1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы



бет14/69
Дата07.09.2023
өлшемі1,77 Mb.
#106548
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   69
Байланысты:
ҚҚТЛменЛ. Оқулық. Соңғы вариант

Категориялды компонент сөзге тән барлық грамматикалық белгілерді қамтиды. Айталық зат есімге тән көптік, септік, тәуелдік категориясы; сын есімге тән шырай категориясы, етістікке тән шақ, жақ, етіс, рай категориялары.
Идеосинкретикалық (индивидуалды) компонент – өзге сөздердің өн бойында кездеспейтін лексеманың семантикалық мазмұнының негізгі бөлігін таңбалайды. Мәселен, сазгер, ғарышкер сөздерінің өзіне тән диффернциалды белгілері бар семаны идеосинкретикалық сема аталады.


Пайдаланған әдебиеттер:
1. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім. –Алматы, 2003.
2. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы: «Рауан», 1991.
3. Қалиев Ғ., Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. «Сөздік-словарь», 2005.
4. Виноградов В.В. Лексикология и лексикография. Избранные труды. –Москва: «Наука», 1977.
5. Қалиев Б. Сөз мағыналарының негіздері. –Алматы, 2002.
6. Байтұрсынов А. Тіл – құрал. –Алматы: «Сардар», 2009.
7. Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. –Москва: «Высшая школа», 1990.
8. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. –Москва: «Индрик», 2005.
9. Қалиев Ғ. Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –Алматы, 2003.
10. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. –Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999.
11. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 4 – том, Б-Д. –Алматы, 2011.


Тақырып бойынша орындалатын тапсырмалар:
1. Ұғым, мағына және сөздің арақатынасы.
2. Сөз семантикасы. Парадигмалық және синтагмалық мағына.
3. Сөздің лексикалық мағынасының құрамдас бөліктері.
4. Сөздің лексикалық мағынасының уақ бөлшектері. (Оразов М. Қазақ тілі семантикасы. 82-88 беттерін конспектілеу).

6. Түсіндірме сөздіктерді негізге ала отырып, толық мағыналы, көмекші және аралық (есімдіктер, одағай, еліктеуіш) сөздердің мағынасына анықтама беріңіз.


Мысалы: айыл – «ер-тоқым ауып кетпес үшін малдың бауырын, шабын орап тартатын жалпақ қайыс» – лексикалық мағына; зат есім, атау септігі, жекеше форма – грамматикалық мағына.


7. Парадигмалық қатынастар негізінде төменде берілген лексикалық бірліктерді тақырыптық және лексика-семантикалық топтарға бөліңіз:
ата, көз, торы, ене, қышқыл, сиыр, қой, әке, ана, құлақ, аяқ, бет, қаршыға, бүркіт, қарлығаш, ақ, күрең, қызыл, тәтті, ащы, дәмді, бас, қол.


8. Берілген лексикалық бірліктерден тіркесімділік қабілеті бойынша сөз-синтагмаларын құраңыз: тіл, көк, қыз, асау, қоңыр, су, валюта, бағу, топырақ, шұбатылған, алу, аққу, бүркіт, киік, қызыл, өткір, үзу.


Үлгі:

ұ зын


ш икіл
а шық
ш икі
ж ылтыр сары
сұлу
солғын
шидей
ақ
ашық
айқын
сағымдай


аяз
күз
жапырақ
сағым
с ары алтын
бел
ауру
жайлау
арқа
адыр


9. Берілген сөздердің лексикалық мағыналарын құрамдас бөліктерге (материалды денотат, иедалды денотат, сигнификат, коннотациялық мағына) бөліп жазыңыз: қасқалдақ, тас, су, қайың, ішу, жеу, қара, отыз, күлу.

10. Сөз мағыналарының семасын анықтау үшін көкек және қарлығаш сөздерінің семаларын салыстырайық:





Сөз



Пішіні

Белгілері

Түсі

Дыбыс шығаруы

Қызметі

Көкек

қанаты ұзын, кішкентай



тұмсығы ұзын,
айдары тікше біткен

сары ала

Көкек

Ұшу

қарлығаш

қанаты ұзын, кішкентай



айыр құйрықты, қанаты үшкір

қара ала

арнайы үн шығармайды

Ұшу

Мұндағы 1 және 5 семалық белгілер жалпылаушы семалар деп аталса, 2,3, және 4 семалар даралаушы семалар деп аталады. Жалпылаушы сема (архисема) сөздерді бір лексика-семантикалық топқа жинақтауға негіз болса, даралаушы (дифференциалды) сема сөз өзге сөздерден ажыратып тұрады.


Тапсырма: жоғарыда берілген үлгіге сәйкес бұта, өзен, жапырақ, қарындас, адам, тас, жолбарыс, түлкі, аю сөздерін семалық белгілеріне қарай ажыратыңыз.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   69




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет