қайрат-күшін орынсызға шығармай

му*-алімдерін 
баға 
алмай 
қалды 
дегідбес,  өздерін 
жұртқа  күлкіге 
қалдырмаС деп  ойлаймын).
5)  Қапал уезінде  Мамановтар  медре- 
сесі.  Бүл туралы  білгенім аз болса да 
қайратты,  дәулетті  жүрт иесі  азамат- 
тар  бар  деп  естуші  едім.  Бастаған 
істерін  аяқтар  деп  ойлаймын.
Мен  қазақ-қыргыздың  ілгері  кету, 
кері 
кетуін 
болжай 
алмаймын. 
Байғүс 
қазаққа 
жол 
көрсетпей 
түрып,  білік салыстыру,  пәлсафамен 
қалжың 
қылуды 
айып 
көремін. 
Еңбекті 
ерлер, 
білікті 
жігіттер, 
дәулетті  байлар,  қсіламы жүйрік мол- 
далар,  жас  ағалар  тірі  түрғанда  мен 
қазақтан  күдер  үзбеймін.
Нуралдин  Малаеазин.
О дан -бүдан
("А й қап " мағыналары)
Айқап"  демек  қазақтың  бір  болмай 
қалған  іске  айтылған  сөзі  болса  да 
онан  басқа  мағыналар  шығаруға  бо- 
лады.  Мысалы,  әуелгі екі  хәрпі бүтін 
ғаламға бірдей қараңғы түнді жарық 
етуші 
„Ай" 
демек 
дүр. 
Қараңғылықта 
жатқан 
қазақ 
қарындастарымызға  бүл  журнал  бір 
жақсылық  кіргізер  деп  ойлаймыз. 
Екінші,  екі  хәрпі  „Қап"  демек  бір 
ыдыс  яғни  сауыт  демек-дүр,  біздің 
ноғайша  Қапшық  демек-дүр.  енді 
бүл  қапшықтан  халыққа  қазіргі  һәм 
келешек  замандағы  пайдалы  бола- 
тын  нәрселерді  алып,  халыққа тара- 
тута 
„Айқап" 
тырысар 
деп 
ойлаймын.
Үшінші  мағынасы «*—
>
 айқап-шайқап, 
яғни  аралап  демек-дүр.  Бүл  журнал 
көп  жерлерге  дуам  етіп,  халықты 
аралап,  халықты  саралап  кетсе  екен 
деп  тілейміз.
X .  Хабдалжалиев
Россия  мен  Қытай
Өткен  февраль һәм  март айларында 
халық  арасында  әңгімеде  болсын, 
һәм  газеттерде  болсын  соғыс  болады 
білемін  деген  лақап  жайылып  кетті. 
Бүл  сөздер  біздің  қазақ  арасына  да 
жайылды.  Соның үшін  біз  сол лақап 
неден шықты, іс мазмүны қалай бол- 
ды,  біразырақ жазайық.
Қытай  патшасы  менен  біздің патша- 
ның арасында  1881  жылы  жасалған
бір  мәмле  бар.  Бүл  мәмле  бойынша 
біздің  патшалыққа  қараған  сауда- 
герлер  Қытай  қоластында  Қытай 
Түркістаны,  Монғолия  деген  жер- 
лерде  салық  төлемей  сауда  қылуға 
ықтиярлы 
болған. 
Қытайдың 
„Сүңқары” деген өзенінде Россия ке- 
мелері  тоқтаусыз  жүрешік.  Біздің 
хүкімет  жоғарыда  айтылған  жерлер- 
дегі 
шәһәрлерге 
консул 
қоярға 
ықтиярлы  екен.
Не  себептен-дүр  биыл  жыл  басынан 
бері  қарай  Қытай  хүкіметі  біздің 
Россия  саудагерлеріне  Монғолияда 
еркін  сауда  етуіне  тығыздық  ете  ба- 
стады. 
Оның 
үстіне 
біздің 
хүкіметіміз  Қытайдың „Қобда" деген 
шәһәріне  консул  қоймақшы  еді. 
Бүған да  қытай хүкіметі  ризашылық 
көрсетпеді.  Екі  араға  осындай  азы- 
рақ  салқындық  түсе  бастаған  соң, 
біздің 
хүкіметіміз 
3 
февральда 
Қытай  хүкіметіне  өзінің  сүрғанын 
қабыл  етуін  ашықтан  жазып  қағаз 
берді.  Мүндай  қағаздарды  хүкімет 
адамдары  „үлтиматум"  деп  атайды. 
Бүл 
ултиматумға 
да 
Қытай 
тездікпенен жауап бере қоймады. Ол 
екі ортада өзі ғасыкерін  біздің шека- 
раға  ақырындап  жинай  бастады. 
Біраздан  соң  қайтарған  жауабы 
біздің 
хүкіметімізді 
риза 
тап- 
тырғандай  болмады:
Қытай 
хүкіметіне 
айтқанын
тыңдатар  үшін  біздің  хүкімет  те 
ғаскер  жинауға  қол  қойды.  Жетісу 
облысында  пробный  мобилизация 
ағылан  етіліп  (хабарландырылып) 
бір облыстағы ғаскер Қытай шекара- 
сындағы  біздің  Жәркент  шәһәріне 
жиналды. Тәшкенттен де Жәркентке 
ғаскер  жіберілді.
Бір  жағынан  Қытай  хүкіметіне  3 
февральда  берілген  үлтилматумға 
ризалығықды  білдіріп  он  бесінші 
мартқа  дейін  жауап  қайтар.  Оған 
шейін  қайтармасаңыз,  біздің  не 
істерге де қолымыз  бос болады деген 
мағынада,  біздің  хүкіметіміз  қағаз 
жіберді.
Әлбетте,  Қытай  хүкіметінің  нақ  осы 
күнде біздің хүкіметімізбен соғысуға 
шамасы келмейді.  Бір айдан тура жа- 
уап 
бермей 
қисаңдап 
ғаскерін 
жиғыпггаған 
болғаны, 
сірә 
6з 
қоластына азырақ  сәулет көрсеткені 
болған  білем.  Біздің  хүкіметіміздің 
соңғы  сөзін  алған  соң,  он  төртінші 
мартга  Қытай  хүкіметі  біздің  не 
айтқанымызды 
қабылдап, 
жауап
53

1Г
Г ;
оа
со
V
ч#
г
(Г
г
Нмйрь 21  Ц ,**0- ^  < М   1* Г   * * * ’> *  
^ с ' 
« \ * С ч а / > і  Я і  2 0 л
/**
•сг- 
.і
^ и г > ; и , і
і  -к £ # і  с. и и ь
: .
і ш
 
ш№
-  і
I
.0 -^ь  о , и   і/і  ^5^.ц
%рЩГ 
щр
Ш 
#Й№
і
з%+£
,ии
!
А Г * .
с/ь^ У
і-л
ОІ
.1.
I
:^ > Л г Г ^
ц^* ^иі.і  .1  ы. 
^ ь и * , ^
і
»
і
,и
л
■
_____ ТРО И Ц К Ъ   ^  
а
® 
типографія  ,.Э н е р г і я “
і*іі
яАйқапи  журналынын  титул  бетіндегі  мазмуны.
қайтарды.  Соныменен  Россия  менен 
Қытай  арасы  тағы  да  дұрысталып 
соғыс  қаупі  басылды.
Істің  бұлай  тыныш  біткеніне  екі 
жақтың халқы да өте сүйінді. Әсіресе 
біздің   қазақ  үшін  өте  жақсы  болды,
Алла  сақтасын!  Егерде  жазатайым 
соғыс  шығып  кетсе,  соғыстың күшті 
жерлері  Қүлжа  маңайында  болар 
еді.  Ол  жақта  Қытайға  қараған 
біздің қазақ аз  ба?!  „Екі  нар  сүйкен- 
се,  шыбын  өледі"  деген  ғой.
54

XXX
Қытайменен 
іс 
бірыңғайға 
қойылмай 
жатқанда 
бас
хакімдерімізде 
біразырақ 
әңгіме 
қозғалып  қалды.  Бұл  істің  мазмұны 
былайша: хүкімет күнбатыс жақтағы 
орыс халқы  мен  поляк  халқы аралас 
мекен  еткен алты  (губернада  шаруа- 
шылықты  халық  өзі  қарайтүғын  за- 
кон)  губернаға  земство  кіргізбекші 
болып 
жоспар 
түзеп 
думаның 
қарауына  тапсырды.  Дума  бүл  жос- 
парды  қабылдады.  Енді  бұл  жоспар 
закон  болып  шығу  үшін  государст- 
венный 
советник 
қаралашық 
болған.  Государственный  совет  бүл 
законды  қарап,  муафық  көрмеген 
соң,  қабылдамады.  Тапқан  міні,  за- 
конда  әр  халық  өз  алдына  бөлініп, 
земство  мүшелерін  бөлек-бөлек  сай- 
лау  болады  деп  жазылған  екен.  Бүл 
закон  Ғ.  сдветге қабылданбаған  соң, 
бас  министр  Столыпин  отставка 
сүрап  арыз  кіргізген,  бүл  уақиға ту- 
расында 
март 
ішіндегі 
газеттер 
әрқайсысылары әртүрлі жазып,  Сто- 
лыпин  отставкасы  қабылданды.  Ор- 
нына  Каковсов  бас  министр  болады 
деген  сөздер де  сөйлене  бастады.  Он 
екінші мартта патша ағызам тарапы- 
нан  указ  болып  Ғ.  советі  менен  Ғ. 
дума  жиылысы  он  бесінші  мартқа 
шейін  яғни  үш  күнге  тоқтатылды. 
Он төртінші  мартта манағы  алты  гу- 
бернаға 
земство  жүргізіледі  деп 
негізгі  (түп) законның 87 статьясына 
муафық  указ  жария  етілді.  Столы- 
пин  хазіреттері  бүрынғы  қалпынша 
бас  министрлік  орнында  қалды.  От- 
ставкасы  қабылданбады.
Жатыр
Басқа жұрт аспан-көкке асып жатыр, 
Кілтін  өнер-білім  ашып  жатыр.
Бірі  ай,  бірі  жұлдыз,  бірі  күн  боп, 
Жалтырап  көктен  нұрын  шашып
жатыр.
Таласып  өнер-білім  алып  жатыр, 
Күнбе-күн  алға  қарай  барып  жатыр. 
От жегіп,  көкте  ұшып,  суда  жүзіп 
Т әңірінің  рахыметіне  қанып  жатыр. 
Ойламай  біздің  қазақ текке  жатыр, 
Бір  іске  жанаса  алмай  шетте  жатыр. 
Азырақ  көз  жүгіртіп  қарап  түрсаң, 
Қазағың таңқаларлық  кепте  жатыр. 
Байларың  мыңды  айдаған  шалқып
жатыр,
А
. 
1
^,
1
» 
*
 
і
•  
4 0
 
9
Міржақып  Дулатов  „Оян  қазақ“
Бар  малын  болыстыққа  сарқып
- 
жатыр.
Барымта,  үрыс-керіс,  кісі  өлтіріс, 
Ішінде  сорлы  қазақ  қалқып  жатыр. 
Кең  жері  күннен-күнге  құрып
жатыр,
Сүр  жылан  бар  қан-сөлін  сорып
жатыр.
Астана  жүрт  билеген  адамдарды, 
Тәңірі  күннен-күнге  орып  жатыр. 
Шәкірттер  медреседе  шіріп  жатыр, 
Қайдағы  ескі нүсқа  көріп  жатыр. 
Оқыған,  дін  іздеген  байғұс  шәкірт, 
Жемтікті қүзғын болып кіріп жатыр. 
Әйелдер  мал  орнына  жүріп  жатыр, 
Ж ас  қызын  малға,  шалға  беріп
жатыр.
„Бес  байтал  —  әйел  қүны"  деген
бір  сөз,
Қармаққа  талай  жасты  іліп  жатыр. 
Дау-жанжал,  ел  арасы толып  жатыр, 
Дін  десе  бар  тілі  де  қүрып  жатыр. 
Кешегі  шешек  жарған  қазақ  гүлі, 
Сарғайып  бір  су тимей  солып
жатыр.
55
і

Мінеки,  қазақ солай  бітіп  жатыр, 
Күннен-күн  артқа  қарай  кетіп
жатыр.
С езінбей  өз  өлгенін,  өзінікін,
Аты  өшкір  оқығандар  нетіп  жатыр.
Маежан Ж умабаел.
Шашып  мал  таласар  болыстыққа
Шашып  мал таласар  болыстыққа, 
Қарамай  шариғат  пен  дүрыстыққа. 
Ең  кемі  хакімдіктің ауылнайлық, 
Шашамыз  оған-дағы  қанша  ақша. 
Салсашы  ол  ақшаға  мешіт,  мектеп, 
Иждаһадпен  тырысып  дінді  сақтап, 
Алланың  берген  асыл  қазынасын, 
Шашасыз  бос  орынға  ысыраптап. 
Бүрынғы  ата  ғүрпын  енді  таста, 
Ш араң жоқ іс біткен соң тастамасқа. 
Ж ер ің н ің   кеңдігіне  мәз  болушы  ең, 
Қүландай  бағылмаған  басқа,  басқа.
Жармухамет  Макинев.
Қазақ  шежіресі
Түрік  нәсілінен  „Алаш“ — есімді  бай 
һәм  балалары  көп  бақытты  бір  адам 
Алаша  ханның  заманында  мәшһүр 
адамдардан  саналып  түрыпты.  Сол 
заманнан  қалған  бір сөз  бар:  „Алаш, 
алаш  болғанда,  Алаша  хан  болғанда, 
таңбасыз  тай,  енсіз  қой  болғанда'* 
деген. 
' 
-с
Алаштан  екі  бала  туған  -  Сейілхан, 
Ж әйілхан  деген.  Сейілханнан  сегіз 
арыс 
Түрікмен. 
Ж әйілханнан 
Майқы  би.  „Түгел сөздіңтүбі бір, түп 
атасы  Майқы  би"  деген  бір  сөз  бар. 
Майқы 
биден 
Өзбек, 
Сыбиян. 
„Өзбек  аз  ағам,  сарт  садағам"  деген 
сөз 
осыдан 
қалған. 
Сыбияннан 
Айырқалпақтан  Қазақ,  Созақ.  Со- 
зақтан  Қарақалпақ.
Қазақтан  үш  бала  туады.  Ақарыс, 
Ж анарыс, 
Бекарыс. 
Бүлардың 
әрқайсылары  бай  һәм  мэшһүр  адам- 
дар  болған.  Нәсіл,  несіптері  көп  бо- 
лып,  тап-табымен  барып  Қаратау 
деген  жерге  шәһәр  болып,  бірнеше 
жыл  отырыпты.  Үлкеніне  қараған 
елді 
„Үлы 
жүз*\ 
ортаншысына 
қараған  елді  „Орта  жүэ",  кішісіне 
қараған  елді  „Кіші  жүз"  деіі  атаған. 
Кәдімгі  таудың арғы  жүзі, берп   жүзі 
деген секілді.  Мүнан біраз  заман соң 
бүларға  жеті  жыл түтас ашаршылық
келген.  Еңкейген  кәрі,  еңбектеген 
жас  өле  бастаған  соң  бүлар  бас 
қосып,  ойласып,  түс-түсына  быты- 
рап 
күнкөруге 
әуелде 
таудың 
оңтүстігінде  өзін ің   отырған  жағына 
үлы  жүз,  күншығыс жаққа  орта  жүз, 
кіші  жүз  өзін ің   отырған  күнбатыс 
жағына  әрқайсысы  өзін ің   туған  ту- 
ысына  кетіп  күн  көрмекші  болып, 
жиылып  амандасып  тараған.  Бүл 
жиылып  түр#ан  жерде  бір  өлеңші 
зарлық  етіп,  үш  ауыз  өлең  айтқан. 
С өзінің  басы  осы:
Қаратаудың  басынан  көш  келеді, 
Көшкен  сайын бір тайлақ бос келеді. 
Қарындастан айырылған жаман екен, 
Қара  көзден  мөлдіреп  жас  келеді. 
Мына заман,  қай  заман,  бағы  заман, 
Баяғыдай  бола  ма  тағы  заман?! 
Атадан  үл,  енеден  қыз  айырылды, 
Көздің жасын  көлдария  ағызамын. 
Мыназаман, қай заман, қысқан заман, 
Бақыт  қүсы  басыңнан  үшқан  заман. 
Топырақ пен аспаннан  шаң борайды, 
Қаңтардағы күн суық қыстан жаман. 
Бізге  қысым  көрсеттің қатты,  қүдай, 
Қабырғама  қара  жер  батгы,  қүдай. 
Жаяу  жүрсем  табаным  ауырады, 
Тым  болмаса,  бермедің атты,  Қүдай!
„Қаратау"  деген  өлеңді  „Мен  қазақ" 
деген  заттың  бәрінің  білетін  себебі 
осылайша-дүр.
Үлы  жүз  Ақарыстан  екі  бала:  Үйсін, 
Дулат.  Үйсіннен  төрт  бала:  Ша- 
нышқылы, 
Қаңлы, 
Ошақты, 
Іргенекті.  Дулаттан  төрт  бала:  Бот- 
бай,  Шымыр,  Сиқым,  Жаныс.
Орта  жүз  Жанарыстан  жеті  бала. 
Тарақты,  Арғын,  Қыпшақ,  Найман, 
Қоңырат,  Керей,  Уақ.  Әр  атаның ба- 
ласы  соңғыларын өздері  білу  міндет. 
Міне  бүл  жерде  Қыпшақты  жаза- 
мын.  Жанарыстан  Ақтымсопы  онан 
Қыпшақ,  онан  Ақкөбік  алып,  онан 
Солымалып,  онан 
Мүйізді 
сары 
абыз,  онан  үш  бала:  Қара,  Қүла,  Са- 
ры.  Қараның  әулеті  Қарақыпшақ 
атанады.  Сарының  әулеті  Қытай, 
Қыпшақ  атанады.  Яғни  қоныстары 
Қытай 
қолтығында  болғандықтан 
Қүланың  балалары  Қүланқыпшақ 
атанады.
Жоғарғы  айтылған  Қарадан  Қүлан- 
ды,  онан  Тоқтар,  онан  бес  бала  туа- 
ды:  Бүлтың, Торы,  Үзын,  Қарабалық, 
Көлденең.
Кіші  жүз  Бекарыстан  Алшын  туады, 
онан  Алау  батыр,  онан  Қүдуар  тен

тек,  Ақылың  болса,  ала  байтал  соға 
шап  деген  нақыл  осы  кісіден  қалған 
екен. 
Құдуардан 
екі 
бала: 
Қыдырқожа, 
лақабы 
„Бай", 
Қаракесек. Қыдырқожадан он екі ба- 
ла Қыдырсиық,  Бақытсиық,  Сұлтан- 
сиық,  Есентемір,  Асық,  Қызылқүрт, 
Масқар,  Таздар,  Алтын,  Жаппас, 
Адай,  Беріш.
Қаракесектен  Әлім,  Шөмен,  Кете, 
Ожырай,  Әлімнен  Төртқара,  Шекті. 
Щөменнен 
Аспан, 
Бозғүл:  Тоқа, 
Көнен.  Кіші жүзге қосылған жеті ру- 
лар:  Жағалбайлы,  Тілеу,  Тама,  Та- 
бын,  Кердері,  Керейт,  Рамадан.
Бүл  алаштың  барлық  қазақтың  ата- 
сы  екендігінің  куәсі.  Бүрын  қазақ 
бөтен  халықпен  шектессе  біреуі 
„Алаш"  деген үранды  шақырса,  бәрі 
бірыңғай  болып,  тез  жиылып,  тілек 
қосып  қалады  екен.  Бүл  сөздер  — 
біздің  бүрынғы  кәрілерден  естіген 
сөздер.  Қадірі  хал  білгенімізді  жаз- 
дық.  Мүнан  артық  білушілер  болса, 
білгенін  іш іне  сақтамас,  халыққа 
жазып  білдірер  деп  үміт етеміз.
К .  Бәтішулы.
Жас  туғандарымызға
Қүрметті  кейін  келер  жастарымыз, 
Көсем  боп  өз  бетіңмен  басталыңыз. 
Хор  болған  түқымыңа  жәрдем  үшін, 
Қосылсын  әрбір  уақыт  бастарыңыз.
Низамсыз  біздің халық  бара  жатыр, 
Әр түрлі пайдалы ісген болып ғафыл. 
Түзу жол, ғылымдыққа қойылған жоқ, 
Ж ас  жетпей  һәм  басына
толмай  ғахыл.
Пайдалы  кітаптар  жоқ  біздің тілде, 
Артылар  наданшылық
күннен-күнге.
Ж ас  қайың түзу  өсіп  бара  жатыр, 
Майысып  әрбір  түрлі  түспей  тезге.
Сіздерден  жимһәт етсе әркім  шығар, 
Көңіліне  сөз  асылын  жақсы  үғар. 
Тағылым  ап  әрбір  істен  пайда  істеп, 
Көп  түрған  надандықтың
туын  жығар.
Мүндай  іс тез  шығарма  біздің естен, 
Ақырын  көп  ойланбақ
келер  күштен.
Қүр  бекер  болады  деп  түруменен, 
Бірталай  бізге дейін  заман  кешкен.
Тез  ейді  үмтылмасаң,  күні  қараң,
Не  болар  бү дүниеде  бүдан  заман. 
Кісі  өзі  дертке дәрмен  істемесе, 
Сенемін  басқаларға  қалдық  надан.
Болып түр бек қиын іс біздің жүртқа, 
Ешнәрсе  ойға  қалған  жүрмей  отқа. 
Бір  дүрыс  ісіміз  жоқ  реттелген, 
Кейінгі  үстаушыға  болар  түтқа.
Ж үрсіз  ғой  кімге  айтсаң да
сөзің өтпей, 
Сонда  да  ешбірінен  көңіл  кетпей. 
Басқаның өнеріне іш  күйеді,
Білуге ғақыл,  үстауға  қолың жетпей.
Біз  болдық  биік  пілден  аспайтүғын, 
Аяқты  шабан  атша  баспайтүғын. 
Атадан  ешбір  мүра  қалған  емес, 
Біздерді  түзу  жолға  бастайтүғын.
Басқаға  қарап  түрып  таң  қаларсың, 
Солардай тумадық деп  зарланарсыз, 
Азырақ  көңіліңізде  хабар  болса, 
Олардың  ісінің  жөнін  аҢғарарсыз, 
Ондайлар  ерте түскен  түзу  жолға 
Ө зінің түзу  жолын  тауып  алып,- 
Барады  және  қарап  оң  мен  солға.
Сізде айып жолтаппасаң жарасымды, 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: