1. Ланцетниктің даму ерекшелігі
Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасы
жүктеу/скачать 366,47 Kb.
|
90 гистология удачи
- Бұл бет үшін навигация:
- 45 Эритропоэз.
- Борпылдақ дәнекер ұлпасының қызметі мен клеткааралық заты
- Мезодерманың дамуы
- Гистиоциттер
- Фибробластар
- Базофильдердің құрылысы мен қызметтері
- Лимфоциттердің құрылысы мен қызметтері
- Эндокринді бездер сипаттамасы
| 44 Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасы.
Көлденең жолақты ет ұлпасы (лат. textus muscularis striatus ) — қаңқа бұлшықет ұлпасы және жүрекет ұлпасы болып екіге бөлінеді. Көлденең жолақты бұлшықет ұлпасы (лат. textus muscularis striatus sceletalis) — қаңқаның, тілдің, жұтқыншақтың, өңештің алдыңғы бөлігінің, көмекейдің, көз алмасының, құлақтың, көкеттің бұлшықеттерін құрайды. Көлденең жолақты бұлшықет ұлпасының ет талшықтары миосимпласттардан тұрады. Миосимпласт сыртынан сарколеммамен қапталған. Сарколемма өз кезегінде екі қабат қабықтан: сыртқы негіздік жарғақтан және ішкі плазмолеммадан тұрады. Бұлшықет талшықтарының сопақша келген мыңдаган ядролары миосимпласт цитоплазмасының шеткі жағында, сарколемманың астында жатады. Ал миосимпласттың жалпы органеллалары ядролардың маңайында орналасады. Миосимпласттарда агранулалы эндоплазмалық тор жақсы жетілген. Олар бір-бірімен өзара ілмектері арқылы жалғасып, байланысып жатады. Бұларды саркоплазмалық тор деп атайды. Митохондриялар миофибриллалардың аралықтарында орналасады. Миосимпласт саркоплазмасында энергия көзінің қызметін атқаратын гликоген дәншелері, липидтердің майда тамшылары және тыныс алу пигменті — миоглобин болады. Бұлшықет талшықтарының арнайы органеллалары — миофибриллалар миосимпласт ядроларын саркоплазмага қарай шетке ығыстырып, цитоплазма орталығының көп бөлігін алып жатады. Олар ет талшығының ұзын бойын бойлай орналасады. Миофибриллалардың орташа диаметрі 1-2 мкм. Миофибриллалар ретімен және кезегімен орналасқан жиырылғыш протеиндер — актин және миозин жіпшелерінен құралған. Соңғы аталған протеинді жіпшелерден миофибриллаларды құрап, оларды бекітіп ұстап түратын телофрагмалар мен мезофрагмалар құрылымдарын — титин және небулин протеиндері құрайды. Телофрагма (Z-сызығы) миосимпластқа көлденең орналасып, миофибриллалардың құрылымдық бірлігі саркомерлерді шектеп, оларды бір-бірінен бөліп тұрады. 45 Эритропоэз. Эритропоэз (erythropoesis, грек, erythros — қызыл, poesis — түзілу, даму) — сүйектің қызыл кемігі майындағы эритроциттердің түзілу процесі. Эритропоэз кезінде эритроциттер көп мүмкіндікті (полипотентті) діңгекті және жартылай діңгекті бөліну арқылы дамуынан бастама алған бір мүмкіндікті (унипотентті) проэритробласттардан түзіледі. Олардан эритробласттар қатары (базофилді, полихроматофилді, оксифилді) жетіліп, пронормоцитке, одан нормоцитке айналады. Бұлар ядроларын сыртқа шығарып, ретикулоциттер деп аталады. Ретикулоциттер қан арнасына өтіп жетіліп, эритроциттерге айналады Олар өмірінің соңына жеткенде, олар үзінді; содан кейін оларды макрофагтар деп атайды. Бұл макрофагтар бауырда, қызыл сүйек кемігінде және көкбауырда болады. Қызыл қан жасушалары жойылғанда, темір қайтадан қолдану үшін қайта өңделеді, ал қалған гемоглобин билирубин деп аталатын өт пигментіне айналады. Эритропоэзді эритропоэтин деп аталатын гормон қоздырады, бірақ процесс әр түрлі факторлармен реттеледі, мысалы температура, оттегі қысымы және басқалар. 46 Нейрондар. Нейрондар, сондай-ақ жүйке жасушалары деп те аталады, негізінен ми мен жүйке жүйесін құрайтын жасушалар. Нейрондар бір-біріне тимейді, бірақ бір нейрон екінші нейронға жақындаған кезде, екеуінің арасында синапс пайда болады. Синапстар арқылы қозу бір нейроннан екінші нейронға, бұлшық етке немесе бездерге өтеді. Нейрондар бір-бірімен байланысқан кезде бір нейронның ақсоны екінші нейронның дендриттерімен байланысады. Екінші нейронның дендриті қозуды қабылдап, өзінің денесіне әкеледі, қозу ары қарай аксонның бойымен жылжып кете береді. Егер синапс нейронмен бұлшық етті немесе без жасушаларын байланыстыратын болса, нейроннан келген қозу бұлшық еттің жиырылуына, ал бездің секреттің бөлініп шығуына әкеліп соғады. Құрылысы мен атқаратын қызметіне қарай нейрондар 3 түрлі болады: cезгіш (бұлар рецепторлер қызметін атқарып қозуды сезім мүшелерінен орталық жүйке жүйесіне жеткізеді) байланыстырғыш (қозуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш нерондарға өткізеді) қозғалтқыш (қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшық еттер мен бездерге жеткізеді) Жүйке жасушаларының өсінділері қызметіне байланысты: дендрит және аксон (нейрит) болып екіге бөлінеді. Нейроциттер дендриттері қозуды сыртқы орта немесе организмнің ішкі орта әсерлерінен, басқа нейроциттерден қабылдап, жүйке толқындарын (импульстерін) нейроцит денесіне, ал аксон — жүйке толқынын нейроцит перикарионынан басқа нейроциттерге немесе орындаушы мүшелерге өткізеді. Өсінділерінің санына байланысты жүйке жасушалары: бірөсінділі (униполярлы), жалған бірөсінділі (псевдоуниполярлы), екіөсінділі (биполярлы) және көпөсінділі (мультиполярлы) болып бірнеше топқа ажыратылады. Униполярлы нейроциттер — жануарлар эмбрионында, Псевдоуниполярлы жүйке жасушалары — жұлын түйіндерінде, Биполярлы нейроциттер — көздің торлы қабығында, ішкі құлақта, иіс сезімі мүшесінде, Мультиполярлы нейроциттер — мида, жұлында, көптеген сомалық, вегетативтік интрамуральды және экстрамуральды жүйке түйіндерінде орналасады. Мультиполярлы нейроциттердің бір өсіндісі - аксон, ал қалған өсінділері — дендриттер. Биполярлы нейроциттерде екі өсіндісінің біреуі дендрит, ал екіншісі аксон. Униполярлы нейроциттің бір өсіндісі аксон (нейрит), ал оның дендритінің қызметін перикарион атқарады. Қызметіне байланысты нейроциттер: сезімтал, байланыстырғыш, қозғалтқыш нейроциттер болып бөлінеді. Сезімтал жүйке жасушалары ми және жұлын түйіндерінде, қозғалтқыш нейроциттер — орталық жүйке жүйесі мүшелерінде және вегетативтік жүйке жүйесінің түйіндерінде, байланыстырғыш нейроциттер — орталық жүйке жүйесінде орналасады. Жүйке жасушаларының негізгі қызметі - жүйке толқындарын қабылдап, өңдеп, тиісті мүшелерге өткізіп, қарапайым және күрделі рефлекстерді іс жүзіне асыру. 47 Бір қабатты көп қатарлы эпителидің құрылысы және сипаттама Бірқабатты эпителий (однослойный эпителий); (epi-thelium simplex; грек, ері — үсті, thele - көкірек, емізікше, лат. simplex — қарапайым) - эпителиоциттері негіздік жарғақта (базальды мембранада) бір қабатта орналасқан жабынды ұлпа. Эпителиоциттерінің (эпителий жасушаларының) мөлшері мен пішіндеріне байланысты бірқабатты эпителий өз кезегінде бірқатарлы және көпқатарлы болып екі топқа бөлінеді. Бірқабатты бірқатарлы эпителий ұлпасына: бірқабатты жалпақ эпителий (мезотелий), бірқабатты текше (куб) төрізді эпителий және бірқабатты призма (цилиндр) тәрізді эпителий ұлпалары жатады. Мезотелий дене қуыстарындағы сірлі қабықтардың және олардың туындыларының (шажырқай, шарбы, байлам, үңгі) сыртқы қабаттарын, бірқабатты текше тәрізді эпителий бүйрек түтікшелері нефрондардың және без өзектерінің қабырғаларын құрайды, ал бірқабатты призма тәрізді эпителий безді қарынның, ащы және жуан ішектердің кілегейлі қабықтарының ішкі беттерін астарлап жатады. Бірқабатты көпқатарлы эпителий ұлпасына тыныс жолдарын астарлайтын бірқабатты көпқатарлы кірпікшелі (тербелмелі) эпителий жатады. Бірқабатты көпқатарлы кірпікшелі эпителий ұлпасын — негіздік жарғақта бір қабатта орналасқан мөлшері мен пішіні әртүрлі эпителиоциттер: кірпікшелі эпителиоциттер, құтыша (бокал) тәрізді біржасушалы бездер, ендірме (аралық) эпителиоциттер және эндокриноциттер құрайды. Эпителиоциттердің биіктігіне сәйкес, жасушалар ядролары да әртүрлі деңгейде орналасып, көп ядролар қатарын түзеді. Сондықтан, эпителий ұлпасы көпқатарлы деп аталады. Бір-қабатты эпителий — организмдегі орналасу орындарына байланысты және мүшелердің құрылысы мен қызметіне сәйкес зат алмасу процестеріне қатысады және қорғаныс қызметтерін атқарады. 48 Нейроглия клеткаларының сипаттамасы Нейроглия (neuroglia, грек, neuron — нейроцит, жүйке клеткасы, glia — желім) — жүйке ұлпасының құрамына кіретін жасушалық құрылым. Нейроглия жасушаларын глиоциттер деп атайды. Нейроглия өз кезегінде: макроглия және микроглия болып екі топқа бөлінеді. Макроглиялар эктодермадан дамиды және олар: эпендимоциттер, астроциттер және олигодендроциттер болып үш топқа бөлінеді. Эпендимоциттер ми қарыншалары мен жұлынның орталық өзегінің қабырғаларын астарлайды. Астроциттер ми және жұлынның құрамына кіреді. Олар өз кезегінде протоплазмалық және талшықты астроциттерге бөлінеді. Олигодендроциттер орталық және шеткі жүйке жүйесінде орналасқан нейроциттердің денесін қоршап қаптап, нейроглиялық қабықшалар түзеді. Микроглия — жүйке жүйесі мүшелеріне өтетін моноциттерден жетілетін глиальдық макрофагтар. Ол қорғаныс қызметін атқарады. Нейроглия жүйке жүйесі мүшелеріндегі нейроциттер элементтері үшін қоректік (трофикалық), тіректік, қорғаныс, секреторлық, шекаралық қызметтер атқарады. Нейроглия тірек, реттеуші, трофикалық, секреторлық, шектейтін (Шван жасушалары), қорғаныс функцияларын, нейрондардың оқу қызметін орындайды, есте сақтау процестерінде маңызды рөл атқарады.Тор қабықтың глиальды жүйесі орталық жүйке жүйесінің глиялары сияқты қызметтерді орындайды. Көз торының ұлпасы зақымданғанда астроциттер гипертрофияланып, көбейіп, тыртық түзеді. 49 Пластинкалы сүйек ұлпасының құрлысы Пластинкалы сүйек ұлпасы - ересек адамда бүкіл сүйек қаңқасын құрайды. Оның минералданған жасушааралық заты қалыңдығы 3-10 мкм арнайы сүйек пластинкаларынан тұрады, олардың әрқайсысында параллельді жіңішке коллаген талшықтары бар. Көршілес пластиналардың талшықтары бір-біріне бұрыш жасап жатады, бұл оларға әсер ететін жүктемелердің біркелкі таралуына ықпал етеді. Сүйектегі пластиналар бірнеше жүйені құрайды. Остеоциттер денелері орналасқан лакуналар пластинкалардың арасында рет-ретімен орналасады, ал жасуша өсінділері орналасқан сүйек түтікшелері пластинкаларға тік бұрышпен енеді. Пластинкалық сүйек ұлпасының құрылысы күрделі. Оның негізін коллагендік фибрилдердің тығыз шоғырларынан тұратын сүйек пластинкалары құрайды. Шоғырлар қалыңдығы бірдей болады және белгілі бағытта орналасады. Шоғырлар арасында остеоциттер жатады. Пластинкалық сүйек ұлпасына тән ерекшелік көршілес екі пластинканың фибриллалары түрлі бағытта орналасады, кейбіреулері бір пластинкадан екіншісіне өтеді, сөйтіп олардың тығыз байланысын қамтамасыз етеді. Сүйек заты кемік және тығыз болуы мүмкін. Екі жағдайдың екеуінде де қан тамырларымен және нервтермен тығыз байланысқан тұтас жүйе құрайтын пластинкалардан тұрады. Кемік немесе трабекулалық сүйек трабекула (көлденең шабақ) деп аталатын, бір – бірімен байланысып жататын жіңішке сүйек элементтерден тұратын тор. Көлдненең шабақтардың арасы майға толы болады. Трабекулалардың орналасуы сүйекке әсер ететін салмақтың бағытына сәйкес келеді. Кемік сүйек ұрықтар мен өсуші организмдерге тән, ал ересек организмдерде жіліктердің эпифиздерінде сақталады. Тығыз сүйек қоршай орналасқан сүйек пластинкаларынан құралған көптеген цилиндрлерден тұрады. Әрбір цилиндрдің ортасында Гаверс каналы деп аталатын канал болады. Осы каналдар арқылы қан тамырлары өтеді. Ортасында Гаверс каналы бар пластинкалардың барлық жүйесін Гавер жүйесі немесе остеон деп атайды. Остеон – сүйектің тығыз затының құрылымдық бірлігі. Жілік сүйек бір – біріне жанаса орналасқан остеондардың көптеген санынан тұрады. Қан тамырлары көп болады. Сүйек пластинкаларының арасында сүйектің тірі клеткалары остеобластар болатын қуыстар болады. Остеобластлар сүйектің бейорганикалық зататрын бөледі. Гаверс каналында борпылдақ дәнекер ұлпасына оралған нервтер мен лимфалық тамырлар орналасады. Остендар арасында қалған аралықты аралық пластинкалар деп аталатын пластинкалар алып жатады. Жілік сүйекті сыртынан сыртқы негізгі пластинкалар жүйесі қаптап тұрады. Сүйек қуысының ішкі беті ішкі негізгі пластинкалармен астарланған. Оны жұқа дәнекер қабықша – эндост қаптап тұрады. Негізгі және аралық пластинкалардың орналасуы қан тамырларына байланысты емес. Сүйек затында сүйек пластинкаларымен қапталмаған тамырларда болады. Олардың біреуі сүйекке негізгі пластинкалар арқылы өтеді, басқалары Гаверс каналдарын өзара жалғастырады. Сүйекті сүйек қабықшасы немесе периост деп аталатын дәнекер ұлпалық қабықша қаптап тұрады. Ол сүйек тіршілігінде үлкен рөл атқарады және екі қабаттан құралады. Ішкі және сыртқы. Сүйек қабықшасының ішкі қабаты коллагендік және эластиндік талшықтардан тұрады. Осы талшықтардың арасында остеобластлар жатады. Бұлар, әсіресе, жас өсуші сүйектерде көп болады. Периостның сыртқы қабаты тығыз келеді және коллагендік талшықтардың жуан шоғырларынан тұрады. Осы қабат арқылы нервтер мен қан тамырлары өтеді, олар Гаверс каналдарынан өтіп, сүйекті қоректендіред 50 Сүйектің регенерациясы Регенерация (лат. Regeneratio – қайта туу) дегеніміз организмдің құрылымдық элементтерін жаңартып, бүлінгеннен кейін қалпына келтіріп, функциялық белсенділікті қажетті деңгейде сақтауға бағытталған процесс. Регенерация тірі атаулыға тән құбылыс.тіршілік негізі зат алмасу мен регенерацияға тікелей байланысты. Сүйек ұлпасының регенерациясы Сүйек ұлпасының регенерациясы сүйек сынғанда болады. Оның барысы зақымданған жердің көлеміне, сүйек сынықтарының дұрыс не бұрыс салынуына, сүйек қабы мен терінің бүтіндігіне байланысты. Сүйек сынып, қан тамырлары мен жұмсақ өрмелер жарақаттанұан жер қанталайды. Сынған сүйектің бұрынғы қалпына келуі бірнеше сатыдан тұрады. Әуелі зақымданған жерде дәнекер өрме торшалары мен тамырлар өсіпөніп, сүйек сынықтарын біріктіретін алғашқы дәнекер өрме – шор пайда болады Постэмбриональдық сүйектердің дамуы регенерациялық және эктопикалық гистогенезде жүзеге асады. Сүйек ұлпалары үш түрлі клеткалардан тұрады: 1. остеоцит 2. остеобласт 3. остеокластар сүйек тінінің жасушалары 51 Талшықты шеміршек ұлпасының құрылысы Шеміршек ұлпасы (хрящевая ұлпа); (textus cartilagineus, лат. textus — ұлпа; лат. cartilago - шеміршек) — қаңқа дәнекер ұлпасы. Шеміршек ұлпасы жасушалардан және жасушааралық заттардан құралған. Жасушааралық заттың құрылыс ерекшеліктеріне байланысты ол: гиалинді, эластинді және талшықты шеміршек ұлпалары болып үш түрге бөлінеді. Гиалинді шеміршек ұлпасының жасушааралық заты мөлдір біркелкі болып келеді. Эластинді шеміршек ұлпасының жасушааралық затында эластин талшықтары, ал талшықты шеміршек ұлпасында коллаген талшықтарының будалары болады. Шеміршек ұлпасы сыртынан шеміршекқаппен (перихондрий) қапталған. Шеміршек ұлпасының жасушаларына прехондробласттар, хондробласттар, хондроциттер жатады. Жасушааралық зат — шеміршек ұлпасының негізін құрайды. Оның құрғақ салмағының 50-70% коллагеннен тұрады. Жасушааралық заттың құрамына хондрин талшықтары мен хондромуконд (мукополисахарид) кіреді[1]. Шеміршек ұлпасы организмде тіректік, қорғаныс және механикалық қызметтер атқарады.[2] Гиалинді шеміршек - ұлпаның ең көп тараған негізгі түрі. Сүтқоректілердің ересек организмінде олар буындардың үстін, қабырғалардың ұштарын, кеңірдекті және т.б. органдардың шеміршектерін құрайды. Гиалинді шеміршек тығыз, серпімді және түсі мөлдір болады. Шеміршектің жасушалары негізгі заттың ерекше қуыстарында орналасады. Көбінесе олар 3-4 жасушалардан тұратын топтар түзеді. Бұл топтар бір жасушаның бөлуінен пайда болатындықтан изогенді топтар деп аталады. Қартайған сайын шеміршектің негізгі заты тығыздалып, жасушалары дискі тәрізді және бұрыш тәрізді болады. Шеміршек жасушалары көбінесе бір ядролы кейде екі ядролы болады. Органоидтары жақсы жетілген. Шеміршектің жасуша аралық заты біркелкі болмайды. Микроскоппен қарағанда онда аморфты зат пен желімделген коллаген талшықтары да байқалады. Талшықтар өзара шырматылып тор түзеді. Шеміршек ұлпасының басқа ұлпалардан айырмашылығы ондағы аморфты затының химиялық қасиетінде. Шеміршектің аморфты заты протеиндерден хондриотино күкірт қышқылынан және альбумоидтан тұрады. Протеиндердің бір бөлігі хондриотино күкірт қышқылымен күшті қосылып хондромукоид түзеді. Ол шеміршектің негізгі заты. Шеміршектің негізгі затында коллаген мен хондромукоид біркелкі орналаспайды ол жануарлар мен адамдардың жасына байланысты. Адам есейген сайын шеміршектің негізгі затының ерекшеленуі айқындала түседі. Онда тұздар көп жиналып, кәрі шеміршек опырылғыш келеді. Серпімді шеміршек негізінде гиалин шеміршегіне ұқсас, бұның да жасушалары капсуламен қоршалып изогенді топтар құрайды. Оның түсі сары болады. Серпімді шеміршектен құлақ қалқаны, кеңірдектің кейбір шеміршек сақиналары құралады. Талшықты шеміршек мұның негізгі затында каллоген талшықтары жинақталған. Омыртқа аралығында кездеседі. Шеміршектің дамуы-гиалинді шеміршек басқа дәнекер ұлпалары сияқты мезенхимадан дамиды. Дамуы мезенхиманың тығыздалуынан басталады. Қаңқалы бөлімдер пайда болады. Ұлпа сұйығының химиялық қасиеті өзгереді. Онда тұздар көп жиналып, кәрі шеміршек опырылғыш келеді. Серпімді шеміршек негізінде гиалин шеміршегіне ұқсас, бұның да жасушалары капсуламен қоршалып изогенді топтар құрайды. Оның түсі сары болады. Серпімді шеміршектен құлақ қалқаны, кеңірдектің кейбір шеміршек сақиналары құралады. Талшықты шеміршек мұның негізгі затында каллоген талшықтары жинақталған. Омыртқа аралығында кездеседі. Шеміршектің дамуы-гиалинді шеміршек басқа дәнекер ұлпалары сияқты мезенхимадан дамиды. Дамуы мезенхиманың тығыздалуынан басталады. Қаңқалы бөлімдер пайда болады. Ұлпа сұйығының химиялық қасиеті өзгереді. Онда шеміршектің затына ұқсас заттар пайда болады. Кейін олардан каллоген талшықтары дамиды. Шеміршектің осыдан бастап екі бөлімі, аралық заты және жасушасы айқындала басталады және жасушалары көбейе бастайды. Негізгі заттың базофильдігі артады. Ұрықтың шеміршектің айырмашылығы олар изогенді топ құрамай жасушалары бір-бірінен бөлек орналасады. 52 Тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасының құрылысы мен қызметі Тығыз дәнекер ұлпаның механикалық маңызы бар. Оның құрамында клеткалар мен аморфтық зат аз болады да, талшықтар басым келеді. Талшықтары тәртіппен орналасқан. Тығыз дәнекер ұлпа терінің негізін, сіңірді, шандырды, желкені құрайды. Дәнекер ұлпалаық талшықтардың орналасуына байланысты тығыз дәнекер ұлпасының екі түрін ажыратады: тығыз қалыптаспаған және тығыз қалыптасқан дәнекер ұлпаларын. Тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасында клеткааралық заттың талшықтар шоғыры түрлі бағыттарда жатады және олардың орналасу бағытында қатаң заңдылық болмайды. Тығыз қалыптасқан дәнекер ұлпаларының талшықтар шоғырларына ұлпаға әсер ететін механикалық күштердің бағытына сәйкес орналасу заңдылықтары тән. Ұлпаның негізгі массасын құрайтын талшықтардың түріне байланысты қалыптасқан дәнекер ұлпасын коллагендік және серпілмелі (эластикалық) деп бөледі. Тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасы адам мен сүтқоректілер терісінің негізін құрайды. Коллаген талшықтарының шоғырлары түрлі бағытта орналасып, айқұш – ұйқыш шырмалып жатады. Дәнекер ұлпасының бұл түрінде коллагендік талшықтармен бірге эластиндік талшықтардың кейбір саны кездеседі. Бұл ұлпада клеткалар аз болады, олар негізінде фибробластлар, фиброциттер және борпылдақ дәнекер ұлпасында байқалатын кейбір клеткаларда кездеседі. Тығыз дәнекер ұлпасы сіңірді құрайды. Тығыз қалыптасқан серпілмелі дәнекер ұлпасы адам мен сүтқоректілерде желке мен дыбыс тарамыстарын құрайды. Бұл ұлпаның құрылысы тығыз қалыптасқан коллагендік дәнекер ұлпасына ұқсас, айырмашылығы негізгі құрылымдық компоненті эластиндік талшықтар. Коллагендік талшықтар аз болады. Тығыз қалыптасқан серпілмелі дәнекер ұлпасы шоғырларға бөлінбейді. Оның клеткалық элементтері, көбінесе, фиброциттерден тұрады, бірақ борпылдақ қалыптаспаған дәнекер ұлпасына тән басқа клеткаларда кезедеседі. Соңғылар қан тамырларын бойлай эластинді талшықтардың арасында орналасады. Тығыз дәнекер ұлпасы түрлі эмбриондық бастамалардан дамиды: тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасы дерматомның мезенхимасынан, ал тығыз қалыптасқан дәнекер ұлпасы склеротомнан пайда болады. Эмбриондық гистогенез процесі кезінде мезенхиманың клеткалары фибробластларға жіктеледі. 53)Борпылдақ дәнекер ұлпасының қызметі мен клеткааралық заты Борпылдақ талшықты дәнекер ұлпасының талшықтары бірімен-бірі өріліп, жасушалары тығыз орналасқан. Қантамырларын, жүйкелерді қоршап, мүшелердің арасындағы кеңістікті толтырып тұрады. Теріні бұлшықеттермен байланыстырып, терінің астында борпылдақ қабат түзеді. Дәнекер ұлпасының бұл түрі адаммен сүтқоректілердің организмінде кең тараған. Борпылдақ дәнекер ұлпа терінің астында жатады. Органдардың, ұлпалардың және клеткалардың арасын толтырып тұрады. Борпылдақ дәнекер ұлпада түрлі бағытта тәртіпсіз орналасқан, коллагендік және эластиндік талшықтар болады. Олардың арасында клеткалар орналасады. Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткалары : фибробластлар, гистиоциттер, адвентициялық клеткалар, толық клеткалар, май және пигменттік клеткалар. Сонымен бірге қанның клеткаларыда кезедеседі – лимфоциттер, плазмоциттер, және макрофагтар. Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткааралық заты талшықтар мен аморфты заттан тұрады. Талшықтар ұлпаға мықтылық пен серпімділікті қамтамасыз ететін қасиет береді. Талшықтарын үш түрін ажыратады: коллагендік, эластиндік және ретикулалық. Коллагендік талшық берік келеді және тармақталмайды. Пісірген кезде алдымен ісінеді, сонан кейін еріп, желімге айналады. Осы қасиетіне қарай коллагендік деп атаған. Эластинді талшықтар эластин белогінен түзілген, физикалық қасиетіне қарай бұларды эластикалық немесе серпінді талшықтар деп атайды. Серпінді талшықтардың қасиеттері коллагендік талшықтарға қарама – қарсы. Олар өте созылмалы және оңай үзіледі. Фибробластлар борпылдақ, қалыптаспаған дәнекер ұлпасының негізгі жасушалары. Фибробластлар мезенхимадан немесе перициттерден пайда болады. Бұлар – ірі жалпайған көп өсінділі жасушалар. Фибробластлар жасушааралық заттың түрлі компоненттерін синтездейді, бірақ бұлар коллагендік, эластиндік талшықтар мен аморфтық жасушааралық затты түзуші бір ғана жасушалар емес. Жіктеле келе фибробластлар бірте – бірте қартайып, көбею қабілетінен айрылып, фиброцитке айналады. Бұлар даму кезеңі аяқталған фибробластлар. Фиброциттер бөлінбеген мен, жасушааралық заттың белгілі мөлшерін бөлу қабілетін сақтайды. Гистиоциттердің борпылдақ дәнекер ұлпасындағы саны шамамен фибробластлардай болады. Функциясы жағынан фибробластлардан өзге, дәнекер ұлпасының жасушааралық затын құрамайды, трофикалық және қорғаныш рөлін атқарады. Борпылдақ дәнекер ұлпада гистиоциттер ұсақ қан тамырлары мен май клеткаларының жиылған жерінде байқалады. Қабыну процестері кезінде гистиоциттер қабыну ошағына жиналып, бөгде денелер мен белоктарды фагоцитоздап, лизосомалардың гидролиздеуші ферменттерінің көмегімен оларды қорытады. 54)Мезодерманың дамуы Губкалар мен ішекқуыстылардан басқа жануарлардың бәрінде гаструлаланумен байланысты мезодерма деп аталатын үшінші ұрық жапырақшасы пайда болады.Бұл эктодерма мен энтодерманың арасында орналасқан клеткалық элементтердің жиынтығы.Омыртқасыз жануарлардың бәрінде,тікентерілерден басқаларында,мезодерма бөлшектену кезеңінде оқшауланатын эктодермамен энтодерманың арасында орналасқан телобластар деп аталатын екі үлкен клеткадан түзіледі.Мезодерманы құраушы осы клеткалар ұрықтың артқы ұшында орналасқандықтан телобластлер деп аталған.Мезодерманың бұл түзілу әдісін телобластлық деп атайды.Тікентерілер мен барлық хордалыларда ,жоғарғы сатыдағы омыртқалылардан басқаларында,мезодерма гаструлалану аяқталғаннан кейін ішкі ұрықтық жапырақшадан,энтодермадан пайда болады.Бұл жағдайда мезодерма алғашқы ішектің екі бүйірінде энтодерманың қалта тәрізді өсіндісі түрінде пайда болады.Мезодермалық өсіндінің қуысы дененің екінші қуысы,немесе целом болып саналады.Мезодерма түзілуінің бұл әдісі энтероцельдік деп аталған. Мезодерма эктодерма және энтодерма сияқты клеткалардың тұтас қабаты емес.Оның компоненттерінің миграцияланатын қабілеті бар және мезенхима деп аталатын құрылымды,ұрықтық дәнекер ұлпасын құрайды.Энтодерма мен мезодермадан дамыған мезенхиманы эндомезенхима деп атайды,ал эктодермадан дамыған эктомезенхима дейді. 55)Гистиоциттер Гистоциттер-макрофагтар фибробластардан кішірек келеді. Олар «макрофаг» деп те атала береді. Фагацитоз процесіне қатысады. Антиген информациясын иммунокомпонетті клеткаларына береді.Гистиоциттер борпылдақ дәнекер ұлпасының уақытша клеткалары болып табылады. Макрофагтарда клетка органоидтарынан басқа көптеген пиноцитоз көпіршіктері лизосомалар, фагосомалар болады. Макрофагтардың цитоплазмасында мукополисахаридтердің болуы олардың дəнекер ұлпаның негізгі клетка аралық затының түзілуіне қатысатынын дəлелдейді. Макрофагтар организмде тағы бір маңызды қызмет атқарады-антиденелердің жасалуына қатысады. 56)Фибробластар Фибробластар (fibrа-талшық, грек. blаstоs-өсiндi) - ұлпа жасушалары iшiндегi көп таралған түрi, жасушадан тыс құрамбөлiктерiн (коллаген, эластин, фибронектин, гликозаминогликандар, протеогликандар) түзедi, жараның жазылуына қатысады, ұлпаның жаңадан жасушалар түзе ұлғайып, өсуiне, аууына қабілеттi. Борпылдақ дәнекер ұлпада ол ерiктi орналасады, өсiндiлерi болады, көлемi өзгерiп тұрады, ядросы бiрнеше ядрошық сақтайды, белок түзедi, цитоплазмасында түйiршiктi эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, көп митохондрий мен лизосомалар, түйiршiктi түзiндiлер, гликоген, айтарлықтай микрофиламенттер және микротүтiкшелер болады. Цитоплазмасы әлсiз базофильдi, айқын бейнесiз iшкi, ядро айналасындағы тығыз бөлiгi - эндоплазма және шеткi, бiршама ақшыл, өсiндiлерiн құратын бөлiгi - эктоплазма деп аталады. Олардың көбi тiршiлiк әрекетi процесiнде бүлiнiп, оның бiраз бөлiгi белсендiлiгiн азайтып, ұзақ өмiр сүретiн түрi-фиброциттерге айналады. 57)Базофильдердің құрылысы мен қызметтері Базофилдер (basophilae; гр. basis — негіз, рһіlіа — сүю) — жасуша цитоплазмасындағы түйіршікті дәншелері негіздік бояулармен боялатын жасушалар. Базофилдер — қан базофилдері және ұлпа базофилдері болып екі топқа бөлінеді. Қан базофилдерін базофилді гранулоциттер деп те атайды. Қан базофилін базофилді гранулоциттер деп атайды. Адам мен жануарлар организмдеріндегі қан лейкоциттерінің ішіндегі саны жағынан ең азы — базофилді гранулоциттер. Жануарлар лейкоциттері арасындағы базофилді гранулоциттердің орташа үлесі 0,5-2,0%. Құс қанындағы базофилді гранулоциттердің саны көбірек (3-4%), ал қосмекенділер қанындағы олардың үлесі 20%-ке дейін жетеді. Базофилді гранулоциттердің шыныға жағылған және боялған қан жұғындасындағы диаметрі 10-12 мкм-ге тең. Олардың қаракөк түске боялған ядроларының пішіні иілген таяқша тәріздес болып келеді немесе бөлімдерге (сегменттерге) бөлініп тұрады. Қан жұғындысы препараттарындагы базофилді гранулоциттер цитоплазмасында негіздік бояулармен, мысалы азурмен — көкшіл, ал Романовский-Гимзе бояуымен күрең-қызыл түске боялған түйіршік тәрізді дәншелер болады. Ұлпа базофильдері — тері эпителий ұлпасы (эпидермис) астындағы борпылдақ дәнекер ұлпасында, ас қорыту, тыныс алу мүшелері, жатыр қабыргаларындагы борпылдақ дәнекер ұлпалық аралықтарда, сондай-ақ, бауыр, бүйрек, эндокринді бездер мен сүт безі ұсақ қан тамырлары маңындағы борпылдақ дәнекер ұлпаларында көптеп орналасады. Көптеген жануарларда қан және ұлпа оазофильдері арасындағы байланыстықтың бар екендігі анықталды. Жалпы жануарларда негізінен қан- дағы базофильдердің саны ұлпа базофильдеріне қарағанда көбірек, ал теңіз шошқасында бұл көрсеткіш керісінше болады. Ұлпа базофильдерінің дәншелері құрамында гистамин мен гепариннен басқа серотонин және дофамин сияқты биологиялық белсенді заттар да кездеседі. Цитохимиялық әдістердің көмегімен ұлпа базофильдері цитоплазмасында қышқылдық және сілтілік фосфатаза мен липаза ферменттерінің бар екендігі анықталды. Ұлпа базофильдері — ұсақ қан тамырлары маңында орналасқандықтан, олар қанға енген антигендерге бірінші болып жауап береді. Ұлпа базофильдері плазмолеммаларындағы (қабықшаларындағы) Е иммунды глобулиндер қандағы антигендермен байланысып, антидене-антиген кешені түзіледі де, ұлпа базофильдері цитоплазмасындағы дәншелердің бүзылуына әсерін тигізеді. Осының нәтижесінде бұларда да қанның ұюын тежейтін — гепарин және қан тамырлары қабырғаларының өткізгіштігін күшейтетін — гистамин бөлініп, антигендерді жоятын нейтрофилдер мен эозинофилдердің және макрофагтардың антигендер енген дене аймақтарына жылжып баруына және олардың өздеріне тән қорганыс қызметтерін белсенді атқаруына қолайлы жағдай туады. Ұлпа базофильдерінің жануарлар организміндегі аллергиялық және анафилакциялық реакцияларға қатынасатындығы анықталды 58)Лимфоциттердің құрылысы мен қызметтері Лимфоциттер (лимфа және грек. κύτος — «ыдыс», мұнда — «жасуша») — қанның ақ торшаларының кішірек (6— 10 мкм), дөңгелек түрі. Лимфоциттер адам ағзасында кеңінен тараған жасушалар тобына жатады. Ересек адамның ағзасында 10 лимфоциттер бар, яғни дененің әрбір 10-шы жасушасы – лимфоцит. Барлық лимфоциттердің ортақ көзі – көп қабілетті бағаналы жасушалар. Лимфоциттердің дамуының бастапқы кезені сүйек кемігінде өтеді (эмбрионалдық кезеңде – сарыуыз қапшығымен мен бауырда). Лимфоциттер диаметрі 7-9мкм дөңгелек және сопақша келген ядросы бар, цитоплазмасы аз және цитоплазмалық грануласы өте аз дөңгелекше келген жасушалар. Цитоплазмасы жіңішке жиек тәрізді, хроматинге бай, жедел жылжи алады. Иммунитетте басты рөл атқарады. Екі топқа бөлінеді: В- және Т- лимфоциттер. В- лимфоциттер сүйек майынан шығады, қан иммунитетінің сақталу және дамуын қадағалайды. Т- лимфоциттер тимустан шығады, торша иммунитетін қадағалайды. Лимфоциттердің бірнеше түрлі аралас өсінділері де болады: 1) жетілген лимфоциттер— болашақ реципиенттің сенсибильденген эритроциттерін қолданып алынады; 2) жетілмеген лимфоциттер — антигенмен кездесіп, иммунокомпетенттік алған кіші лимфоциттер, иммунологиялық жетілмеген лимфоциттерден шығады. 3) кіші лимфоциттер — иммунологиялық күші жоқ лимфоциттер. Функционалды түрде лимфоциттер бейімделгіш иммундық жүйемен байланысты. Лимфоциттер сүтқоректілер организміндегі жасушалардың жалғыз түрі болып табылады, олардың дифференциациясы антигенді тану рецепторларын кодтайтын гендердің айтарлықтай қайта құрылуымен жүреді. Антигенді тану рецепторларының қызметі мен құрылымы бойынша лимфоциттер Т-лимфоциттер мен В-лимфоциттерге, табиғи өлтіруші жасушаларға, NKT жасушаларына және иммундық жасушалардың кейбір басқа топтарына да лимфоциттер жатады. Лимфоциттің антигенді тану рецепторының антигенмен байланысуы қажет, бірақ иммундық жауапты іске қосу үшін әлі де жеткіліксіз. Антигенді тану рецепторларынан басқа, лимфоциттерде корецепторлар бар, олардың активтенуі иммундық жауаптың дамуы үшін де қажет. Лимфоциттер антигенді нативті күйде (В-лимфоциттер) немесе антигенді ұсынатын жасушалардың (Т-лимфоциттер) бетінде өзгертілген түрде таниды. Адаптивті иммундық жауаптың іске қосылуы В-лимфоциттердің лимфоидты мүшелерде антиденелерді түзетін плазмалық жасушаларға дифференциациялануымен бірге жүреді. В жасушалары сияқты Т-клеткалар қан ағынын тастап, қабыну ошағына ауысады, онда олар тікелей жұқтырған жасушаларды жояды немесе басқа лейкоциттерді, соның ішінде макрофагтарды, эозинофилдерді және табиғи өлтіруші жасушаларды ынталандыратын цитокиндерді шығарады. 59)Эндокринді бездер сипаттамасы Эндокринді бездер немесе Ішкі секреция бездері(glandula endocrinae, лат. glandula без, грек, endon — ішкі, krino — бөлу) — инкреттерін (гормондар) организмнің сұйық ішкі ортасына (қан, лимфа, ұлпа сұйығы) бөлетін бездер. Бұл бездер тек секрет бөлетін соңғы бөлімдерден тұрады, шығару өзектері болмайды және қан тамырларына өте бай келеді. Эндокринді бездер (ішкі секреция бездері): орталық және шеткі эндокринді бездер болып екіге бөлінеді. Орталық эндокринді бездерге: гипоталамус, гипофиз және элифиз, ал шеткі эндокринді бездерге: қалқанша, қалқанша маңы, бүйрекүсті бездері жатады. Бұлардан басқа организмде қосарлана қызмет атқаратын аралас бездер де болады. Оларға: жынысбездері, ұйқы безі, плацента және тимус (айырша без) жатады. Эндокринді бездер гормондары организмнің сұйық ішкі ортасы арқылы дене мүшелерінің дамуы мен қызметін, олардағы зат алмасу деңгейін гуморальды реттеуге қатысады.[1] Ағзада гормондар мөлшерінен көп бөлінсе гиперфунция, мөлшерінен аз бөлінсе гипофункция деп атайды. Гормондардың мөлшерден тыс көп бөлінуі де, аз бөлінуі де қауіпті. Кез келген бездің гипер және гипофункциясы қауіпті ауру тудыруы мүмкін. Гипофиз — негізгі ішкі секреция безі. Ол аралық мидың астыңғы жағына жіңішке өсінді арқылы бекінеді. Пішіні үрмебұршақ тәрізді, ересек адамдарда салмағы 0,5-0,65г-ға жетеді. Бұл без 25 түрлі гормон бөледі. Оның гормондары ұйқы безінен басқа бүкіл ішкі секреция бездерінің қызметін басқарады. Гипофиздің соматотропин (өсу) гормоны барлық ұлпа мен ағзаға әсер етеді. Өсу гормоны қаңқа мен бұлшық еттің өсуіне әсер ете отырып, ағзаны дамытады. Егер өсу гормоны жеткіліксіз мөлшерде түзілетін болса, адамның бойы өспей, ергежейлілік пайда болады. Ал артық түзілген жағдайда (гиперфункция) алыптық ауруына шалдығады. Адамының сүйектері 25 жасқа дейін ұзарып өседі. Акромегалия – ересек адамдарда өсу гормонының көп бөлуінен пайда болатын ауру. Бұл жағдайда адамның саусақтары, аяқ және бет сүйектері ұзарып өседі. Қалқанша без тироксин гормонын бөледі. Тироксин гормоны қалыпты түзілуі үшін ағзада йод жеткілікті болуы керек. Егер де ересек адам тамақпен және сумен жеткілікті мөлшерде йод алып отырмаса, эндемиялық зоб ауруына шалдығады. Бұл – қалқанша безінің ісінуі. Жас балаларда йодтың жетіспеуінен кретинизм ауруы пайда болады. Қалқанша маңы бездері — қалқанша бездің жоғарғы және төменгі жағына жанаса орналасқан. Без паратгормон бөледі. Паратгормон - күрделі құрылысты зат. Ол денедегі кальций мен фосфаттардың алмасуын, тағамның ішектен қанға тез сіңірілуін, зәрмен бірге шығарылуын реттейді. Кальция алмасудың реттелуі паратгормонның және D дәруменінің қатысуымен болады. D дәрумені жетіспегенде сүйектің құрамында кальций азайып, оның қаттылық, мықтылық қасиеті төмендейді. Гипоталамус — аралық мида орналасқан ішкі секреция бездерінің қызметін реттейтін орталық. Әдеби тұрғыда айтатын болсақ: гипоталамус ішкі секреция бездерінің «композиторы». Гипоталамус пен гипофиз тығыз байланыста жұмыс істеп, Гипоталамус-гипофиздік жүйені құрайды. Гипоталамус гипофиз безін реттейді, ал гипофиз ағзадағы барлық басқа бездердің жұмысын реттейді. Олар нейрогормондар бөліп рефлекстік және гуморальдік реттеуді жүзеге асырады. Гипоталамус гипофизге әсер ететін статин (гипофиздың гормон түзуін тежейді) және либерин (гипофиздің гормон бөлу белсенділігін арттырады) гормондарын бөледі. Окситоцин және вазопрессин гормондары гипофиздың артқы бөлігінде жиналады. 60 Жүйке ұлпасы, функциясы. Жүйке ұлпасы жүйке жасушаларынан түзілген. Жүйке жасушасының құрылысы: денеден қысқа өсінділер мен ұзын өсіндіден тұрады. Қысқа өсінділері көп ағашқа ұқсап тармақталғандықтан осылай атаған, ұзын өсіндісі біреу, оны аксон дейді. Ұзын өсіндісі тармақталмаған. Сонымен жүйкенің бір жасушасында көп дендриттер мен бір ғана аксон болады. Сыртынан жасуша қабықшасымен қапталып жүйке талшықтарын түзеді. Жүйке жасушасын нейрон дейді. Нейронның бойымен қозу тек бір бағыт бойынша өтеді.Қозу дендриттер арқылы нейронның денесіне беріледі , одан денесі арқылы аксонға өтеді . Қозу бағытының сызбанұсқасы - дендриттер ->дене ->аксон . Жүйке жасушаларының айналасын қоршап тұрған қосымша жасушалары болады , оны ( нейроглия ) , (гр."neuron"- жүйке , "glia"- желім ) дейді . Нейроглия нейронды қоршап , қоректік , қорғаныштық , тірек қызметін атқарады және нейрондардағы зат алмасуға қатысады . Кейде нейроглияны нейроның "серік жасушалары " деп те атайды . Жүйке жүйесі барлық мүшелердің жұмысын басқарып реттейді . Жүйке жүйесі барлық мүшелердің жұмысын басқарып реттейді . Жүйке жүйесіндегі нейрондар мен жүйке талшықтарының арасында қозу тоғысу - синапстар ( грекше "synapsis" - қосылу , байланыс ) арқылы өтеді . Бұл кезде бір нейронның аксоны екінші нейронның дендридттерімен байланысады . Жүйке ұлпасының негізгі қызметі : қозғыштығы және қозу өткізгіштігі . Сыртқы ортадағы түрлі тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болатын қозу орталық жүйке жүйесіне беріледі . 61 Эмбриондық кезеңдегі қанның түзілуі Қантүзілу немесе гемопоэз — қан жасушаларының түзілу, даму және толық пісіп жетілу процесі, яғни қан жасушаларының адам мен жануарлар организмінде белгілі бір қызмет атқаруға маманданған жасушаларға айналғанға дейін, көпсатылы дамудан өтетін күрделі процес. Омыртқасыз жануарларда қантүзу мүшелерінің жетілмеуіне байланысты қантүзілу негізінен қуыстық сұйықта және қанның өзінде, ал адам мен омыртқалы жануарларда бұл процесс қан жасау мүшелерінде жүреді. Қан тірі ұлпа ретінде ұрықтық кезеңде дамып жетіледі. Ал іштегі төл (нәресте) туғаннан соң, қанда негізінен физиологиялық қалпына келу процесі жүреді. Осыған байланысты қантүзілудің екі түрі ажыратылады. Олар: ұрықтық және туғаннан кейінгі қантүзілу. Ұрықтық қантүзілу Ұрықтық қантүзілу — қанның ұлпа ретіндегі даму және қалыптасу процесі. Қан мен қан тамырлары ұрықтың алғашқы даму сатысында ұрық организмінен тыс, сарыуыз қапшығының қабырғасында мезенхимадан қан аралшықтары ретінде қалыптасып дамиды. Аралшықтардың орталығында орналасқан мезенхима жасушалары дөңгеленіп, қан жасушаларының діңгекті клеткаларына айналады. Ал аралшықтардың шеткі жағындағы мезенхима жасушалары жалпақтанып бір-бірімен байланыса жалғасып, алғашқы қан тамырларының эндотелий қабаттарын түзеді. Қан тамырлары қуысындағы біріншілік қан жасушалары қатарларынан, өздерінің цитоплазмасында гемоглобин жинақтаған жасушалардан — біріншілік эритробласттар жетіледі. Олардың біраз бөлігі мөлшері әртүрлі ядролы және ядросыз ірі біріншілік эритроциттерге (мегалобласттар мен мегалоциттерге) айналады. Бұл процесті мегалобласттық қантүзілу деп атайды. Мегалобласттық қантүзілу адам мен жануарлардың эмбриондық кезеңіне тән процесс. Туғаннан кейінгі қантүзілу процесі сүйектің қызыл кемік майының миелоидты(гр. myelos ми, жілік майы) және тимустың, көкбауырдың, лимфа түйіндері мен лимфа түйін- шіктерінің лимфоидты ұлпаларында жүреді. Туғаннан кейінгі кезеңінде қан жасушалары эмбриондық кезеңде ұрықтың қан жасау мүшелеріне келіп қоныстанған қанның діңгекті жасушаларынан дамиды. Діңгекті жасушалар - барлық қан жасушаларына ортақ, олардың бастама ізашар жасушалары. Олар құрылысы мен мөлшері жағынан кіші лимфоциттерге ұқсас. Адам мен жануарлар организмдерінде діңгекті жасушалар сан жағынан әр уақытта салыстырмалы тұрақты деңгейде болады. Олар митоздық бөліну арқылы өздігінен қалпына келу қасиеттерімен ерекшеленеді. Діңгекті жасушалардан қанның қандай жасушаларының дамып жетілуі керек екендігін, оларды қоршаған қан жасау мүшелері стромасының микроорталары анықтайды. Сүйектің қызыл кемігі майы мен көкбауырда аталған микроортаны ретикулалы ұлпаның түрлі жасушалары, ал тимус пен фабриций қапшығында олардың стромасын түзетін торлы эпителий жасушалары құрайды. 62 Қанның атқаратын қызметтері және қан пластинкалары. Қан келесі қызмет атқарады: асқорыту – қан, ұлпалар мен мүшелерге қоректік заттарды, суды, минералды тұздарды және витаминдерді тасымалдайды; бөліп шығару – қан бөліп шығару мүшелері арқылы ыдырау өнімдерін шығарады; тыныс алу - өкпе мен ұлпалардың арасында газ алмасу процесін қамтамасыз етеді; регуляторлық - әр түрлі мүшелердің гуморальдық реттелуін анықтайды, ағзада гормондар мен басқа заттарды жеткізеді, олар мүшелердің қызметіне әсер етеді (күшейтеді немесе бәсеңдетеді) қорғаныш – қанның құрамында фагоцит қабілеті бар жасушалар болады және арнайы ақуыздар - антиденелер болады, олар улы ағзалардың көбеюіне кедергі жасайды да оларды бөліп шығарады. терморегуляторлық – қан ағзаның тұрақты дене қызуын сақтайды. Қанның атқаратын қызметі. Қан дегеніміз формалы элементтер (эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер) мен плазмадан тұратын сұйық. Плазма құрамы күрделі ертінді болып табылады (тұздар, белоктар, зат алмасу өнімдері және т. б.).Жаңа туған баланың организміндегі қан дене салмағының 14,75% құрайды, 15 жастағы балада — 8,25%, ал ересек адамда салмағының 8,3%-ін (1/14) құрайды.Қан әр түрлі қызмет атқарады: зат алмасу мен сыртқы (өкпемен) тыныс алу процесіне белсене қатысады, барлық органдар мен тканьдерді оттегімен қамтамасыз етіп, оларды көмір қышқыл газынан арылтады, организмде қышқыл сілті тепе-теңдігін сақтайды, организмді инфекидядан қорғайды.Қан нәрлі заттарды органдардан тканъдерге жеткізеді де олардан зат алмасу өнімдерін алып кетеді. Дененің температурасын тұрақты етіп ұстау –қанның маңызды қызметтерінің бірі, өйткені оның қан тамырлары арқылы үздіксіз қозғалысы белок, май, көміртегінің ыдырауынан организмде пайда, болған жылудың біркелкі бөлінуін қамтамасыз етеді.Қан, лимфа және тканаралық сұйық — организмнің ішкі ортасын құрайды, бұл оның физикалық және химиялық құрамының (гомеостаз) салыстырмалы тұрақтылығымен сипатталады. Бұл тұрақтылық – әр түрлі органдар тканьдерінің және бүкіл организмнің ойдағыдай қызмёт етуі үшін қажетті шарт. Қанның құрамындағы үшінші пішінді элементтер – тромбоциттер немесе қан пластинкалары. Олар сопақша немесе диаметрі 2-5 мкм дөңгелектеу пішінді келеді. Тромбоциттердің жалпы саны 1 мкл 300 мыңнан 400 мыңға дейін. 63 Тромбоцитопоэз Тромбопоэз немесе тромбоцитопоэз — бұл тромбоциттердің пайда болуына әкелетін гемопоэз процестерінің бір түрі.[1] [2] тромбоциттер ядросыз және жасуша органеллалары жоқ мегакариоциттер цитоплазмасының фрагменттері болып табылады. Жалғыз мегакариоцит мыңдаған тромбоциттерді тудыруы мүмкін. "Тромбоцитопоэз" термині кейде құбылыстың жасушалық табиғатын, яғни қан ұйығыштарының пайда болуына емес, жасушалардың (тромбоциттердің) пайда болуына баса назар аудару үшін қолданылады. Тромбопоэтин мегакариопоэзді (мегакариоцитопоэз), мегакариоциттердің прекурсорларының — CFU-Meg, мегакариобласттар мен промегакариоциттердің жетілу және дифференциация процесін ынталандырады. Шығарылғаннан кейін тромбопоэтин c-mpl деп аталатын мегакариоциттердің прекурсорлық жасушаларының мембранасындағы рецепторымен байланысады. Тромбопоэтин рецептормен байланысқаннан кейін жасушаішілік сигнал беру мегакариоциттердің прекурсорлық жасушаларының өсуіне, олардың жетілуіне және дифференциациясына, жасуша мембранасының тұрақтануына, тромбоциттер түйіршіктерінің пайда болуына және цитоплазманың демаркациясына әкеледі.содан кейін бөлшектенуге, мегакариоциттің ата-аналық жасушасынан "байлануға" және жетілген тромбоциттерге айналады. Содан кейін бұл "тромбоциттерге дейінгі аймақтар" жетілген тромбоциттерге бөлініп, ата-аналық жасушадан бөлінеді (қабыршақтанады, байланады). Тромбоцитопоэздің бұл соңғы кезеңі, мегакариоциттерден тромбоциттердің тікелей түзілуі және шілтері, in vitro эксперименттерде көрсетілгендей, мегакариопоэз процестеріне (мегакариоциттердің көбеюі, жетілуі және прекурсорларының дифференциациясы) қарағанда тромбопоэтин стимуляциясына тәуелсіз. 64 Лимпопоэз. Лимфоцитопоэз немесе лимфопоэз (ағылш. lymphocytopoiesis, lymphopoiesis, лимфа - + грек. poiesis-өндіріс, түзілу) немесе лимфоцитоз-лимфоциттердің пайда болуына әкелетін лимфоидты жасушалардың дифференциациясы, көбеюі, түзілу процестерінің жиынтығы. Эмбриональды және постэмбриональды кезеңдердегі Лимфоцитопоэз әр түрлі лимфоидты мүшелерді алмастыра отырып, кезең-кезеңімен жүреді. Лимфоцитопоэз бөлінеді: т-лимфоцитопоэз және В-лимфоцитопоэз. Өз кезегінде олардың әрқайсысы үш кезеңге бөлінеді: сүйек кемігі кезеңі; орталық иммундық органдарда жүзеге асырылатын антигенге тәуелді дифференциация кезеңі; перифериялық лимфоидты органдарда жүзеге асырылатын антигенге тәуелді дифференциация кезеңі. Эмбриональды кезеңде адамдарда және басқа сүтқоректілерде лимфоцитопоэз ұрықтың тимусы мен бауырында, содан кейін көкбауырда, сүйек кемігінде және лимфа түйіндерінде жүзеге асырылады. Лимфоцитопоэздің ерекшелігі-сараланған жасушалардың (лимфоциттердің) бластикалық формаларға дифференциациялану қабілеті. В-лимфоцитопоэз-бұл олардың прекурсорлық жасушаларынан В-лимфоциттердің түзілу процесі. Адамдарда және сүтқоректілерде в лимфоциттері сүйек кемігінде түзіліп, жетіліп, содан кейін көкбауыр мен лимфа түйіндерінде және басқа қайталама лимфоидты органдар мен тіндерде жетілуін аяқтайды. Содан кейін сүйек кемігінде және көкбауырда пайда болған в лимфоциттері сүйек кемігі мен көкбауырдан шығып, лимфа түйіндері сияқты перифериялық лимфоидты тіндерге ауысады. Лимфа түйінінде немесе басқа қайталама лимфоидты органда болғаннан кейін, в лимфоциті тануға қабілетті белгілі бір антигенге "ұсынылуы" мүмкін (немесе дәлірек айтқанда, антиген ұсынылған, оған ұсынылған). Басқаша айтқанда, в лимфоциті антигенмен "таныстырылуы" мүмкін. Бұл "таныстыру" процесі көмекші Т-лимфоциттердің делдалдық қатысуымен макрофагтардың, моноциттердің, гистиоциттердің немесе дендритті жасушалардың көмегі арқасында жүреді. Бұл жасушалардың барлығы беттік гистосәйкестік антигендерімен (MHC) бірге тануға ыңғайлы формада В және т лимфоциттеріне әртүрлі антигендерді түсіру (фагоциттеу), "өңдеу" (өңдеу) және "ұсыну" (таныстыру) қабілетіне ие. Сондықтан олар (макрофагтар, моноциттер, гистиоциттер және дендритті жасушалар) "антигенді ұсынатын жасушалар"деп аталады. Т-лимфоцитопоэз-бұл Т-лимфоциттердің түзілу процесі, жалпы лимфопоэз процесінің бөлігі. Жетілмеген Т-лимфоциттер сүйек кемігінде түзіледі, содан кейін тимустың кортикальды қабатына ауысады, онда олар "кортикальды тимоциттер" деп аталады және шамамен бір апта ішінде стерильді, антигендік емес, микроортада піседі. Аптаның соңында кортикальды тимоциттердің бастапқы популяциясының 2-4% - дан аспайды. Селекциядан өтпеген қалған 96-98% апоптозға ұшырайды, содан кейін тимус макрофагтары арқылы фагоциттеледі. Пісіп-жетілу кезінде кортикальды тимоциттердің өлімінің мұндай үлкен пайызы жетілудің барлық кезеңдерінде өте қатаң іріктеу мен қарқынды скринингтен туындайды. Бұл іріктеу әрбір кортикальды тимоциттің (Болашақ Т-лимфоцит) өз денесінің негізгі гистосәйкестік кешенінің антигендерін "өзінің" деп тану қабілетіне ие болуын және "оның" сау жасушалары мен тіндеріне туа біткен иммунологиялық төзімділікке ие болуын қамтамасыз етуі керек. Іріктелмеген және апоптозға ұшыраған кортикальды тимоцит өледі және тимустың макрофагтарымен тез жойылады. Осылайша, бұл таңдау әдетте аутоагрессивті Т-лимфоциттердің пайда болуын, Т-лимфоциттердің өздерінің сау жасушалары мен тіндеріне қарсы агрессиясын және аутоиммунды аурулардың дамуын болдырмайды. 65 Гранулопоэз. Гранулопоэз (немесе гранулоцитопоэз) — гранулоциттер үшін гемопоэз процесі. Гемопоэз (басқа грек тілінен. α αμα, қан және ποίησις-өндіріс, түзілу, ποιε отν — жасау), гемопоэз — бұл қан жасушаларының-лейкоциттердің, эритроциттердің, омыртқалылардағы тромбоциттердің түзілуі, дамуы және жетілу процесі. Эмбриональды (жатырішілік) гемопоэз және пГранулоциттер немесе түйіршікті лейкоциттер-бұл үлкен сегменттелген ядроның болуымен және цитоплазмада белгілі бір түйіршіктердің болуымен сипатталатын ақ қан жасушаларының кіші тобы. жарық микроскопы әдеттегі бояу кезінде. Түйіршіктер үлкен лизосомалар мен пероксисомалармен, сондай-ақ осы органоидтардың өзгеруімен ұсынылған. Гранулоциттер лейкоциттердің ең көп өкілдері болып табылады, олардың саны ересек адамның қанындағы барлық ақ қан жасушаларының 50-80% құрайды. Түйіршікті лейкоциттердің мөлшері 9-дан 13 мкм-ге дейін. Қандағы мөлшер текше миллиметрде 2-ден 9 мыңға дейін гранулоциттерді құрайды. Гранулоциттер сүйек кемігінде жалпы прогениторлық жасушадан түзіледі. Гранулоцитопоэз — ИЛ-1, ИЛ-3, ИЛ-5 индукторлары, гранулоциттік-моноциттік колонияны ынталандырушы фактор (GM-CSF) және гранулоцитті ынталандырушы фактор (G-CSF). Ынталандыруға жауап 3-5 прекурсорлық жасушалардың бөлінуі (4 күн) және морфологиялық жетілу (5 күн) түрінде көрінеді-барлығы 9 күн. Қан айналымына еніп, гранулоциттер бірден екі тең бассейнге бөлінеді: белсенді айналым және қабырға (венулалардың бетіне жабысып тұрған уақытша секвестрленген жасушалар). Бұл бассейндердің динамикалық тепе-теңдігі париетальды тұруды күшейтетін агенттермен (химокиндер, ИЛ-1, тно-а, ИФ-гамма) және париетальды тұруды тежейтін агенттермен (негізінен кортикостероидтар) реттеледі. Қабырғада тұру-бұл қан ағымынан матаға шыққанға дейінгі Алғашқы қадам. Гранулоциттер қанда көп уақыт өткізбейді: орташа жарты айналым кезеңі 6-7 күн. Кейін нейтрофильді; эозинофильді; базофильді.остэмбриональды гемопоэз жіктеледі. 66 Талшықты шеміршек ұлпасының құрылысы Шеміршек ұлпасы (хрящевая ұлпа); (textus cartilagineus, лат. textus — ұлпа; лат. cartilago - шеміршек) — қаңқа дәнекер ұлпасы. Шеміршек ұлпасы жасушалардан және жасушааралық заттардан құралған. Жасушааралық заттың құрылыс ерекшеліктеріне байланысты ол: гиалинді, эластинді және талшықты шеміршек ұлпалары болып үш түрге бөлінеді. Гиалинді шеміршек ұлпасының жасушааралық заты мөлдір біркелкі болып келеді. Эластинді шеміршек ұлпасының жасушааралық затында эластин талшықтары, ал талшықты шеміршек ұлпасында коллаген талшықтарының будалары болады. Шеміршек ұлпасы сыртынан шеміршекқаппен (перихондрий) қапталған. Шеміршек ұлпасының жасушаларына прехондробласттар, хондробласттар, хондроциттер жатады. Жасушааралық зат — шеміршек ұлпасының негізін құрайды. Оның құрғақ салмағының 50-70% коллагеннен тұрады. Жасушааралық заттың құрамына хондрин талшықтары мен хондромуконд (мукополисахарид) кіреді[1]. Шеміршек ұлпасы организмде тіректік, қорғаныс және механикалық қызметтер атқарады.[2] Гиалинді шеміршек - ұлпаның ең көп тараған негізгі түрі. Сүтқоректілердің ересек организмінде олар буындардың үстін, қабырғалардың ұштарын, кеңірдекті және т.б. органдардың шеміршектерін құрайды. Гиалинді шеміршек тығыз, серпімді және түсі мөлдір болады. Шеміршектің жасушалары негізгі заттың ерекше қуыстарында орналасады. Көбінесе олар 3-4 жасушалардан тұратын топтар түзеді. Бұл топтар бір жасушаның бөлуінен пайда болатындықтан изогенді топтар деп аталады. Қартайған сайын шеміршектің негізгі заты тығыздалып, жасушалары дискі тәрізді және бұрыш тәрізді болады. Шеміршек жасушалары көбінесе бір ядролы кейде екі ядролы болады. Органоидтары жақсы жетілген. Шеміршектің жасуша аралық заты біркелкі болмайды. Микроскоппен қарағанда онда аморфты зат пен желімделген коллаген талшықтары да байқалады. Талшықтар өзара шырматылып тор түзеді. Шеміршек ұлпасының басқа ұлпалардан айырмашылығы ондағы аморфты затының химиялық қасиетінде. Шеміршектің аморфты заты протеиндерден хондриотино күкірт қышқылынан және альбумоидтан тұрады. Протеиндердің бір бөлігі хондриотино күкірт қышқылымен күшті қосылып хондромукоид түзеді. Ол шеміршектің негізгі заты. Шеміршектің негізгі затында коллаген мен хондромукоид біркелкі орналаспайды ол жануарлар мен адамдардың жасына байланысты. Адам есейген сайын шеміршектің негізгі затының ерекшеленуі айқындала түседі. Онда тұздар көп жиналып, кәрі шеміршек опырылғыш келеді. Серпімді шеміршек негізінде гиалин шеміршегіне ұқсас, бұның да жасушалары капсуламен қоршалып изогенді топтар құрайды. Оның түсі сары болады. Серпімді шеміршектен құлақ қалқаны, кеңірдектің кейбір шеміршек сақиналары құралады. Талшықты шеміршек мұның негізгі затында каллоген талшықтары жинақталған. Омыртқа аралығында кездеседі. Шеміршектің дамуы-гиалинді шеміршек басқа дәнекер ұлпалары сияқты мезенхимадан дамиды. Дамуы мезенхиманың тығыздалуынан басталады. Қаңқалы бөлімдер пайда болады. Ұлпа сұйығының химиялық қасиеті өзгереді. Онда шеміршектің затына ұқсас заттар пайда болады. Кейін олардан каллоген талшықтары дамиды. Шеміршектің осыдан бастап екі бөлімі, аралық заты және жасушасы айқындала басталады және жасушалары көбейе бастайды. Негізгі заттың базофильдігі артады. Ұрықтың шеміршектің айырмашылығы олар изогенді топ құрамай жасушалары бір-бірінен бөлек орналасады. жүктеу/скачать 366,47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|