1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы
жүктеу/скачать 1,77 Mb.
|
ҚҚТЛменЛ. Оқулық. Соңғы вариант
| Ғылыми этимологияның нысаны – сөздер мен ономалар, морфемалар этимоны. Мәселен, «құлақпен естімей кепке жарымайсың, қолмен жемей етке жарымайсың» деген мақалдағы «кеп» сөзі парсы тілінде «кеф» түрінде дыбысталып, «сөз, тіл» деген мағынаны білдіреді (Будагов. Ср. Сл.тур-тат, нар. ІІ. 107). Бұл сөз түркі тілдерінің біразында қолданылады. Кеф, кеб сөздері қазақ тілінің заңдылығына байланысты кеп болып, қатаңдап кеткен. Берілген мақалда кеп сөзі «әңгіме» мағынасында жұмсалған [2, 102].
Халық этимологиясы – тілдегі кездейсоқ құбылыс емес, сөз мағынасын өзінші дәл түсіндіруге талаптанудың бір түрі десек те болады. Тіл-тілде халық этимологиясы кірме сөздерде, диалектизмдерде, ауызекі сөйлеу тілінде, ономастика мен топонимика салаларында, балалар лексиконында көбірек кездеседі. Халық этимиологиясы ұлттық, халықтық реалилерге бай болып келеді. Мысалы: соқыр – мысықтың баласы. Туғанда көзі ашылмай туғандықтан солай аталған болар. Бірақ иттің күшігінің де көзі ашылмай туады. Дегенмен соқыр атауы мысықтың баласына берілген. «Сүтке тойғыз мырсыңды, соқыры болар мыршымды» (мақал). Жазушының əртүрлі стильдік мақсатқа пайдалануына қарай бұл «дəстүр» бүгінгі əдебиетімізде де үзіліп қалған жоқ. Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романынан мынадай үзінді келтіруге болады: «...Мен саған айтып берейін, біліп ал, дүние жүзіндегі елдердің көпшілігін біздің қазақтар ашқан. Оған дəлел: көп ел, көп жердің аты қазақша. Мəселен, «Азия» деген атау қазақтың «аз ұя» деген сөзінен шыққан, яғни ата мекен деген сөз. Ұқсай ма? Мен ұқсайды екен дедім. Дүйсен əрі қарай түсіндіре бастады: «Африка» қазақтың «қапырық» деген сөзінен шыққан, яғни «ыстық» деген сөз. «Жапон» халқы «жұпыны» дегеннен, «Бразилия» «мынауың біраз ел, ə» дегеннен шыққан. «Европа» ол да қазақ сөзі, «жауропа» дегеннен шыққан. Көрдің бе, бəрі де қазақ сөзі. «Пекин» қазақтың «бекін» деген сөзі. «Жау келе жатыр, қаланың қақпасын жап, бекін» дегеннен шыққан. Қазақта «қызың Қырымға, ұлың Ұрымға кетсін» деген сөз бар. «Қырымы – кəдімгі өзіміздің Қырым, Қара теңіздің жағалауы. Ал Ұрымы – Рим. Италияның астанасы. Қазақтар Римге тілі келмеген соң «Ұрым» деген. ...Мен бұл əңгімені алғашында шын көріп тыңдасам, сосын біртіндеп қалжың екенін білем. Дүйсеннің өзі ойлап тапқан, өте бір қисынды, тапқыр қалжың. Əдемі қалжың. Оқуы аз адамдар сеніп те қалатындай. Дүйсеннің тапқырлығына мəз болып рахаттана күлемін. -Қазақтар ашқан тағы қандай жерлер бар? – деймін. -Көп,- дейді Дүйсен. Өзі күлімдейді, шын сөйлегендей етіп айтады. – Монғолияны да қазақтар ашқан. «Монғол» қазақша «мың қол» деген сөз. «Корея» қазақша «қария» сөзі. «Чили» қазақтың «шилі» деген сөзі, жерінде ши көп өсетін болғандықтан, солай атаған. Міне, тампыш бала, түйеге, атқа мініп алып, біздің ата-бабаларымыздың бармаған жері қалмаған. Мына шеті Жапония, мына шеті Америкаға дейін аралаған» [3, 134-135]. Ғылыми этимологиялық зерттеулерде белгілі бір сөздің – морфеманың алғашқы мағынасын, сырын, қандай өзгерістерге түскенін айқындау үшін бес түрлі принцип – зерттеу тәсілі ретінде қолданылады: генеологиялық, фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және этиологиялық принцип. Кесте 1. Ғылыми этимологияның принциптері Аталған бұл принциптер тарихи фонетика, тарихи лексикология, семасиология, ономасиология, диалектология сияқты ғылым салаларымен тығыз байланыста болады. Генеологиялық принцип бойынша, сөз төркінін айқындағанда тілдердің туыстығы еске алынады. Мысалы: тоқты-торым, қыз-қырқын сынды қос сөздер құрамындағы алғашқы сыңарлары түсінікті. Ал торым, қырқын сөздеріне келсек, торым – көне түркі тілінде «түйенің ботасы»; чуваш тілінде қырқын – «қыз» деген мағынаны білдіреді екен. Фонетикалық принцип бойынша, сөздің шығу тегін, төркінін айқындағанда, тағы да туыстас тілдерде қалыптасқан дыбыстық заңдылықтарды, сәйкестіктерді, ұқсастықтарды ескеруде жатыр. Мәселен, қазақ тілінде сөз соңы у дыбысына бітіп отырады: тау ( бау, су) болса, ұйғыр тлінде – тағ, түрікмен, тува тілдерінде – дағ. Қазақша ж дыбысынан басталатын сөздер кейбір туыстас тілдерде й-ден басталады: жыл – йыл; жас – йаш. Қазақ тілінде екі дауысты дыбыс қатар келмейді, ал қырғыз тілінде созылыңқы дауысты дыбыстардың болуы заңды: тау – тоо, болмайды – болбооит т.б. Жалпы созылыңқы дауысты дыбыстар қырғыз, якут тілдеріне тән болып келеді. Морфологиялық принцип бойынша, сөз, морфема этимонын даму, өзгеру жайын анықтағанда, тіл-тілдің сөз тудырушы, сөз өзгертуші формаларын салыстыра зерттеу жағына көбірек көңіл бөлінеді. Онда да туыстас тілдер жайы ескеріледі. Қазақ тілінде кейбір сөздер қазіргі кезде не түбір, не қосымша деп ажыратылмай бір бүтін единицаға айналған: жалғыз, жалқы, жалаң; қисық, қиғаш, құлан. Бұл сөздердің алғашқы түбірі – жал, қай, құл (қол) болса, көмекші морфемалары: -ғыз, -қы, -аң; -сық, -ғаш, -аң [4, 56]. Семантикалық принцип бойынша, белгілі бір сөздің туыстас, тіпті туыстығы алыс деген тілден ауысқанда оның мағыналық жақтан кейбір өзгеріске түсуіне немесе жақындығы ескерілуіне көңіл бөлінеді. Ондай сөздердің дыбысталуы басқаша, бірақ мағынасы сай келуі ықтимал. Мәселен, кежегем кейін тартып тұр немесе сағы сынып жүр деген мысалдардағы кежеге сөзі өзге туыстас тілдерде «желке» мағынасында, сағы сөзі хакас тілінде «күш, қуат, әл» мағынасында қолданылады екен. Этиологиялық принцип (тарихи-мәдени немесе экстралингвистикалық) бойынша, қандай да бір сөздің нақты қандай жағдайларға, қандай себептерге байланысты шыққанын білуді қажет етеді. Осыған орай, этимология тарих, этнография, археология, фольклор және басқа да ғылыми деректерді негізге алады. Мәселен, етік тігетін «біз» сөзінің алғашқы дыбысталуы «бігіз» екендігін ескерсек, бұл сөздің түпкі мағынасы «мүйіз» сөзімен байтанысты шыққандығы айтылады. Соған қарағанда біз (бігіз) алғашында мүйізден жасалуы да ықтимал. Алғашқы мүйіз сөзінің тұлғасы қоданыла келе бігіз – біз болып ықшамдалған. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|