Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

153

Дарынды адамдардың қабілеті әдет- 

те ерте ашылатынын зерттеу жұмыс- 

тары байқатып жүр. Дарынды бала- 

лар  мектептің  оқу  бағдарламасын 

ерте меңгереді. 5-6 жаста ондай бала-

лар өзінен екі есе үлкен балалардың 

білгенінен  артық  білетін  болады. 

Кейде дарынды балалардың мектеп-

тегі  оқуға  көңіл  бөлмейтін  кездері 

де кездеседі. Мәселен, Д. Байрон, В. 

Скотт, Ч. Дарвин бала күндерінде түк 

білмейтіндердің қатарында саналған. 

Олардың  көпшілігі  өз  уақыттарын 

өлең жазып, сурет салып, көбелек ұс- 

тап, коллекция жинауға, немесе химия- 

лық  тәжірибе  жасауға  сарп  етеді. 

Мұндай дарынды адамдардың бала- 

лық шақтары туралы көптеген шығар- 

малар әлі де сақтаулы. Айталық, Дю-

рер үш жасында өз портретін салған, 

жеті  жасар  Моцарт  төрт  соната  жа- 

зып  үлгірген.  Лист,  Шопен  мен  Ие-

гуди Менухин он бір жасында үлкен 

концерт қоюға қатысқан.

Тоғыз жасар Гете неміс, латын, грек 

тілдерінде өлең жазатын болған. «Қа- 

зіргі математиканың негізін салушы» 

Гаусс  үш  жарым  жасында  әкесінің 

салық төлеу жөніндегі есебін көріп, 

соның  қатесін  шығарыпты,  сөйтіп 

әкесінің  25  талер  ақшасын  сақтап 

қалыпты деседі. Ол алгебралық есеп- 

тер  мен  сандар  теориясы  жөніндегі 

өзінің дарынын ерте танытқанға ұқ- 

сайды.  Гаусс  өзінің  ең  басты  жаңа- 

лықтарын  негізінен  14  пен  17  жас- 

тың арасында ашыпты.

«Кибернетиканың  атасы»  Норберт 

Винер бес жасынан бастап ғылымға 

ден қояды да тоғыз жасында 18 жа- 

сар балалармен бірге оқиды. 12 жа-

сында колледжге түсіп оқып, 14 жа-

сында оған ғылыми атақ беріледі. Не 

бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Шоқан 

Уәлиханов  та  аз  ғана  ғұмырының 

ішінде  адамзаттық  ғылымға,  оның 

көптеген саласында (әдебиет, тіл, эт-

нография, география, шығыс тану т.б.) 

баға жетпес көп үлес қосты. Ол му- 

зыка, сурет саласында да, публицис- 

тика мен жазушылық өнерде де өзін 

жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан 

жөнінде С. Мұқанов былай деп жаза- 

ды: «Аз өмірі осынша тығыз, зұлым- 

дықпен  арпалыса  жүріп  атқарып 

үлгерген еңбегінде қисап жоқ:... Шо- 

қанды...  27  жасында  өлген  Лермон- 

товтың,  24  жасында  өлген  Добро- 

любовтың  қатарында  деп  түсінеміз. 

Шоқан  да  солар  сияқты:  шын  ма- 

ғынасындағы  талант,  шын  мағына- 

сындағы данышпан».

Алты жасар Таня Федина, музыкаға 

мейлінше  дарынды  болды.  Ол  фор- 

тепьянада  көптеген  композиторлар- 

дың, сондай-ақ өз шығармаларын та-

маша  орындаған.  Оның  фортепьяна 

үшін жазған пьесалары, космонавтар 

туралы әндері бар. Таня отыздан аса 

ән және осындай аспаптық шығарма- 

лар  (вальстер,  прелюдиялар,  фанта-

зиялар  т.б.)  жазған.  Мәселен,  оның 

космонавтарға  арнаған  «Титов  мар-

шы», «Терешковаға», «Космонавтарға 

хат»  деген  шығармалары  бар.  Ол 

Москва  консерваториясы  жанында- 

ғы орталық музыка мектебінде оқып 

жүргенде бір актілі опера жазған.

Дарынды адамдарды ғылым саласы-

нан  да  көптеп  кездестіреміз.  Мәсе- 

лен, қазіргі атақты совет математигі  

С. Мергелян 16 жасында университет- 

тің  бірден  екінші  курсына  қабыл- 

данғаны белгілі. Ол жиырма жасын- 

да  ғылым  докторы  дәрежесін  алды. 

Академик  Л.  Ландау  орта  мектепті 

ДАРЫ

ДАРЫ

154

13 жасында үздік бітіріп, он төрт жа-

сында университеттің екінші курсы- 

на түседі. Мұндай мысалдарды көп- 

теп келтіре беруге болады.

Д. – адамның сәби кезінен байқала- 

тын  ерекше  қабілеттілігі,  өнердің 

бір  түріне  туа  бейімділігі.  Қабілеті 

жан-жақты дамыған адамды дарынды 

деуден гөрі қабілетті деу орынды. Д. – 

туа бітетін ерекше қасиет. Дарынды 

балалар зейінді, зерек, алғыр, ширақ 

келеді.  Олар  қиын  жұмысты  жан-

тәнімен беріліп істейді. Д. атадан ба- 

лаға, немереге, шөбереге қан арқылы 

берілуі де мүмкін. Д. балаға білім бе- 

руде  туа  біткен  алғырлық  қасиеттің 

тәрбие жүйесіндегі әдіс-тәсілдермен 

бірлесе  келіп,  жеке  тұлғаны  қалып- 

тастыруда  ықпал  етуінің  нәтижелік 

көрінісі.  Адамның  білуге  деген  ын- 

та-ықыласының  бала  бойында  туа 

біткен  алғырлық  қасиетімен  ұшта- 

суын  ақыл-ой  қабілетінен  байқауға 

болады. Д. белгілі бір іс-әрекетке же- 

тістікке  жету  шарттары.  Д.  ғылыми 

психологияда  көбінесе  ақыл-ой  қа- 

білеттілігінің  және  ақыл-ой  потен- 

циалының жүйесі ретінде түсініледі.

ДӘМ  СЕзУ  АДАПТАЦИЯСЫ 

(ТҮЙСІКТЕРІ).  Дәм  сезу  түйсігі 

иіс сезу сияқты заттардың химиялық 

қасиеттеріне  байланысты  туындай- 

ды.  Дәм  түйсігінің  негізгі  төрт  түрі 

бар. Олар – тұзды, қышқылды, тәтті 

және ащыны сезу. Дәм сезуге, әдет- 

те, иіс түйсіктері, кейде жанасуы, жы- 

лы,  салқын  және  ауырсыну  түйсік- 

тері  қосылады.  Дәм,  иіс  түйсіктері 

бірімен-бірі араласып жатқандықтан 

адам көп жағдайда дәмді дұрыс айы- 

ра  алмайды.  Тұмауратқан  адамның 

дәм айыруы бәсең болады. Тәттіні – 

тілдің  ұшы,  ащыны  –  тілдің  түбі, 

қышқылды – тілдің екі жақ шеті, тұз- 

ды – тілдің ортасы айырады. Егер кі- 

сі  қай  нәрсені  болмасын,  тілдің  ор- 

тасына  салса,  ол  көпке  дейін  оның 

дәмін  ажырата  алмайды.  Жас  бала- 

да дәм түйсігі ерте дамиды. Дәм түй- 

сіктері  адам  психологиясына  түрлі- 

ше әсер етеді. Тәбет – дәм жүйкесін 

қоздыратын  психикалық  акт.  Асты 

көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға жа- 

ғымды  әсер  етеді.  Дәм  түйсігі  нақ- 

ты  іс-әрекетке  орай  дамып  отыра- 

ды.  Мәселен,  тамақ  кәсібінде  істей- 

тіндердің  (дегустатор)  дәм  түйсігі 

ерекше  жетіледі.  Дәм  сезуде  кон-

траст  құбылысы  да  орын  табады. 

Мәселен, қант ерітіндісінің тәтті дә- 

мін  түйсіну  тұздың  аз  мөлшерінің 

қосындысынан  күшейеді.  Дәм  сезу 

түйсіктері вегетативтік жүйке жүйе- 

сі  арқылы  эмоциялық  көңіл  күйге 

әсер етеді. Дәм сезу, иіс сезу сияқты 

басқа  рецепторлық  жүйелердің  та- 

балдырықтарына, мәселен, ол көз бен 

естудің  өткірлігіне,  тері  сезгіштігі 

мен проприоцепторларға әсер етеді.

ДӘСТҮР  –  тарихи  тұрғыда  қалып- 

тасқан  және  ұрпақтан-ұрпаққа  бері- 

ліп  отыратын  біршама  жүйеге  түс- 

кен мінез-құлық нысандары, ол бел-

гілі әдет-ғұрып, ереже, құндылықтар 

жиынтығы.  Д.  адамдардың  өмірлік 

әрекетін  реттеудің  маңызды  факто- 

ры,  ұлттық  тәрбие  негізі  болып  та-

былады. Ұлттық салт пен дәстүрдің 

тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуы- 

на байланысты. Қазіргі зерттеушілер 

қазақ  ұлтының  алғаш  пайда  болуы 

ХІV-ХV ғасырлардан басталады деп 

жүр.  Олай  болса,  сол  дәуірден  бер- 

мен  қарай  қазақтың  көптеген  әдет-

ДӘМС

ДӘСТ

155

ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып, 

дамып келді. Оның озық үлгілері ұр- 

пақтан-ұрпаққа көшіп, қазіргі заман- 

ға жетті. В.Г.Белинский салт-дәстүр- 

дің өміршеңдігі жөнінде: «әдет-ғұрып 

заманауи бойында сыннан өтеді, олар 

ата-бабадан әулетке мұра болып ауы-

сып,  рудан-руға,  ұрпақтан-ұрпаққа 

жетеді, бұлар халықтың ішкі-сыртқы 

бейнесі болып табылады. Онсыз ха- 

лық  бет  әлпетсіз  бейне,  болымсыз 

тас  мүсін  тәрізді...»  –  дейді.  Әр  ха- 

лықтың өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-

ғұрпы  болады.  Олар  сол  халықтың 

ерекше  белгісі  болып,  өзіндік  пси- 

хологиясының негізгі көрсеткіші бо-

лып есептеледі.

Дәстүр  халықтардың  тіршілік  кәсі- 

біне,  наным-сеніміне,  өмірге  деген 

көзқарасына байланысты туып, нақ- 

ты  жағдайларға  орай  өзгеріске  тү- 

седі,  оның  тұрмыс  салтынан  негізгі 

айырмашылығы – оның тұрақтылығы 

мен баяу өзгеретіндігі. Мәселен, қазақ 

халқы  жаугершілік  заманда  қой  со- 

йып, оның қанына найзасын малып, 

бір-бірімен анттасқан. Мұны бұзған- 

ды ант атсын деп серттескен. Бертін 

келе  қоғамның  дамуының  жаңа  бе-

лесінде  анттасу  салты  жойылғаны 

белгілі.

Дәстүр  сабақтастығы  ұлттар  ара- 

сындағы  қарым-қатынаспен  тығыз 

байланысты.  Әртүрлі  ұлт  пен  ұлыс- 

тарда  қайталанбайтын  таза  ұлттық 

дәстүр сирек кездеседі. Мәселен, қа- 

зақтардың  ұлттық  ою-өрнек,  жиһаз, 

тағам,  ойын-сауық  дәстүрлері  басқа 

халықтарда өзінше орын алады. Мә- 

селен, қазақтың көкпар тарту ойыны 

кейбір өзгешелігімен өзбек, түрікмен, 

қырғыз,  монғол,  ауған  елдерінде  де 

кездеседі. Киіз үй тігу көшпелі халық- 

тардың  бәріне  ортақ.  Алайда  оның 

құрылысында,  ою-өрнек  әшекейін- 

де,  әр  ұлтқа  тән  ерекше  белгілері 

байқалады. Палау, манты, сорпа, тұш- 

пара  көпшілік  ұлттарға  ортақ  тағам 

болғанымен,  әр  ұлт  өзіндік  тағам 

дайындау технологиясымен ерекше-

ленеді.

Ұлттық  болмыс-бітім  адам  мінезі- 

нен, іс-әрекетінен ерекшелене көріне- 

тін  құбылыс.  Ұлттық  мінез-құлық 

сол ұлтқа тән психологиялық өзіндік 

сапамен  ерекшеленіп,  көзге  түседі. 

Мәселен,  қазақтарда  бауырмалдық, 

ақжарқындық,  қонақжайлылық  мі-

нез-құлық  болса,  өзбектерде  май-

да,  сыпайы  мінезділік,  тілі  тәтті, 

үйірсектік орын алса, орыс халқына 

тән  еңбекқорлық  пен  төзімділік, 

қоғамдағы түрлі өзгерістерге тез бе- 

йімделгіштік т.б., американдықтарға 

тән  құнттылық,  ағылшындардың 

салқынқандылығы  мен  немістердің 

ұқыптылығы, испандықтардың қызу-  

қандылық  ерекшеліктер  байқалады. 

Бұдан  осындай  қасиеттер  басқа  ха- 

лықтарда  кездеспейді  деген  ұғым 

тумайды.

Қоғамның дамуы, халықтар мен ұлт- 

тардың  өзара  достық  байланысы 

ұлттық  психиканың  құрылымына 

игі әсерін беріп, бірнеше ұлтқа ортақ 

ізгі, өнегелі салт-дәстүрлердің пайда 

болуына  әсерін  тигізеді.  Мәселен, 

еліміздегі көптеген этностардың қа- 

зақстандық  халық  болып  аталуы  – 

осы айтылғандардың жақсы дәлелі.

Қазақ  халқының  бала  тәрбиесіне 

байланысты  дәстүрлері  үш  үлкен 

топқа  бөлінеді.  Оның  біріншісі:  нә- 

рестенің дүниеге келген күнінен бері 

ДӘСТ

ДӘСТ

156

жүргізілетін тәлімдік дәстүрлер (шіл-

дехана,  ат  қою,  қырқынан  шығару, 

бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, 

сүндетке отырғызу т.б.), қыз бен ұлды 

келешекте  жанұя  құруға,  шаруашы- 

лық  пен  еңбекке  бейімдеуге  арнал- 

ған жөн-жосықтар;

Екіншісі  –  қазақтың  киіз  үйі,  оның 

жиһаздары,  ұлттық  киімдер  мен  та- 

ғамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, 

т.б. кәсіптерге баулудың тәлімгерлік 

түрлері кіреді.

Оның  үшінші  тобына  адамдардың 

туыстық қарым-қатынасы, шешендік 

сөз өнері, ұлттық музыка аспаптары, 

жар таңдау, отау тігу, қонақ күту, олар- 

ға сый-сияпат жасау, айтыс, көкпар, 

қыз ұзату, өлік жөнелту т.б. жатады.

Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам мұ- 

рагерлерін  тәрбиелеу  мемлекеттік 

маңызы  зор,  аса  жауапты  іс.  Дені 

сау, сезімі сергек, ақыл-ойы жетілген 

«сегіз қырлы, бір сырлы» абзал аза- 

мат өсіру мәселесі халқымыздың ға- 

сырлар бойғы ой-арманы болып кел- 

ді және солай бола бермек.

ДЕДУКЦИЯ  (лат.  deductio  –  қаз. 

шығару)  –  білімнің  көбіне  жалпы-

дан  жекеге  қарай  көшуі,  салдардың 

алғышарттардан шығарылуы; ғылы- 

ми  танымда  дедукция  индукциямен 

ажырағысыз  байланысты.  Психоло-

гия  дедукциялық  пайымдаулардың 

дамуы  мен  бұзылуын  зерттейді. 

Білімнің көбінесе жалпыдан кемірек 

жалпыға қарай қозғалысы оның бар- 

лық  психикалық  процестермен,  тұ- 

тас алғандағы ойлау қарекетінің құ- 

рылымымен шарттастылығында тал-

данады. Дедукциялық пайымдаулар-

ды эмпириялық зерттеулердің, мыс., 

алғышарттарға  және  олардан  шыға- 

тын қорытындыларға деген сенімнің 

талдануы  болып  табылады.  Д.  жал-

пы білім негізінде белгілі бір объект 

туралы жаңа білім тұжырымдалатын 

ой қорытындыларын пайдалану. Мұн- 

да материалға сәйкес логикалык про- 

цесс  пен  мазмұндау  жолы  жалпы 

қағидалардан  басталып,  оларды  сол 

немесе  басқа  нәрсеге  пайдаланумен 

аяқталады.  Д.  жалпыдан  жекеге  қа- 

рай дамитын ой қорытындысы, логи- 

калық ойлау формасы. Дедукциялық 

ойдың кең тараған түрі – силлогизм. 

Екі немесе бірнеше пікірлердің бай- 

ланысы нәтижесінде жаңадан бір пі- 

кір шығару.

ДЕКАРТ  РЕНЕ  (1596-1650)  –  жан 

мәселесін  эмпириялық  тұрғыдан 

зерттеуге ерекше үлес қосқан фран-

цуз  ғалымы.  Оның  айтуынша,  әр 

адам  үшін  нақты,  әрі  сенімді,  оның 

өз ойының болуы («Мен ойланамын, 

яғни өмір тіршілігіндемін» деген қа- 

ғида) ұсынған. Д. рационализм және 

интроспекциялық  психологияның 

негізін  қалаушысы,  физиологияда 

рефлекстік  актінің  алғашқы  сипат-

тамасын  берген  ғұлама.  Ол  дүниені 

екі  субстанциядан  –  материалдық 

және рухани негіздерден тұрады деп 

есептеді.  Негізгі  еңбектері:  «Метод 

туралы ойлар» (1637), «Рухтың құл- 

шыныстары», т.б.

ДЕМЕНЦИЯ (лат. dementia – ессіз- 

дік) – жоғары психикалық функция- 

лардың жете дамымауының не семуі- 

нің  салдары  болып  табылатын  кем- 

ақылдық.  Бастапқы  деменция  – 

тұқым қуалаған аурудың, туа біткен 

ДЕДУ

ДЕМЕ

157

зақымдаушы  факторлардың  немесе 

баланың  өсуінің  ең  алғашқы  кезең- 

деріндегі жоқшылықтың салдарынан 

зияттың жете дамымаушылығы. Екін- 

ші деменция – жаттығулардың, эмо- 

циялық  қуаттаулардың  (әлеуметтік, 

жастық, дәрі-дәрмектік, ауру-сырқау- 

лық)  үнемі  әсер  етуі  себепті  психи- 

калық функциялардың сипатына бай- 

ланысты  сенильдік  (қарттық),  алко- 

гольдік, эпилепсиялық, жарақаттану- 

дан кейін болған және т.б., деменция- 

лар  түрлері  болады  Д.  –  жалпы  ал- 

ғанда зияттылық қабілетінің әлеумет- 

тік  және  кәсіптік  функциялардың 

қалыпты  орындалуы  мүмкін  бол-

майтындай  болып  жоғалуы.  Термин 

көп  функциялы  бұзылуларды  бел-

гілеуге  арналған.  Мұндай  кезде  ес 

болмайды,  пайымдау  және  басқа  да 

жоғары психикалық процестерге қа- 

білеттілік  қалмайды.  Әдетте,  когни- 

тивтік  процестердің  мұндай  бұзы- 

лулары тұлғаны жеке әлеуметтік өзара 

әрекеттестік қабілеттерінің бұзылуы- 

на ұласады.

ДЕРЕКСІзДЕНДІРУ – ойлау тәсіл- 

дерінің бір түрі. Д. жалпылау әрекет- 

терімен өзара тығыз байланысты. Д. 

дегеніміз  –  нәрселердің  бірсыпыра 

қасиет-белгілерін  ой  арқылы  бөлек- 

теп қарастыратын әрекет. Сондай-ақ 

Д. – осы қасиет-белгілерді нәрсенің 

біртұтас ерекшеліктерінен бөліп алып 

көрсету  тәсілі.  Д.  –  жалпылау  деп 

аталатын  ой-әрекетінің  негізі.  Адам 

заттар мен құбылыстардың (объект- 

тің) арасындағы айырмашылық бел-

гілерінен талдап барып, оларды жал-

пылайды. Д. сөзбен тығыз байланыс-

ты  ой-әрекеті.  Кеміс  балалардың  Д. 

әрекетінің өзіндік ерекшелік сипатта-

ры бар. Кемақыл баланың Д. әрекеті 

өте қиынға түсетін жайт. Өйткені он- 

дай балалардың ойлауы мен сөйлеуі 

нашар дамығандықтан нәрселер мен 

құбылыстардың белгі-қасиеттерін ой 

арқылы ажыратуы аса қиындық туды-

рып, олар сол нәрселерге тән жалпы 

ерекшеліктерді  ажыратып  көрсете 

алмайды.  Саңырау  балалардың  Д. 

ұғымдарды меңгеруінде айтарлықтай 

қиындықтар  бар.  Өйткені  саңырау 

балалардың ойы көрнекі бейнелерге 

негізделген.  Д.  ойлау  арқылы  ажы- 

ратылатын  белгі  қасиеттерді  танып 

білуге сөздік қоры жетіспейді. Ал на-

шар көретін және соқыр балалардың 

Д.  әрекеті  болмысты  көрнекі  түрде 

пайымдауы да жеткіліксіз. Ондай ба- 

лалар нәрселердің жалпы қасиеттері 

мен  дерексіздеу  әрекеті  өмір  тәжі- 

рибесінде  қалыптасқан  сөздік  түсі- 

ніктеріне  сүйенеді.  Кеміс  балалар- 

дың  Д.  әрекетіндегі  кемшіліктері 

бастауыш сынып жасында байқалып, 

оқу-тәрбие  істерінде  әдіс-тәсілдер 

арқылы  жүзеге  асырылып  толықты- 

рылып отырылады.

ДЕТЕРМИНИзМ  –  лат.  детер-

минария  деген  сөзі,  қаз.  белгілеу, 

анықтау  деген  мағынаны  білдіреді. 

Детерминизм (табиғатта және қоғам- 

да  кездесетін  оқиға,  құбылыстарды, 

оның  ішінде  адамның  еркі  мен  мі- 

незінің  өзара  байланыстығының  се- 

бептестігінің заңдылығын зерттейтін 

ілім).  Д.  –  психология  ғылымының 

негізгі  принциптерінің  бірі  (себеп-

салдар  мәселелерін  қарастырады). 

Д.  принципі  –  философиялық  және 

әдіснамалық  ұстаным  бойынша, 

ДЕРЕ

ДЕТЕ

158

табиғат  пен  психологиялық  құбы- 

лыстардың бәрі материалдық себеп- 

тер мен заңдардың әсер етуінен пай- 

да  болады  деп  түсіндіреді.  Детер-

минизм  адамның  тіршілігі  мен  іс-

әрекетінің  бәрі  қоғамның  тарихи 

дамуының  нақты  жағдайларымен 

байланысты,  әрбір  құбылыс  белгілі 

себептен  туындайды  деп  қарайды. 

Бұл принципті іс-әрекеттің әдіснама- 

лық  негізі  ретінде  ұстанған  психо- 

логиялық  зерттеулердің  нәтижелігі 

дәлелді болады.

ДЖЕЙМС-ЛАНГЕНІҢ ЭМОЦИЯ- 

ЛАР  ТЕОРИЯСЫ  –  американдық 

философ  және  психолог  У.Джеймс 

пен неміс психологі Г.Лангенің XIX 

ғасырдың  80-90-жылдарында  бір-

бірінен бөлек ұсынған теориясы. Бұл 

теория бойынша эмоциялардың пай- 

да  болуы  еріксіз  қозғалу  саласын- 

дағы,  сондай-ақ  жүрек,  қантамыр, 

секреторлық  қызметтің  саласында- 

ғы өзгерістердің сыртқы әсерлерінен 

туындайды.  Эмоциялық  күйініш-

сүйініштер  осы  өзгерістермен  бай-

ланысты түйсіктердің жиынтығы бо- 

лып шығады.

Джеймстің  ойынша,  «жылағандық- 

тан мұңаямыз, дірілдегеніміз қорық- 

қандықтан,  күлетіндіктен  қуана- 

мыз».  Джеймс  эмоцияларды  пери- 

фериялық өзгерістердің кең тобымен 

байланыстырса,  Ланге  қантамыр-

қозғалу  жүйесімен-инжүйкеация 

күйімен  және  тамырлардың  саңы- 

лауымен  байланыстырды.  Осылай-

ша, әдетте, эмоцияның салдары деп 

қарастырылатын  перифериялық  ор- 

ганикалық өзгерістер олардың себе- 

бі деп жарияланды.

Джеймс-Лангенің  эмоциялар  тео-

риясы  эмоцияларды  жаратылыстық 

тұрғыдан  зерттеуге  келетін  объек- 

тіге  айналдыруға  әрекеттену  болды. 

Алайда  эмоцияларды  тең  денелік 

өзгерістермен  байланыстырып,  бұл 

теория  эмоцияларды  қажетсінулер 

мен  түрткілерге  қатысы  жоқ,  адап-

тивтік  мағынасы,  реттеушілік  фун-

кциясы  жоқ  құбылыстар  қатарына 

қосты.  Эмоциялардың  ерікті  ретте- 

луінің проблемасы бұл орайда қара- 

пайымдандырылып баяндалады: жа- 

ғымсыз  эмоцияларды,  мыс.,  ашулы 

жағымды эмоцияларға тән қимылды 

әдейілеп  жасаса,  басуға  болады  деп 

есептеледі.  Бұл  теорияға  психоло- 

гиядағы  қарсылықтар  эмоцияларды 

перифериялық  өзгерістерден  туын-

дайтын түсініктердің жиынтығы деп 

механистік түсінушілік; жоғарғы се- 

зімдер  табиғатын  түсіндіру  тұрғы- 

сында болды. Физиологтардың сыны 

жануарларға жасалған эксперимент-

терден  алынған  мәліметтерге  негіз-

делді  (Ч.С.Шеррингтон,  У.Кеннон 

және т.б.). Олардың ең бастылары сол 

бір ғана перифериялық өзгерістердің 

өздері  алуан  түрлі  эмоциялар  кезін- 

де,  сондай-ақ  эмоциялармен  байла-

нысты емес күйлер кезінде болып жа- 

татынын көрсетеді.

Л.С.Выготский  бұл  теорияны  орга-

низмдегі  өзгерістерден  туындайтын 

«төменгі»,  элементар  эмоцияларды 

бейне  ешқандай  материалдық  негіз-

дері  жоқтай  көрінетін  «жоғарғы», 

ақиқат  адами  күйініш-сүйініштер- 

ге  (эстетикалық,  зияттық,  адамгер-

шілік және т.б.) қарсы қойғаны үшін 

сынады.

ДЖЕЙ

ДЖЕЙ

159

ДЖЕМС  УИЛЬЯМ  (1842-1910)  – 

америкалық  психолог  және  фило- 

соф. Ол организмнің физикалық жай- 

күйін  сипаттайтын  бірін-бірі  үздік- 

сіз алмастырып отыратын жеке пси- 

хикалық күйлерді – «сана легі» ұғы- 

мын  енгізе  отырып,  ассоцианизмге 

қарсы  шықты.  Джемс  психика  –  ол 

организмнің  биологиялық  тұрғыдан 

өмір  сүруінің  шарты  деді.  Сананы 

оның бейімделушілік қызметінде қа- 

растыра  отырып,  Д.  өзінің  прагма-

тизмдік  философиялық  концепция- 

сын ұсынды. Д. тұлға теориясын құ- 

рушылардың  бірі.  Ол  тұлғаның  үш 

қырын (физикалық, әлеуметтік және 

рухани) талдап көрсетті. Ол эмоция 

шеттік теорияларының бірі америка- 

лық  алғашқы  психология  оқулығы- 

ның авторы.

ДИДАКТОГЕНИЯ  (грек.  didakti- 

kos – үйретуші, ұқтырушы және ge- 

nes – пайда болған) – тәрбиеші (пе- 

дагог,  жаттықтырушы,  басшы  және 

т.б.) тарапынан педагогикалық әдеп- 

тің бұзылуы салдарынан оқушының 

жағымсыз  психологиялық  жай-күйі 

(көңіл  күйінің  нашарлауы,  қорқы- 

ныш, түңілу). Фрустрациядан, қорқы- 

ныштан,  тұнжыраңқы  көңіл  күйден 

және  т.б.  көрінеді.  Оқушының  іс-

әрекеті  мен  жеке  тұлғалар  арасын- 

дағы  қарым-қатынасқа  теріс  әсер 

етеді. Д. невроздарға себепші болуы 

мүмкін. Дидактогенияның пайда бо- 

лу негізіне оқушының педагогтің кі- 

нәсінен  алған  психикалық  зақымы 

жатады.  Бұдан  Д.  мен  балалардағы 

невроз  нышандарының  ұқсас  екені 

көрінеді. Дидактегонияның неврозға 

айналып кету жағдайы жиі кездеседі.

Мұндай  да  баланы  психотерапия 

әдістерімен арнайы емдеу қажет бо-

лады.  Кейбір  педагогтар  оқушыны 

көпшілік алдында кемшілігін айтып 

жазалауды  дұрыс  деп  санайды. 

Ұстаздық  қарым-қатынастың  мұн- 

дай түрі мектеп психогигиенасы тұр- 

ғысынан  өте  зиянды  болып  есеп-

теледі.  Өйткені  оқушының  оқу  іс-

әрекетінде  жақсы  жетістіктерге  же-

туіне әсер етпейді. Осыдан ұстаз бе- 

делі  төмендейді;  оның  әділетті  еке- 

ніне  оқушының  сенімі  жоғалады; 

баланың эмоциялық тепе-теңдігі үшін 

қажет психологиялық қорғаныш сезі- 

мі нашарлайды. Д. пайда болмау үшін 

әрбір ұстаз қарым-қатынаста барынша 

әдепті  болуға  ұтылып,  тәрбие  ба- 

рысында  оқушылардың  жас  ерек-

шеліктері  мен  жеке  психологиялық 

қасиеттерін ескеріп отыруы қажет.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: