, 

әрі  солар  арқылы  анықталады.  Б-ді 

танымдық деңгейіне қарай, шындық- 

ты  жан-жақты  қамтуына,  терең  мә- 

ніне,  жете  бейнеленуіне,  дәйектілігі 

мен дәлдігіне қарай мынадай түрлер- 

ге  бөледі:  тұрмыстық  Б.,  ғылымға 

дейінгі Б., ғылыми Б., эмпирикалық 

Б.  және  теориялық  Б.  Б-нің  қай 

түрі  болсын,  адамзат  тәжірибесінің 

негізінде  дамиды.  Б-ді  психология- 

лық  тұрғыдан  зерттеген  ғалымдар: 

Т.Куни, М.Полани, М.Лютер, И.Фих- 

те, Б.Еникеев, А.Пятигорский (1966), 

Н.Мусхелишвили  мен  Ю.Шрейдер 

(1998), В.П.Зинченко т.б.

БІЛІМ  БЕРУ  –  тұлғаның  шы- 

ғармашылық  мүмкіндіктері  мен  қа- 

білеттіліктерін дамытатын, дағдылар 

мен  танымдық  үйренулерді  қарас- 

тыратын  ғылыми  –  білім  жүйелерін 

меңгеру үрдісі мен нәтижесі – түрлі 

деңгейлер мен бағыттылықтағы мем- 

лекеттік  стандарттар  және  білім  бе- 

ру  бағдарламалары  мен  оларды  іс 

жүзіне асыратын жүйелерінің жиын- 

тығы. Б.б. тұлға психикасының жан-

жақты  дамуын  қалыптастыратын 

дағдылар,  үйренулер  және  білімнің, 

шығармашылық  жұмыс  тәжірибеле- 

рі, эмоционалдық-еріктік қатынастар 

тәжірибесінің  психологиялық-педа- 

гогикалық бейімделген жүйесі; оқы- 

ту кезінде оқушының меңгеруге тиіс- 

ті  тәжірибелік  үйренулер  мен  дағ- 

дылардың,  ғылыми  білімнің,  әдеп-

эстетикалық идеялардың жүйесі, яғни 

психиканы  дамытудың  негізгі  жол- 

дарының бірі.

БІЛІМДІ  МЕҢГЕРУ  –  белгілі  уа- 

қыт  аралығын  талап  ететін  үрдіс. 

Б.м.  арқылы  тұлға  психикасы  және 

дене  тәрбиесінің  мазмұнын  жан-

жақты, әрі терең ұғынады. Б.м-ге ұм- 

тылдыратын түрткілер (мотивтер) адам- 

ның  жас  ерекшелігіне  байланысты 

өзгеріп дамып отырады. Жасы өскен 

сайын мотивтерінің түрлері мен маз- 

мұны  да  дамиды.  Б.м.  адамның  та- 

нымдық әрекеттерін ұйымдастыруға 

да тәуелді.

БІЛІ

БІЛІ

133

ВАЛИДТІЛІК  (жарамдылық)  – 

барлық  өлшеу  процедурасының  В-

гі  алынған  нәтижелер  өлшенетін 

объектілер  қасиетіне  қатысты  бір- 

жақты  (орнықты)  болып  табылады, 

яғни өлшеу пәніне қатысты болады. 

В. статистикалық аппараттан тәуелді 

емес,  дифференциалды  психология- 

ның  теориялық  аппаратаның  даму 

деңгейімен  байланысты.  В-тің  се- 

німділіктен  айырмашылығы  –  өл- 

шеудің «объектісі» мен «пәні» ұғым- 

дарын айырумен байланысты түсіну 

керек. Сенімділік – объектіге қатыс- 

ты  өлшеу  процедурасының  орнық- 

тылығы.  Сенімділік  міндетті  түрде 

валидтілікті  болжамайды.  Психо- 

логияда мына жағдай жиі кездеседі: 

зерттеуші  алдымен  өлшеу  процеду- 

расын  ұсынады,  оның  сенімділігін 

көрсетеді,  ол  объектілерді  орнықты 

айыра алатын қабілеттілік, ал валид- 

тілік сұрағы ашық қалады. Мыс., сы- 

налушы  А  инструкцияны  стимулды 

объектіні салмағы бойынша салысты- 

ру деп түсінеді, ал сыналушы В өл- 

шемі  бойынша  деп  түсінеді.  Егерде 

өлшеу  процедурасы  сол  объектілер- 

ге қатысты қайталанса, онда ол объек- 

тілерге  қатысты  орнықты  мәлімет- 

терді береді. Бірақ та, «салмақ» түй- 

сіну  шкаласы  не  «өлшем»  шкаласы 

жайлы валидті мәліметтерді бермейді.

Сенімділік  қажет,  бірақ  ол  В-тің 

жеткілікті  шарты  бола  алмайды.  В- 

тің  келесі  түрлері  болады:  эмпири- 

калық,  конструктивті,  конвергент- 

ті және дискриминантты, эксперт- 

ті эмпирикалық валидизация. Эмпи- 

рикалық  В.  тестің  мазмұнды  В-гі 

эксперт есебінен жүрсе (тест тапсыр- 

масының  өлшеу  пәнінің  мазмұнына 

сәйкестігін  орнату),  эмпирикалық 

В. статистикалық корреляциялау кө- 

мегімен  жүргізіледі,  мәндердің  екі 

қатарының  корреляциясы  есептелі- 

неді – тест бойынша балдар және В. 

критериясы  ретінде  алынған  сырт- 

қы  параметр  бойынша  балдар  көр- 

сеткіштері есептелінеді. Егерде кор- 

реляцияның  мәнді  коэффициенті 

алынса,  онда  екі  міндет  шешіледі, 

ал корреляция жоқ болса, онда анық- 

талмағандық  туындайды:  проце- 

дураның өзі валидті емес (тестік балл, 

мыс.,  оператордың  стресті  орнық- 

тылығын бейнелейді) немесе психи- 

калык  қасиет  пен  әлеуметті  мәнді 

көрсеткіштердің  (стресті  орнықты- 

лық  авариялы  жағдай  процентіне 

әсер  етпейді)  арасындағы  себепті-

салдарлы  байланыс  жайлы  гипотеза 

дұрыс  емес.  Сонымен  әлеуметтік-

прагматикалык  критериялар  валид- 

тілік-тиімділікті  өлшеуге  мүмкіндік 

береді.

Конструктивті В. берілген қасиетті 

өлшеуде  белгілі  В.  пен  процедура 

жүргізілсе, онда ол көп жетістік бере- 

ді. Бірақ бұл жағдай өте сирек кезде- 

седі.  Зерттеу  гипотезасы  өлшенетін 

ВАЛИ

ВАЛИ

134

қасиет  жайлы  теориялық  түсініктер 

негізінде  қойылады,  олардың  беку- 

лері  қойылған  конструктың  В-гін 

көрсетеді, яғни тестің конструктивті 

В-гін көрсетеді.

Конвергентті  және  дискриминант- 

ты В. өлшенетін фактордын пункт- 

теріне сәйкестікті тестің конвергент- 

ті В. қамтамасыз етеді. Иррелевант- 

тық  факторларға  қатысты  пункттер- 

ді  теңестірумен  қамтамасыз  ететін 

дискриминантты  В.  жатады.  Эмпи- 

рикалық түрде ол өлшенетін қасиет- 

тен тәуелсіз тестің мәнді корреляция- 

сының  жоқ  екенін  көрсетеді.  Мыс., 

Айзенк  теориясы  тұрғысынан  Тей- 

лор тесті релевантты фактор – «ней- 

ротизмге»  қатысты  конвергентті  В- 

гі болса да, «экстроверсия-интровер- 

сия» факторына қатысты дискрими- 

нантты В-ке ие емес.

Экспертті  эмпирикалық  валидиза- 

ция тест мазмұнын экспертті анализ- 

деуден айырмашылығы сол, эксперт- 

ті  эмпирикалық  валидизацияда  экс- 

перт тестпен емес сыналушылармен 

жұмыс  жасайды.  Эксперттер  сына- 

лушыларды  стандартты  бақылауды 

қамтамасыз  етулері  керек,  бірақ  ол 

ылғида  мүмкін  бола  бермейді.  Сон- 

дықтан  да  практикада  субъективті 

бағалау  қолданады.  Бұрынғы  Кеңес 

психологиясында «жеке адамды топ- 

тық бағалау» деген ат алған. Топтық 

бағалау валидті информацияның қай- 

нар  көзі  болу  үшін,  бағалаушылар 

сыналушының келісімін алуы керек. 

Егерде топтық бағалау өзі сенімділік- 

ті таппаса, онда ол тестің В-гін тек- 

серуде  валидизация  критериясы  ре- 

тінде қолданылмайды. В.-тің ерекше 

мәселесі адамның белсенділігін пси- 

ходиагностикада объект ретінде ара- 

қатыстырумен байланысты. Оны «дұ- 

рыстық»  негізімен  қамтамасыз  ету 

мәселесі деп түсінеді.

Өзіндік  есептің  дұрыстығы  тәуелді 

болатын  психологиялық  факторлар- 

ға жататындар: 1. Білім факторы. Сы- 

налушыда аз болсын, көп болсын мы- 

надай  түсініктер  болады:  а)  тестегі 

мінез-құлық факторлары сыналушы- 

да шынында да бар ма? б) ой-пікірде 

жазылған нақты мінез-құлықтың ар- 

тында  қандай  жеке  басты  қасиет 

психолог үшін жасырын жатыр? в) бұл 

қасиет  әлеуметтік  жетістікпен  қан- 

дай арақатыста болады? 2. Әлеумет- 

тілік қажеттілік – сыналушы өзі жай- 

лы  әлеуметтік  құптайтын  информа- 

цияны береді. 3. «Индивидуалды әдеп» 

факторы.  «Мен»  концепциясы  және 

«мен бейнесі» қатысады, сыналушы 

тест  кезінде  осы  әрекет  тактикасын 

қолданады.  В.-ті  тексеру  жолдары: 

1. Диагностикалық конструктың тео- 

риялық анализі, тестен өтетін психи- 

калық  қасиеттің  концепциясын  жа- 

сау.  Өзара  байланысқан  диагнос- 

тикалық  конструктардың  жүйелерін 

табу (әдебиеттің көмегімен).

Онда жаңа диагностикалық конструкт 

белгілі бір құрылымды-функционал- 

ды  байланыстармен,  қатынастармен 

сипатталады.  Конструктивті  В-ті 

тексеру арқылы корреляциялық экс- 

перимент  нәтижелерін  прогноздау. 

2.  Әртүрлі  мінез-құлық  жағдайында 

көрінетін  конструктың  шамаларын 

тіркейтін  біржақты  көрсеткіштер-

эмпирикалық индикаторлар жүйесін 

жасайтын  теориялық  конструктың 

құрамдас бөлігін табу. Тест пунктте- 

рін  құрастыру.  3.  Әдістеменің  тиім- 

ВАЛИ

ВАЛИ

135

ділігін  –  валидтілікті  тексеру  үшін 

релевантты  әлеуметтік  прагматика- 

лық критерияны жасау. 4. Критерия- 

лы мән көрсеткіші: тестінің жақын- 

дығы бар психологиялық тестінің нә- 

тижелері  белгілі  арнайы  таңдалған 

сыналушыларда корреляциялық зерт- 

теуді (немесе квазиэксперимент) өткі- 

зу және жоспарлау. Қажет жағдайда 

тестің конструктивті валидтілігін тек- 

серу мүмкіндігін алу мақсатымен қо- 

сымша  тест  жүргізу.  Эмпирикалык 

индикаторлардың дұрыстығын баға- 

лау.  5.  Нәтижелердің  дұрыстығын 

зерттеу, эмпирикалық индикаторлар- 

дың  дұрыстығын  бағалау.  6.  В.  пен 

дұрыстық  критерияларына  қанағат- 

танбаушылық туындаса, онда ол пункт- 

терді алып тастау. Валидті пункттер- 

ден  тұратын  қысқарған  шкалалар 

үшін сенімділікті өлшеу. Егерде сенім- 

ділік  төмен  болса,  онда  психолог  1 

сатыға  қайта  оралады  –  теориялық 

түсінікті нақтылайды.

ВЕБЕР-ФЕХНЕР зАҢЫ – түйсіну 

күшінің  (Е)  тітіркендіргіштің  физи- 

калық  қарқындылығына  (Р)  лога- 

рифмдік тәуелділігі: Е = к log Р + С, (S=К 

lgi + С) мұндағы к мен с осы сенсор- 

лық жүйемен анықталатын қайсыбір 

тұрақтылар.  Бұл  тәуелділікті  Вебер 

заңының  және  түйсінулерінің  әрең 

байқалатын  айырмашылықтарының 

субъективтік  теңдігі  туралы  қосым- 

ша ұйғарымның негізінде неміс пси- 

хологі  және  физиологі  Г.-Т.Фехнер 

тұжырымдады.  Эмпириялық  зерт- 

теулер мұндай тәуелділікті тітіркен- 

діргіштің  қабылданатын  мәндерінің 

диапазонының  ортаңғы  телімі  үшін 

ғана қуаттайды. Вебер-Фехнер заңы- 

на, әдетте, бұл тәуелділік логарифм- 

дік сипатта емес, дәрежелік сипатта 

болады дейтін Стивенс заңы қарама-

қарсы қойылады. Вебер-Фехнер заңы 

бойынша  тітіркендіргіштердің  күші 

геометриялық  прогрессия  жолымен 

көбейсе, одан туындайтын түйсіктер, 

арифметикалық  жолмен  өсіп  отыра- 

ды. Мұны Е=i/Р мұнда Е – сезгіштік, 

i  –  тітіркендіргіштер  күші,  Р  –  ті- 

тіркендіргіштер  табалдырығының 

өлшемі.  S=к  log  і  +  С  мұндағы  S  – 

түйсіктің  жиілігі,  К  -тітіркендіргіш 

күші, к, С – тұрақтылар (константалар). 

Бұл  екі  формуланы  Ю.М.Забродин 

ортақ мәнге келтірген. 

ВЕРБАЛДЫҚ ҮЙРЕТУЛЕР – сөз- 

дің ықпалы арқылы іске асатын: ере- 

желер, түсіндірулер және  сөздің  кө- 

мегімен бейнелейтін қылықтар, т.с.с; 

нақты  заттылық  әрекеттерге  қатыс- 

сыз  (сынақ  және  қателесу  әдісі), 

шартты  рефлекторлық)  немесе  опе- 

ранттық  үйретулер.  В.ү.  адамның 

өмірлік  тәжірибені,  білімдерді,  еп- 

тіліктерді  және  дағдыларды  сөздік 

инструкцияның  және  түсіндірулер- 

дің  көмегімен  игеруі,  музыканы  қа- 

былдау.

ВЕРТГЕЙМЕР  МАКС  (1880-

1943)  –  неміс  психологі,  гештальт- 

психологияның негізін қалап, психо- 

логиядағы  ассоциативтік  бағытты 

сынға  алған.  Сананың  тұтас  образ- 

дары  (гештальттар)  жекелеген  сен- 

сорлы  элементтерге  бөлінбейтінін 

эксперимент жүзінде дәлелдеп, қабыл- 

даудың бірқатар заңдылықтарын аш- 

қан.  Сондай-ақ  шығармашылық  ой- 

лау,  инстинкт,  музыка  әуендерін  қа- 

былдау  т.б.  мәселелерді  зертте- 

ген. Негізгі еңбектері: «Гештальтпси- 

ВЕБЕ

ВЕРТ

136

хология мәселелері» (1910), «Продук- 

тивтік ойлау» (1943).

ВЕСТИБУЛЯРЛЫҚ  АППАРАТ  – 

лат.  вестибулум  деген  сөзі,  қаз.  кі- 

реберіс деген мағынада. Статикалық 

түйсіктердің  рецепторлары  ішкі  құ- 

лақтағы  вестибулярлық  аппаратта 

орналасқан. Кіреберіс аппараты – іш- 

кі  құлақта  орналасқан,  адамның  ке- 

ңістікте  қандай  күйде  екенін,  тепе-

теңдікті сақтайтын, яғни денені, бас- 

тың  түрлі  жағдайдағы  –  шалқайған, 

еңкейген және айналған кезін сезді- 

ретін ағза.

ВИБРАЦИЯ – лат. сөзі, қаз. діріл де- 

ген  мағынаны  білдіреді.  Вибрация- 

лық түйсіктер қозғалған дененің ауа- 

ны толқытуын бүкіл өн бойымызбен 

сезінген  кезде  пайда  болады.  Негіз- 

гі талдағыштары (түйсіну мүшелері) 

сау  адамда  көбінесе  өздерінде  бұл 

түйсіктердің  болуын  байқамайды. 

Көзі,  құлағы,  тілінен  бірдей  айы- 

рылған  американдық  Елена  Келлер 

мен  орыстың  ғылыми  қызметкері 

Ольга  Скороходованың  өмірі  мен 

шығармашылық  әрекеті  талдағыш- 

тардың адам таң қаларлық жағдайда 

бір-бірімен байланысатындықтарын, 

әсіресе  мұнда  вибрациялық  түйсік- 

тердің маңыздылығын көрсетеді.

ВЫГОТСКИЙ ЛЕВ СЕМЕНОВИЧ 

(1896-1934) – әлемдік психологияда 

әйгілі  кеңес  психологі.  Оның  жаса- 

ған  жоғары  психикалық  функция- 

лардың  дамуында  мәдени-тарихи 

концепциясының  теориялық  және 

эмпириялық мүмкіндіктерінің маңы- 

зы өте зор. Л.С.Выготскийдің көпте- 

ген  еңбектері  балалар  мен  педаго- 

гикалық,  арнайы  және  клиникалық 

психологияның  өзекті  әрі  іргелі  мә- 

селелерін қамтиды.

Адам  жан  дүниесінің  сыр  сипатын 

терең  зерттеген  Л.С.Выготскийдің 

адам  психикасының  мәдени-тарихи 

дамуы және «бала дамуының жақын 

арадағы аймағы» деп аталатын тұжы- 

рымдары айрықша атап көрсетуді қа- 

жет етеді. Мәдени-тарихи теория ту- 

ралы Выготский іліміндегі жүйе, ең 

алдымен,  адамның  әлеуметтік  өмі- 

ріндегі  тіршілік  бейнесі  қоғамның 

даму  дәрежесіне,  екіншіден,  ондай 

даму  деңгейі  сол  әлеуметтік  өрістің 

заттарды ұстап-тұтыну деңгейіне тә- 

уелді,  үшіншіден,  адамның  жарық 

дүниеге келуінен өмірінің соңғы ке- 

зеңіне  дейін  ұрпақтан-ұрпаққа  мұра 

ретінде  қалдыратын  өмір  тәжірибе- 

сіне, іс-әрекеті мен мінез-құлық бей- 

несіне,  бір  сөзбен  айтқанда,  бүкіл 

жан дүнисінің өзгеріп өрістеуіне, қа- 

лыптасуына ықпал етіп отыратын та- 

рихи  фактор  ретінде  қарастырыла- 

ды.  Сондай-ақ  баланың  дамуы  мен 

өсіп  жетілуі,  кәмелетке  толып,  аза- 

маттық  қасиетке  ие  болуы,  кісілік 

сипаттарының жетілуі де өрістеп оты- 

ратын тарихи жағдайларға, әлеумет- 

тік ортаға байланысты.

Л.С.Выготскийдің психология ғылы- 

мында ерекше орын алатын теория- 

сы – бала дамуының жақын арадағы 

аймағы деп аталады. Бұл теорияның 

түпкі мәні – баланы тәрбиелеп оқыту, 

оған білім беріп, дүниетанымын қа- 

лыптастыру үнемі оның табиғи даму 

деңгейінен  оздырып  отыруды  талап 

етеді.  Мұндай  талап,  біріншіден, 

баланың  психикасын,  оның  жан  дү- 

ниесінің  дамуын,  ақыл-ой  деңгейін 

өрістетіп жетілдіреді, білім алуға же- 

ВЕСТ

ВЫГО

137

телейді,  оны  өздігінен  ойлантып-

толғантуға,  әрбір  зат  пен  құбылыс- 

тың  мазмұн-мағынасын  пайымдай 

білуіне жетектеп отырады. Бала оқу-

тәрбие үстінде өз санасын неғұрлым 

күрделендіріп,  заттар  мен  құбылыс- 

тар арасындағы себепті байланыстар- 

ды  зерделей  танитын  міндеттерге 

машықтану керек.

Егер табиғи дамуда баланың психи- 

касы күрделеніп, сана-сезімі жетіле- 

тін болса, ал оқу-тәрбие жұмыстары 

арқылы  оның  дүниетанымы  мен  бі- 

лімінің  шеңбері  кеңейеді.  Оның  да- 

мып жетілуі, сыртқы ортадан түйсі- 

ніп, қабылдаған, көріп білгендерін ой 

елегінен  өткізіп,  санасының  өрісте- 

уіне әсер етуі сыртқы факторлардың 

(экстериоризация)  ішкі  факторларға 

(интериоризация)  айналуымен  бел- 

гіленеді.  Осы  жайт  Л.С.Выготский- 

дің  адамның  мәдени-тарихи  дамуы 

жайындағы  теориясының  мәнісінен 

туындайды.

Л.С.Выготский  теориясының  енді 

бір ерекшелігі: баланың айналасын- 

дағы  адамдармен  қарым-қатынас 

жасауда  тарихи  тәжірибелерді,  ты- 

ныс-тіршілік  шындығын  өзгелердің 

сөзінен, тәлім-тәрбие өнегесінен жа- 

намалай  үйренуі.  Осылайша,  бала 

өзінің дербестігін, жеке басының пси- 

хикалық қасиеттерін өрістетеді, әлеу- 

меттік ортадан меңгерген білімі мен 

әр  алуан  мағлұматтары  оның  ішкі 

дүниесінің,  психикасының  дамуын- 

дағы ең жоғарғы функция, яғни бол- 

мыстың  бала  санасындағы  бейне- 

ленуі деп аталады.

Баланың  басынан  кешірген  әр  қилы 

оқиғалар мен болмысты белгі, таңба- 

лар ретінде танып-біліп, мән-жайын 

түсінуі  оның  жан  дүниесін  байыта- 

ды, яғни мұндай процесс баланың әр- 

бір  нәрсенің  мазмұнын  өз  ойымен, 

ақылмен  пайымдай  білуін  қалып- 

тастырады.  Выготскийдің  айтуын- 

ша,  дамудың  осы  жолы  бойынша 

материалдық  (заттық)  дүние  жоға- 

ры  психикалық  қызмет  арқылы  мә- 

дени факторға (оның бейнесіне) ай- 

налады.  Сондай-ақ  жаттаудың  сөз- 

дік-мағыналық еске айналуы, нәрсе- 

лердің бейнесін көз алдына келтіріп 

елестетуі – сол зат жайындағы ойлау 

әрекетіне алып келеді, немесе бұлар 

шығармашылық  қиялға  айналады: 

қарапайым  қимыл-қоғалыстар  ерік- 

ті қимыл-әрекеттерге ауысады. Жоға- 

рыда  айтқанымыздай,  ішкі  процес- 

тер  толығымен  сыртқы  әсерлер  нә- 

тижесінде  пайда  болып,  қайтадан 

ішкі  процестерге  (интериоризация) 

айналады.  Психикалық  құбылыс- 

тардың пайда болуы туралы осы пі- 

кір, баланың мәдени дамуындағы кез 

келген  функциясының  сыртқы  кө- 

рінісінің  сахнаға  шығуы  екі  түрлі 

бағытта  анық  байқалатынын  көрсе- 

теді. Оның бірі – әлеуметтік сипатта, 

екіншісі  психологиялық  сипатта  кө- 

рініп  отырады.  Даму  процесіндегі 

мұндай психикалық заңдылық алды- 

мен  адамдардың  өзара  қарым-қаты- 

насы  арқылы  өріс  алса,  жақсы  бай- 

қалады. Л.С.Выготский «Жоғары пси- 

хикалық функциялардың даму тари- 

хы» дейтін еңбегінде (1931) осы пікі- 

рін одан әрі жалғастыра түсіп, «бала- 

ның жоғары психикалық функциясы 

әлеуметтік  ортада  ересектермен  қа- 

рым-қатынас жасау арқылы туындап 

отырады,  осы  жағдайда  ғана  оның 

сана-сезімі  өсіп  жетіледі»,  –  дейді. 

Л.С.Выготскийдің  бұл  тұжырымы 

«баланың  дамуының  жақын  арада- 

ВЫГО

ВЫГО

138

ғы»  жайындағы  қағидасына  негіз 

болды.

Л.С.Выготский  тарихи  даму  кезең- 

дерінде адам психикасының өзгеріс- 

ке түсіп отыратындығын, әсіресе оның 

ойлауы  мен  сөйлеуінің  өрістеу  са- 

тыларын жан-жақты іздестіреді. Осы 

тұжырымның  мәні  1934  жылы  жа- 

рияланған «Ойлау мен сөйлеу» деген 

еңбегінде қарастырылған.

Арнайы психология саласында Л.С.Вы- 

готский кемтар балаларды оқыту мен 

тәрбие  істерінде  тиімді  жолдар  ар- 

қылы елеулі табыстарға жетуге бола- 

тындығын  ғылыми  тұрғыдан  ашып 

көрсетті.  Оның  зерттеу  нәтижелері 

тек психологияға ғана емес, адамта- 

ну ғылымдарына қатысты өзге де ғы- 

лыми  пәндер  болып  саналатын:  де- 

фектология,  тіл  білімі,  психиатрия, 

өнер  тану,  этнографияның  дамуына 

пайдалы үлесін қосты.

Выготский  мектебінің  өкілдері  (Бо- 

жович Л.И., Запорожец А.В., Левина Р.Е., 

Леонтьев А.Н., Лурия А.Р., Эльконин 

Д.Б., т.б.). Негізгі еңбектері: 6 томдық 

шығармалар  жинағы  (1982-1984); 

«Педагогикалық психология» (1926), 

«Қылықтар  тарихының  этюдтары» 

(1931),  (А.Р.Луриямен  бірге),  «Өнер 

психологиясы» (1965), т.б.

ВУНДТ  ВИЛЬГЕЛЬМ  (1832-

1920)  –  неміс  психологі,  физиолог 

және  философ.  Экспериментальды 

психологияның  негізін  салушылар- 

дың бірі. Психикалық-физикалық па- 

раллелизм  теориясы  оның  психол. 

көзқарастарының  негізі  болды.  В- 

тың филос. көзқарастарындағы Спи-

ноза, Лейбниц, Кант, Гегель т.б. иде-

яларын  өзара  үйлестіру  әрекетінің 

нәтижесі бей-берекет сипатта көрінді. 

В. таным процесін үш сатыға бөлді: 

бірінші – күнделікті өмір тіршілігін 

сезім арқылы тану; екінші – зертте-

летін  нәрсеге  әрқилы  баға  беретін 

ғыл.  тұжырымдарды  байыптай  оты-

рып  тану;  үшінші  (сапалы  түрде 

тану) – «метафизика» қарастыратын 

кез  келген  ғылымға  филос.  синтез. 

В. метафизиканың қарастыратын кез 

келген ғылымға филос. синтез. В. ме- 

тафизиканың қарастыратын нәрсесі – 

болмыс – құндылықтың еркінше ыды- 

раған  рухани  системасы  деген  тұ- 

жырым  жасады.  1879  ж.  Лейпцигте 

тұңғыш психология лабораториясын 

ашқан  структуралистік  психология- 

ның  өкілі,  халықтар  психологиясын 

зерттеумен  айналысқан.  Еңбектері: 

«Физиологиялық психологияның не-

гіздері» (1880), «Халықтар психоло-

гиясы» 10 том (1900-1920) т.б.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: