1, 2016 педагогический вестник казахстана

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
13
Продолжение таблицы 1
1
2
3
«Инсерт»
Чтение текста с пометками:
+ я это знал,
– я этого не знал,
! это меня удивило
? хотел бы узнать подробнее.
Составление таблицы, выписываются основные поло-
жения из текста
+
–
!
?
Осмысление
«Свободное письмо»
Аргументированное письмо. В течение нескольких ми-
нут учащиеся выражают собственные мысли по теме. 
Это может быть эссе. Обоснование выбора того или 
иного афоризма, пословицы в качестве основной мысли
Рефлексия
«Синквейн»
Пятистишие:
Тема 
– 2 прилагательных, описывающих тему
– 3 глагола, характеризующих действие
– фраза из 4 слов, содержит основную мысль
– синоним к теме.
В синквейне отражается суть понятия, не должно быть 
однокоренных слов, выразить типичные черты понятия.
Рефлексия
«Толстые и тонкие 
вопросы»
Чтение текста по частям и постановка открытых вопро-
сов: что будет с героями дальше? Почему так думае-
те? Как выглядели герои? Опишите дальнейшие собы-
тия и т.д.
Осмысление 
и рефлексия
«Кластер» – 
гроздь винограда
Карта мышления.
1. Работа с текстом: выделение смысловых единиц тек-
ста и графическое их оформление в виде грозди (тема и 
подтемы)
Осмысление 
и рефлексия
Перепутанные 
логические цепи
Отрывки из текста, цитаты, события необходимо распо-
ложить в хронологическом порядке, составить логиче-
скую цепочку.
Осмысление
Рефлексия
«Зигзаг»
1 этап – учащиеся делятся на группы, в группах рассчи-
тываются на такое количество, сколько групп 
2 этап – рассаживаются в группы экспертов (по номе-
рам), каждая группа получает определенное задание, в 
группе изучают, составляют опорные схемы 
3 этап – возвращаются в домашние группы, по очереди 
рассказывают новый материал – взаимообучение
Осмысление
Взаимоопрос
Чтение текста в парах по одной части. Роли ученика и 
учителя меняются. Учащиеся ставят толстые и тонкие
Осмысление

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
14
Продолжение таблицы 1
1
2
3
вопросы по прочитанному друг другу. Вопросы записы-
ваются. Лучшие вопросы задаются классу
«Ключевые слова»
Выписываются из текста «ключевые слова», по которым 
можно придумать рассказ или расставить их в опреде-
ленной последовательности, а затем, на стадии осмыс-
ления искать подтверждение своим предположениям, 
расширяя материал.
Осмысление
«ЗХУ»
Заполнение таблицы:
Знаю (вызов)
Хочу узнать (вы-
зов)
Узнал (реализа-
ция смысла или 
рефлексия)
Работа в паре: 
что я знаю о 
теме урока?
Формулирова-
ние целей
Соотношение 
старой и новой 
информации
Осмысление
Данные приёмы не только позволяют заинтересовать ребёнка информацией 
и актуализировать имеющиеся знания, что способствует формированию личност-
ных, коммуникативных универсальных учебных действий, но и формировать дру-
гие виды универсальных учебных действий. 
Приемы критического мышления позволяют проводить обучение на высоком 
уровне, позволяют осуществить дифференцированный подход в обучении, повы-
шают мотивацию к учению в целом и приводят к осознанию самого процесса уче-
ния. Методика развития критического мышления предполагает уравновешенный 
подход к учебно-воспитательному процессу, равенство элементов содержания об-
разования, целенаправленного обучения и развития учащихся. Применение техно-
логии развития критического мышления способствует формированию увлеченно-
го и целеустремленного отношения к процессу получения знаний, навыков позна-
вательной творческой деятельности, наблюдательности, воображения, умений ло-
гически мыслить, анализировать, сравнивать и обобщать, навыков публичных вы-
ступлений, иными словами, способствует  формированию как личностных, так  и 
предметных универсальных учебных действий.
Технология  развития  критического  мышления  предполагает  гуманистиче-
ский подход к обучению, в противоположность авторитаризму, предполагает лич-
ностную вовлеченность обучающегося в процесс учения: ученик в нём инициати-
вен  и  самостоятелен,  он  учится  осмысленно,  его  любознательность  поощряется. 
Если в традиционном обществе ещё можно было строить обучение путём транс-
ляции учителем информации, то в век динамичных изменений главным становит-

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
15
ся формирование умения учиться самостоятельно. Основным приоритетом разви-
тия образования сегодня становится его личностно- ориентированная направлен-
ность. Данная технология – один из способов превратить учение в личностно- ори-
ентированное.
Таким  образом,  можно  сделать вывод,  что  критическое  мышление  –  не  от-
дельный  навык,  а  комплекс  навыков  и  умений,  которые  формируются  постепен-
но, в ходе развития и обучения ребенка. Систематическое включение критическо-
го мышления в учебный процесс должно формировать особый склад мышления и 
познавательной деятельности. Поэтому, работая в русле критического мышления, 
нужно уделять  большое  внимание выработке  качеств, необходимых для продук-
тивного обмена мнениями: терпимости, умению слушать других, ответственности 
за  собственную  точку  зрения.  Таким  образом,  нам  удается  значительно  прибли-
зить учебный процесс к реальной жизни, протекающей за стенами классной ком-
наты. Любая педагогическая деятельность в итоге направлена на построение иде-
ального общества, и в этом смысле даже один школьный класс, обученный осно-
вам критического мышления, есть шаг к достижению больших целей.
Список литературы
1. Асмолов А.Г. Как проектировать универсальные учебные действия: от действия 
к мысли / А.Г. Асмолов и др. – М., 2010.
2. Заир-Бек С.И. Развитие критического мышления на уроке: пособие для учителя / 
С.И. Заир-Бек, И.В. Муштавинская. – М.: Просвещение, 2004.
3. Загашев И.О. Критическое мышление: технология развития: пособие для учителя 
/ И.О. Загашев, С.И. Заир-Бек. – СПб: Альянс «Дельта», 2003.
4. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии / Г.К. Селевко. – М.: На-
родное образование, 1998. 
Мектепке дейінгі оқушылардың оқу іс-əрекетінің əмбебап құралдар сапасы 
негізінде сыни тұрғысынан ойлау технологиясы дамытып қолдану 
А.Ш. Жумашева 
Мектепке дейінгі жəне бастауыш білім беру кафедрасының 
профессоры Филология ғылымдарының докторы,
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Павлодар қ, Қазақстан
И.Х. Наурузова
IV курс студенті, Мектепке дейінгі жəне бастауыш білім беру кафедрасы
педагогика жəне спорт факультеті,
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Павлодар қ, Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
16
Аңдатпа
Мақалада  əмбебап  білім  беру  іс-шаралары,  сыни  ойлау  технологиясының  дамуы  туралы 
жазылған. Сондай-ақ, «əмбебап білім беру іс-шаралар» жəне сыни ойлау технологиясының жайын-
да тұжырымдамалар айтылған.
Тірек сөздер: инновация, əмбебап оқу əрекеттері, сыни ойлауды дамыту технологиясы.
The use of technology of critical thinking development as a means 
of formation of universal educational actions of junior school children
A. Sh. Zhumasheva 
Professor, Department of preschool and primary education, 
doctor of philological Sciences, associate Professor
Pavlodar State Pedagogical Institute, Pavlodar, Kazakhstan
I. H. Nauruzova 
The student of the fourth course of chair of preschool and primary education
faculty of pedagogics and sport
Pavlodar State Pedagogical Institute, Pavlodar, Kazakhstan
Summary
The article considers the essence of the technology of critical thinking development as a means of 
formation of universal educational actions of junior schoolchildren. Also reveals the concept of «universal 
educational actions» and their relationship with the technology of critical thinking development.
Keywords: innovation, universal educational actions, technology of critical thinking development

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
17
УДК 371.212.3.
ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН 
ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҰМЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Е.М. Байсарин
Павлодар қаласының «Жас дарын» мамандандырылған 
мектептің математика мұғалімі, Павлодар қ. Қазақстан
Аңдатпа
Аталмыш  мақалада дарынды балалармен жүргізілетін  жұмыстың ерекшеліктері 
қарастырылған.  Дарынды  балалардың  қабілеттері  жайлы  зерттеуші  ғалымдардың 
еңбектері туралы айтылған.
Тірек сөздер:  ақыл  –  ой қабілеті, эстетика, əңгімелесу, дарындылықты тану,  та-
ным бастамасы, таланттың тұқымқуалаушылығы.
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  Заңында:  «Əр  баланың  же-
ке қабілетіне қарай  интелектуалдық  дамуына  көңіл бөлу,  жеке  тұлғаның дарын-
дылығын дамыту қажет», – деп атап көрсеткен [1].
Дарынды бала – айрықша жетістіктермен ерекшеленетін жəне іс-əрекет ба-
рысында сондай жетістіктерге ұмтылатын баланы айтамыз. Дарындылықтың да-
муын  зерттеуде  балалардың  шығармашылық  мүмкіндіктері  мен  ақыл-ой  дамуы 
жоғары деңгейде анықталатын жалпы дарындылықтың жəне нақты əрекет музы-
ка, спорт т.б. түрде байқалатын арнайы дарындылықтың анықталуы өте маңызды. 
Шығармашылық қабілетін көрсете білген балалар одан əрі оны жарияламай, 
Н.С. Лейтес  бағалағандай:  «Өспелі  дарындылыққа»  жəне  шартты  түрде  белгілі 
бір əрекетке бағыттай алады». Көптеген психологтер анықтаған дарындылықтың 
ықтимал теориясы дарынды балалардың санатын анықтауды кеңейтуге мүмкіндік 
береді. Осыған байланысты дарынды балаларды оқыту жолында жетістіктерге же-
ту үшін белгілі бір мөлшерде жағдай жасалады. 
Балалармен  жүргізілетін  жұмыс  балабақшаның  бағдарламасынан  ерек-
ше  өздерінің  жеке  тұлғалық  қасиетін  ашып  көрсете  алуын  қамтамасыз  ететін 
бағдарламалар негізінде оқытылуы қажет. Сондықтан дарындылыққа берілген ше-
тел зерттеушілерінің анықтамаларында оларды оқытудың арнайы бағдарламасы-
ның қажеттігі туралы мəліметтер берілген. Дарынды балалар деп – қандай орта-
да болмасын кез келген істі жоғары деңгейде атқара алатын, күнделікті қарапайым 
мектеп  бағдарламасынан  өзгеше  оқыту  бағдарламасын  қажет  ететін  балаларды 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
18
атайды.  Бұл  оқыту  олардың  қабілеттерінің  төмендеуін  емес,  керісінше,  одан  əрі 
дамуын, өсу ықтималдығын қамтамасыз етеді.
Дарындылықты зерттеген Дж. Резулли, дарынды балалардың дамуы негізінде 
ақыл-ойларының  жұмыс  жасау  ерекшеліктері  мен  биологиялық  жетілуіне  ерек-
ше  назар  аударылмайтығын  айтады.  Оның  пікірінше:  «Дарындылық  адамға 
мінез-құлықтың үш негізгі «Кластерінің» өзара байланысы арқылы беріледі: орта 
деңгейдің жалпы мүмкіндіктері, жоғары деңгейдің «тапсырмаға беріктілігі» жəне 
үшінші деңгейдің шығармашылық мүмкіндіктері. 
Дж. Ризулли:  «Шығармашылық  дарындылық  белгілері  байқалатын  бала-
лар стандартты оқыту бағдарламасынан тыс кеңейтілген деңгейде оқыту мүмкін-
діктерін қажет етед», – деп көрсетеді.
Л.С. Выготскийдің анықтамасы: «Жеке туындылардың өзімен бірге əлеумет-
тік  коэфициенті болады. Бұл жағдайда ешқандай туынды жеке болмайды.  Оның 
құрамында азғантай болса да жасырын бірлік болады» .
Демек, талантты балаларды арнайы оқыту немесе бағдарламалар тиімділігін 
арттыру  үшін  дарынды  балалар  үшін  жасалған  бағдарламалар  нағыз  «лабора-
тория»  жəне  оқытудың  алдын  ала  тəжірибесі  болып  табылады.  Аталған  зерт-
теулер  нəтижесін  дəстүрлі  оқыту  процесінде  қолдануға  болады.  Дж. Ризул-
ли:  «Дарындылар  үшін  көптеген  арнайы  бағдарламалар  түйіні  болып  табыла-
тын  еңбектерді  қабылдау  барлық  оқушыларды  дамыту  мақсатында  оқу  үрдісіне 
қосылуы маңызды», – дейді. Сонымен, бүгінгі таңдағы дарынды балаларға арнал-
ған бағдарлама балалардың көпшілігі үшін жарқын болашақ бағдары болып табы-
лады деп есептейміз.
Бiрақ баласының жеке дара қасиеттерiн дамыту үшін, дарынды ата-ана бо-
лу  қажет.  Дарынның  белгiсерiн  байқау  оңай  ерекше  қасиеттерiн  байқап  өзiнiң 
қалауынша  тəрбиелейдi.  Осы  кезде,  мысалы  музыкаға  зейiнi  бар  бала  əркезде 
əндетiп,  ал  математикалық  қасиеттер  есепке  деген  қызығушылығында  байқал-
майтынын  ұмытпау  керек.  Балалық  шақтағы  дарындылықтың  ерте  көзге  түсуi 
ата-аналардың, педагогтердiң қамқоршылығын талап етедi. Дарынды балалардың 
мүмкіндіктерін  дұрыс  пайдалану,  дамыту  мақсатында  арнайы  жасалынған 
бағдармалар  арқылы  оқыту  жүргізіледі  (мысалы,  арнайы  дарынды  балаларға 
арналған арнайы физика-математика мектептері).
Дарынды балалардың ерекшелігін бірнеше тұрғыдан байқауға болады:
Біріншіден, педагогикалық тұрғыдан:
Өзгеше ойлайды,көп көлемді білім меңгереді де оны ұмытпайды.
Екіншіден, психологиялық тұрғыдан:
Ішкі  сезімі  өзгеше-өте  сезімтал,  толыққанды,  ықылас  қойған  нəрсесін, 
тақырыбын əр жерде негізгі мəселе етіп қояды.

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
19
Үшіншіден, физиологиялық тұрғыдан:
Дамудағы шапшандылық, жиі-жиі ойға берілу, қиял күшінің басымдылығы.
Төртіншіден, əлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі
Адамгершілік  сезімдері  ерте  дамыған,  моральдық  қасиеттері  жоғары,  дос-
тық-əзілдік сезімінің басым түсуі.
Оқушының дарындылығын анықтап, дамыту үшін əр пəн мұғалімі өзінің ал-
дына мынандай мақсаттар мен міндеттерді қойды: 
1. Дарынды  оқушының  ақыл-ойының,  эмоционалдық  жəне  əлеуметтік  да-
муы мен ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру; 
2. Жан-жақты ақпараттандыру
3. Коммуникативті бейімдеу;
4. Дарынды  оқушының  шығармашылық  бағытының  ашылуына,  дамуына, 
қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауына көмек көрсету;
Осы  мақсаттар  мен  міндеттерді  орындауда  мектеп  ұстаздары  мынандай 
жұмыс түрлерін қолданады: 
1. Икемді жəне ұтқыр оқу жоспарын құрады; 
2. Жеке пəндерді оқытуда тəуелсіз қозғалыс жасайды; 
3. Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына 
ықпал етеді; 
4. Дарынды  оқушының  қызығушылығына  байланысты  оқу  жоспарын 
құрады;
Осындай  жұмыс  түрлерін  ұйымдастыруда  ұстаздар  мынандай  мəселелерге 
баса назар аударады:
1. Пəн  сабақтарында  шығармашылық  сипаттағы  тапсырмаларды  іріктеу, 
орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізуге;
2. Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пай-
далану көрсеткішін арнайы əдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыруға; 
3. Сабақтан  тыс  мезгілде  жүргізілетін  жұмыстарға  –  пəндік  олимпиада, 
ғылыми  конференцияға,  интеллектуалдық  турнирлер  мен  шығармашылық  бай-
қауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізуге; 
4. Білім  беру  мекемелерінде  дарынды  оқушылар  үшін  арнайы  сыныптар 
мен  топтар  құрып,  оқу  бағдарламаларын  жеделтетіп  оқытуды  ұйымдастыруға; 
Жеделдетіп  оқыту  бағдарламасын  мұғалім  оқушымен  жəне  ата-анасымен  бірігіп 
құрады.
Дарынды  оқушылармен  жұмыс  нəтижелі  болуы  мақсатында  олардың  ата-
аналарымен де бірқатар жұмыс жүргізіледі.Ендеше оны анықтап,ашып жетілдіру 
ұстаздардың  маңызды  міндеті.  Ал,  тəрбиеге  келсек,  ол  мектептегі  тəрбие  мен 
жанұя тəрбиесінен тұрады.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
20
Сондықтан дарынды оқушылардың ата- аналарымен тығыз байланыста бо-
лып бірлесіп тəрбиелеу аса маңызды жұмыс.
Ата-аналардың  бала  тəрбиесіне  тəрбиешілік  қабілеті  бірдей  емес,  көбінесе 
жетіспей  жатады.  Сондықтан ата-аналармен  жүргізілетін ен басты  жұмыс –  ата-
ананың жеке басының үлгісі.
Баласын  тəрбиелеудегі  ен  маңызды  фактор  екендігін  ата-аналар  санасы-
на  жеткізіп  сіңіру.  Міне,  дарынды  баланың  ата-анасына  жұмыс  осыдан  баста-
лады.  Егер  балалар  ата-анасынан  безе  бастаса,  мұның  ақыры  үлкен  қиындыққа 
соғуы мүмкін. Ата- анасынан сырт айналған балалар теріс ортаға тез бейімделеді.
Сондықтан, ата- аналар олардың іс-əрекетіне өте байыпты болу қажет.
Сонымен, дарынды бала ойлау дербестігіне ие, ол жаңа мəселелер мен про-
блемаларды қоя біліп, оларды тың əдістермен шеше біледі. 
Оқушыны  уақыт  талабына  қарай  икемдеп,  санасына  өз  заманының  озық 
өнегесін сіңіре білу, шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің 
басты талабы.
М. Жұмабаев  өзінің  «Педагогика»  еңбегінде  адамның  жалпы  рухани  да-
муы туралы айта келіп, тəрбиені, ақыл ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше 
түрге  бөліп  қарастырады.  Ол  жеке  тұлға  тəрбиесі  мəселесін  интеллектуалдық 
қабілеттілікпен тығыз байланыста қарастырады .
Əдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Білім берудің дамытудың 2005–2010 жылға арналған 
бағдарламасы // Егемен Қазақстан. – 2004. – 16 қазан. – 7 б.
2. Жұмабаев М. Педагогика / М. Жұмабаев. – Алматы: Жазушы, 1999. 
3. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары / Ы. Алтынсарин. – Алматы, 1995.
4. Выготский Л.С. Формирование приемов умственной деятельности и умственное 
развитие учащихся / Л.С. Выготский. – М.: Просвещение, 1988. – 288 с.
Особенности работ с одаренными детьми
Е.М. Байсарин
Жас дарын, специализированная школа, г. Павлодар, Казахстан
Аннотация
В  данной  статье  рассматриваются  особенности  работ,  проводимых  с  одаренными  детьми. 
Даны высказывания ученых о способностях одаренных детей.
Ключевые  слова:  умственные  способности,  эстетика,  беседа,  одаренность,  самопознание, 
талант.

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
21
The history of giftedness research
E.M. Basarin
Zhas Daryn, specialized school, Pavlodar, Kazakhstan
Summary
This article discusses the features of the work carried out with gifted children. Given the statements 
of the scholars about the abilities of gifted children.
Keywords: mental abilities, aesthetics, interview, giftedness, self-knowledge, talent.
УДК 130.2 (574.25)
БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МƏДЕНИЕТІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Қ.Ф. Зағыпаров
философия ғылымдарының кандидаты, КСРО БАК доценті, 
экономика, құқық жəне философия кафедрасының профессоры, 
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Павлодар қ, Қазақстан
Аңдатпа
Бұл  мақалада  болашақ  мамандардың  философиялық  мəдениетін  қалыптастыру 
мəселелері қарастырылады.
Тірек  сөздер:  маман,  ұстаз,  дүниетаным,  құндылықтар,  мəдениет,  философия, 
философиялық мəдениет.
Бүгінгі  студент  –  ертеңгі  маман,  болашақ  ұстаз  бен  қоғамдық  қайраткер. 
Оның  жас  ұрпақтар  мен  мемлекет  алдындағы  осы  аса  жауапты  істі,  міндетті 
жемісті жəне толыққанды атқаруы үшін жоғары оқу орнында алған сапалы, терең 
педагогикалық білімі мен тағылымды тəрбиесі жеткіліксіз. Оған қоса өзі еңбек жа-
сап  жатқан  білім,  оқу  тəрбие  саласындағы  міндеттердің,  мақсаттардың  елімізде, 
əлемде  өтіп  жатқан  саяси,  əлеуметтік,  рухани,  экономикалық,  жаһандық  проце-
стер, құбылыстармен  тығыз байланыстарын анықтай  алатын,  түсінетін,  одан ту-
атын  мəселелердің  шешу  жолдарын  таба  алатын  ой-өрісі  кең,  сыни  талдау  мен 
ойлау  қабілеті,  жоғары  философиялық  мəдениеті  болуы  керек.  Жастар  –  біздің 
болашағымыз, туған елімізді, Отанымызды көркейтетін, өсіретін, дамытатын сен-

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
22
дер,  сондықтан  сендерде  сапалы  білім  мен  креативті  шығармашылық  ойлау  бо-
лу керек деп Президентіміз – Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Қазақстан жаңа жаһандық 
ахуалда:  өсім,  реформалар  даму»  жəне  т.б.  жолдауларында,  еңбектерінде,  сөз-
дерінде үнемі айтып келеді.
Алдымен «мəдениет» деген  ұғымға  қысқаша тоқталайық. Ол  латын тілінің 
«cultura»  –  өңдеу,  егу,  тəрбиелеу,  жақсарту  деген  сөзі.  Бұл  термин  əуел  баста 
адамның  топырақты  (жерді)  өңдеуі,  оны  баптауы  мағынасында  қолданылған. 
Кейін  атақты  Цицерон  осы  сөзді  басқа  астарлы,  ауыспалы,  яғни  енді  адамның 
өзіне,  оның  ақылына  ықпал  жасау,  ақылды  философиялық  өңдеу  мағынасында 
пайдаланған («cultura animi»). 
Философиялық  пен  əлеуметтік  ойдың,  қоғамдық  жəне  гуманитарлық 
ғылымдардың  дамуы  барысында  мəдениет  өте  кең,  көп  мағыналы  ұғымға  ай-
налды,  ерекше  əлеуметтік  құбылыс  ретінде  қарастырылатын  болды.  Бұл  рет-
те  Д. Вико,  Э. Тейлор,  О. Шпенглер,  А. Швейцер,  А. Тойнби,  Н.Я. Данилевский 
жəне  т.б.  көптеген  философ,  этнограф,  тарихшылардың  еңбектерін  атауға  бо-
лады  жəне  олардың  шығармаларында  əртүрлі  пікірлерді,  тұжырымдамаларды, 
анықтамаларды кездестіруге болады. Əңгіме бұлардың көптігінде, санында емес, 
ойдан ең басты мəселені шығаруға болмайды: мəдениет жəне адам тығыз байла-
нысты. Түптеп келгенде мəдениет адамдар іс-əрекетінің, ақыл-ойының, əлеуметтік 
болмысты  сақтау  мен  жаңарту  жөніндегі  қызметі  жəне  осы  қызметтің  жемістері 
мен нəтижелері.
Кең мағынада мəдениетке адам (адамзат) жасағанның бəрі кіреді, ол екі түрге 
бөлінеді.  Өндіріс,  техника,  каналдар,  ғимараттар,  компьютерлер,  кітаптар,  өнер 
жетістіктері (материалданған формасында) материалдық мəдениетті құрайды. Ал 
рухани мəдениеттің негізгі формалары білім, ғылым, өнер, философия, мораль, ми-
фология жəне дін, құқық, саяси жəне қоғамдық институттар. 
Мəдениет  ерекше  əлеуметтік  құбылыс  болғандықтан  оның  типология-
сы,  атқаратын  функциялары  көп.  Əртүрлі  салаларда  қолданылуына  байланы-
ста  ғылыми  əдебиетте  «саяси  мəдениет»,  «құқықтық  мəдениет»,  «құлықтылық 
мəдениет», «экономикалық мəдениет», «ұлтаралық қатынас мəдениеті», «ой еңбегі 
мəдениеті», «ойлау мəдениеті», «философиялық мəдениет» жəне т.б. туралы айты-
лады. Шынайы өмірде бұлардың барлығы өзара тығыз байланысты жəне əр адам-
да  қалыптасқан  болуы  керек,  бірақ  білім,  ғылым,  басқару  салаларында  жүрген 
мамандарға, ұстаздарға, басшыларға ерекше қажет. 
Болашақ  маманның,  түптеп  келгенде  тұлғаның  философиялық  мəдениеті 
дегеніміз не жəне ол қалай қалыптасады? Кең мағынада бұл оның өзі қызмет етіп 
жатқан салада, сол сияқты қоғамда, əлемде өтіп жатқан сан түрлі құбылыстарды, 
оқиғаларды  сыни  тұрғыдан  талдау,  таразылау  қызметі  жəне  дұрыс  шешім  жа-

1, 2016                                                ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
23
сау  қабілеті,  қоршаған  əлемге  дүниетанымы,  өмірге  деген  көзқарасы,  тұлғалық 
наным-сенімдері, өзіне жəне басқа адамдарға қоятын талаптар мен танымдар сипа-
ты. Адам, өмір, бақыт, отбасы, еңбек, бейбітшілік, ұлт, кісілік т.б. əлеуметтік, сая-
си, рухани құндылықтарды білу, олардың мəн мағынасын кең, дұрыс түсіну. Осы 
жоғарыда айтылған жағдайларға сəйкес адам өз өмірінде, жұмысында, қоғамдық-
саяси қызметтерінде тиісті шешімдер қабылдайды, іс-қимыл жасайды. 
Философиялық мəдениет қалыптасу үшін екі жарым мың жыл ішінде адамзат 
жинақтаған философиялық мұраны ғана емес, сонымен бірге ойлау мəдениетін, та-
ным жəне практикалық қызмет əдіснамасын игеру керек. Бұл ретте философияның 
ғылыми дүниетанымдық көзқарас ретінде рөлі, маңызы өте зор. Бірақ саясаттану, 
əлеуметтану тағы басқа қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдарының 
да үлкен үлесі барлығын естен шығаруға болмайды.
Сайып келгенде, философиялық мəдениет индивидтің, тұлғаның дұрыс ой-
лау қабілеті жəне сол өз ойларын, пікірлерін, шешімдерін жазбаша, ауызша анық, 
түсінікті,  толық  жеткізе  алу  мүмкіншілігі.  Өкінішке  қарай,  қазіргі  жастардың 
көпшілігі екі ауыз сөздің басын құрап ғылыми емес, қарапайым ойларын айта да 
жаза да алмайды. Мектеп мұғалімдері өз оқушыларының сөйлеу, жазу мəдениетіне 
аса көп көңіл бөлмейді
Философия  курсында  біз  бұл  мəселеге  үнемі  назар  аударып,  дəрістер, 
тəжірибе сабақтары мен студенттердің өзіндік жұмыстарының бай мүмкіндіктерін 
толығырақ пайдалануға тырысамыз. Осыған байланысты əртүрлі тəсілдер, амал-
дар, шығармашылық тапсырмаларды кең қолдауға ұмтыламыз.
Алдымен  барлық  дəрістер  тақырыптары  бойынша  100-ден  аса  слайд-
тар  қолданылады.  Олар  адамзаттың  саяси,  əлеуметтік,  философиялық  ойының 
дамуының  логикасын  ашып  көрсетеді.  Қала  берді  дəрістер  үстінде  ұлы  ойшыл-
дардың, философтардың белгілі бір өзекті проблеманы қалай қойғаны, оны шешу 
жолдарын  іздегені,  тапқаны,  бүгінгі  біздің  өмірге,  қоғамға  маңызы  мен  пайдасы 
туралы əңгіме де қозғалады. Мұның бəрі философиялық ойлаудың, мəдениетінің 
нақты үлгілері екендігі студенттерге жеткізіледі.
Философия сабақтарында оның көрнекті өкілдерінің еңбектерінде қалған та-
лай қанатты сөздер де ойлау мəдениетінің жоғары үлгісі ретінде үнемі пайдаланы-
лады. Мысалы:  «Адам  –  барлық  заттардың  өлшемі»  (Протагар),  «Өзіңді  өзің  та-
ны», «Мен өмір сүру үшін ішіп жеймін, ал біреулер ішіп жеу үшін өмір сүреді» (Со-
крат), «Философия пайымдаудан басталады», «Платон менің досым, бірақ шындық 
қымбат»  (Аристотель),  «Ойлаусыз  оқу  –  бекер  іс,  оқымай  ойлану  –  бос  əрекет» 
(Конфуций), «Білім – күш, күш – білімде» (Ф. Бэкон) т.б. Сонымен біз ұлылардан 
ойлау мəдениетін тынбай үнемі үйренуіміз керек деген қорытынды шығарылады.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                                       1, 2016
24
Тəжірибе, студенттердің өзіндік жұмыстарында өткен материалдар бойынша 
тестер дайындауды қолданамыз.  Соның  бір  үлгісі  төменде  берілді  (құраушылар: 
А. Асқарова – ГМ-21, З. Бейсенова – ШТА – 21)

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: