3. Индукциялық мутациядағы мутагенді факторлар. Мутагенездің 2 түрі болады:1)Табиғи (спонтанды)мутагенез – таза ортада бірнеше ұрпақтан кейін өзгерістердің пайда болуы. Оны Иогансен анықтаған. Ол тікелей хромосоманың байланысып,хиазманың пайда болуына тікелей байланысты.2)Жасанды – индукцияланған мутагнез.Индукцияланған мутагенез –қоршаған орта-ңфакторларының әсерінен Днқ-ның құрылымының бұзылып мутацияның тұзілуі, дамуы. Жасанды немесе
индукциялы мутация деп белгілі бір факторлармен арнайы әсер
ету арқылы болатын тұқым қуалайтын өзгергіштікті айтады.
Ондай мутагендік факторларға радиоактивті сәулелер, температура, ультра күлгін және лазер сәулелері, сол сияқты кейбір
химиялық қосылыстар (колхицин, этиленимин, азотты иприт,
акридиндер, метилметансульфанат т.б.) жатады. Өсімдіктер,
жануарлар және микроорганизмдермен жүргізілген көптеген
зерттеулердің нәтижесінде осы аталған факторлармен әсер ету
арқылы мутация тудыруға болатындығы анықталды. Мутациялық
өзгергіштікті қолдан жасауда әсіресе радиоактивті сәулелердің
мутагендік қасиетін зерттеп білудің ерекше маңызы болды. Индукцияланған мутагенездің тарихы Индукцияланған мутацияларалғаш рет 1925 жылы КСРО-да А.Надсон мен Г. С. Филипповтан табылды. Олар mucor genevensis зең культураларын рентген сәулелерімен сәулелендірді және мәдениеттің "бір-бірінен ғана емес, бастапқы (қалыпты) формадан да ерекшеленетін екі формаға немесе нәсілге"бөлінуін алды. Мутанттар тұрақты болып шықты, өйткені сегіз рет қайталанғаннан кейін олар алынған қасиеттерді сақтап қалды. Индукциялық мутагендер 3 ке бөлінеді: Физикалық мутагендердің әсер ету механизмдері ДНҚ молекулалары мен ақуыздарға тікелей әсер ету арқылы гендер мен хромосомалар құрылымының бұзылуы; бөліну шыбықтарының жіптерінің жыртылуы; ДНҚ-мен химиялық әрекеттесуге енетін бос радикалдардың пайда болуы; димерлердің (тиминдердің) пайда болуы.
Химиялық мутагендерге мыналар жатады:- табиғи органикалық және бейорганикалық заттар;
- табиғи қосылыстарды өнеркәсіптік өңдеу өнімдері – көмір, мұнай; - бұрын табиғатта кездеспеген синтетикалық заттар (пестицидтер, инсектицидтер және т.б.); - адам мен жануарлар организмінің кейбір метаболиттері. Әсер ету механизмдері негіздердің құрылымын өзгерту (гидроксилдену, дезаминдену, алкилдену);азотты негіздерді олардың аналогтарымен алмастыру; нуклеин қышқылдарының прекурсорларының синтезін тежеу. Биологиялық мутагендерге мыналар жатады: вирустар (қызамық, қызылша және т.б.); вирустық емес инфекциялық агенттер (бактериялар, риккетсиялар, протозоа, гельминттер); мобильді генетикалық элементтер. Олардың әсер ету механизмдері: вирустар мен мобильді элементтердің геномдары хост жасушаларының ДНҚ-на енеді; қоздырғыш паразиттердің тіршілік ету өнімдері химиялық мутагендер ретінде әрекет етеді.
11-билет Жансая
1. Центромераның орналасуына байланысты хромосоманың жіктелуі. Типтері.
2. Митоздың және мейоздың биологиялық маңызы.
