Ертегілерде адамзаттың ертедегі өмірінің көптеген белгілерінің сақталуы

 

63. Эпостық жырлар. Ертегі мен эпостыңсюжеттік типологиясы.

1) Архаикалық кезең. Ол — исламшылдыққа дейінгітүркі мифтері негізінде жасалған туындылар. Күлтегін жоқтауы, Құламерген, Шоламерген, Ер Төстік, Ақ Көбек, Оғыз қаған туралы аңыздаржатады;

2) Оғыз-қыпшақ дәуірі (VI—XII ғғ.). Бұл кездежергілікті түркілер Қытай, Иран, Византия, Араб шапқыншыларына қарсы күресті жырлаған. Мысалы, «Қорқыт ата кітабы», «Алдар көсе», «ҚозыКөрпеш — Баянсұлу», т.б.; 

3) Ногайлы дэуірі (XIII— XVIғғ.) — «Бөгенбатыр», «Едігебатыр», «Қобыланды», «Ер Сайын», «Қамбарбатыр», «Мұсахан», «Орақбатыр», т.б.;

4) Қалмақ шабуылы дэуірі — XVII—XVIII ғасырлардағы «құба қалмақ» заманы. «Олжабай», «Қабанбай», «Бөгенбай», т.б.; 

5) Кейінгі дэуір. Қазақ батырларының хан, сұлтандарға, патша әкімдеріне қарсы күресін бейнелейтінжырлар.

1) Батырлық эпос

2) Әлеуметтік-тұрмыс эпосы

3) Тарихи эпос

1) Қиял-ғажайып оқиға күрделі орын алады, адам баласынақаскөй күштер:жезтырнақ, дию, аждаһалар, албастыларменкүрес, оларды жеңіп барып мұратқа жету көрсетіледі.

2) Көне эпоста дүниенің жаралуы туралы мифтік ұғымдар көріністапқан. 

3) Анаеркі (матриархат) дәуірінің ыдырап, атаеркі (патриархат) кезеңінің салты орныға бастаған шақтың сипаттарынтанытатын оқиғалар кездеседі.

4) Көне эпосыта ертедегі аңшылық өмірдің суреттері неғұрлымкөбірек сақталған. 

5) Адамдардың сиқырлы күштерге сенуі (анимизм,тотемизм т.б.), жан-жануарлардың, өсімдік дүниесінің жаны, иесі бар депесептеушілігі эпикалық шығырмаларда өз ізін қалдырған.

6) Баласыздық тақсіреті, әулиелер аралап, мінәжат етіп жүріпперзентті болушылық, түс көру, аян беру, болашаққаһарманның ғажайып тууы тәрізді мотивтер сюжетке негізболады. 

7) Қаһарманның жедел есеюі, жүйрік ат таңдап мініп, қауіптіалыс сапарға аттануы, жол жөнекей алуан түрлі жыртқыш, сиқырлы қас күштермен кездесуі, батырлықпен үйленуі-көнеэпоста кең таралған құбылыс. 

«Алпамыс батыр»

«Қобыланды батыр»

«Ер Таргын»

«Қамбар батыр» 

  Қобыланды — қыпшақ елінің, Алпамыс — қоңырат жұртының,  Ер Тарғын — бүкіл ноғайлы елінің намысын қорғаған батырлар. 

Жырларындағы қазақтың жаулары:

Қызылбастар

Қалмақтар 

Қызылбастар — түркі жұрттары ерте заманнан қақтығысыпкелген Орталық Азияның оңт-бат иран тектес халықтар.

Қалмақтар — жоңғар-моңғол тектес халық. 

   Әлеуметтік-тұрмыс эпосы , кейде лиро-эпостық поэмалар дейді. Бұнда жекебастың мүддесі — махаббат еркіндігі мәселесі алғашығады. ғашықтық жырлар — архаикалық, қаһармандық эпостанкейін туындаған шығармалар. (фольклортанушылардың пікірінше, лиро-эпостық мұра — көне эпостан жазбаша романга өтержолдағы аралық саты, аралық деңгей)

Лиро-эпос ретінде тек «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман — Шолпан» жырлары ғана ауызға ілініп келген. Соңғы жылдары Шығыс елдерінен келсе де, қазаққа етене жақын болып кеткен жырлар жатқызылады.

«Жүсіп — Зылиха»

«Ләйлі — Мәжнүн»

«Құсрау — Шырын»

«Сейфілмділік»

«Таһир — Зухра»

«Бозжігіт»

Лиро-эпостың жырлардан, әсіресе тіні қазақ топырағында қалыптасқан жырлардан халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы туралы мәлімет алуға болады.

 

   Тарихи жырлар. Тарихи жырларда кейде оқиғаларжазба тарихке сәйкес баяндалса, кейде қиялдау, көркемдік жинақтау түрінде беріледі.

Түркі халықтары тарихи жырларына Едіге батыртуралы жыр, аңыздар жатады. Едігенің ұрпақтарысаналатын Орақ, Мамай, Қарасай, Қази жайындағыжырлар, «Шора батыр», «Ер Сайын» тарихта болғанноғайлы елі тұлғаларына арналған жырлар.

«Елім-ай» өлеңі. Бұл мұңлы өлең — 1723 жылыжоңғарлар шапқыншылығынан қырылып, бөкендейауған қазақтың «Ақтабан шұбырынды, Алқакөлсұлама» заманының тарихи шығармасы. Зерттеушілер өлең ұзақ жырдың үзіндісі дейді. 

17 ғ с, яғни «Ақтабан шұбырындыдан» бұрынжоңғарлар жорықтар жасаған. Оларға тойтарысберген қазақтарды басқарған Төле би, Жәнібек, Қасым, Әбілмәмбеттердің ерлігі баяндалатын жырларбар.

18 ғ Абылайға арналған жырлар, «Қабанбай батыр», «Бөгенбай», «Шақшақұлы ер Жәнібек», «Олжабайбатыр», «Сырым батыр», «Арқалың батыр» жатады. Жырларда қазақ батырларының жоңғарларға қарсыерлігі баяндалады.

19 ғ Кенесары—Наурызбайға арналғандары — «ҚисаНаурызбай төре», «Кенесары — Наурызбай дастаны», «Кенесары поэмасы». «Қиса Наурызбай төрені» Жүсіпбек Шайхисламұлы, «Кенесары—Наурызбай»Хан Кененің жорықтарына қатысып, оқиғалар куәсіНысанбай жырау шығарған. 

19 ғ: «Исатай—Махамбет», «Бекет батыр», «Жанқожа», «Досан батыр», «Еңлік—Кебек», «Қалңаман—Мамыр», «Өтеген батыр», «Сұраншыбатыр» жырларын жатқызуға болады.

Кезінде Сүйінбай Аронұлы, Жамбыл Жабаевжырлаған «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр» жырлары Жетісу жерінен шыққан 18 ғ Жоңғаршапқыншылығына, 19 ғ орт Қоқан басқыншыларынақарсы күрескен батырлар жөніндегі эпостық өлеңшежіре.

1916 жылғы ұлт-азаттың көтерілісі жөнінде солкөтерілістерді көзбен көрген Омар Шипиннің, КененӘзірбаевтың, Есдәулет Кәндековтің, СәтЕсенбаевтың, Жамбыл Жабаевтың өлең-жырларытарихи.

     Ертегінің сюжеттік типологиясы - ертегікейіпкерінің өмір жолы. Кейіпкердің өмір жолытыңдармандарға таңбамен, формамен, үлгі етумақсатымен ертегі поэтикасына сай көркемделеді. Көркемдеу эпизодтармен, қайталауларментолықтырылып, ертек кеңейеді. Нәтижесінде кейде кейіпкерлердің оқиғалары қақтығысулары, кездесулері қайталанып отырады, жеңетін жауларысаны өседі, қиыншылықтар көбейеді. Ертегікейіпкерінің жолындағы қиыншылықтарды жеңіп, мақсат-мұратына жеткені ертегінің сюжеттіктипологиясындағы таңба, үлгі болады. Ертегініңтипологиясында тарихи байланыс, эпостықшығармаларға ұқсамайтын тарихи туыстық сипатыбар. Жер жүзі халықтарының фольклорындағыұқсастық көптігі = туыстық байланыс арқылыайқындалады. Бұл құбылыс ауыз әдебиетіндегіертегі мен эпостық жырлардың типологиясына тән. Бұл екі жанрды қарастырғандағы ұқсастығы әр түрлідеңгейде көрінеді: сюжеттік, жанрлық, көркемдік,образдық.

       Эпостың сюжеттік типологиясы. Эпостағыкейіпкер ертедегі кейіпкеріндей қарапайымкісілерден тумайды. Ертегі сюжетіндегі бөлшек - кейіпкердің тууы. Оның ата-тегі де ерекше.

Патшаның немесе ханның, ірі байдың тұқымынанекені айтылады. 

Қаһарманының айрықша адам екенін көрсетеді. 

Қасиеттерін сипаттайды. 

Эпикалық дәстүр заңына сәйкес сюжеттіктипология жаңадан туатын баланың неге батыр, неге елден ерекше болатынын түсіндіретінпсихологиялық тәсіл арқылы жеткізеді. Тыңдаушыларға кейіпкер тумай жатып, оныңкеремет болатынын жайлы білдіреді. Себебіэпостың сюжеттік типологиясы осыны қажет етеді.