1 Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми ақпараттық-талдамалы журналы Научный информационно-аналитический журнал Павлодарского государственного
жүктеу/скачать 4,03 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- З.Ә. Сабданбекова
264 265 изучению края, местные статистические комитеты и общества краеведов, которым было необходимо иметь такое место, где можно было бы хранить, подвергать науч- ной обработке и систематизировать собранные материалы, а также экспонировать их для всеобщего обозрения. Из существовавших до Октябрьского переворота 1917 г. музеев «к краевед- ческому профилю можно отнести музеи с такими названиями, как областной му- зей, краевой музей, районный музей, городской музей, национальный музей, му- зей местного края, музей родиноведения, музей родного края, музей общества изучения края, народный музей» [5]. В Казахстане в 1913 г. имелось три таких музея [6]. Это уже упоминаемые Оренбургский, Семипалатинский и Джетысуйский музеи. По характеру экспози- ций и месту их возникновения все они были краеведческими. Выдающийся педагог и просветитель И. Алтынсарин, состоящий членом Оренбургского отдела Русского географического общества, активно занимался краеведением – изучал культуру, быт и обычаи казахов Тургайской области. В Оренбургском крае было известно имя другого краеведа-этнографа С. Ба- баджанова, названного крупным востоковедом В.В. Григорьевым «способным и замечательно развитым человеком» [7]. Как краевед-собиратель предметов древности Бабаджанов становится из- вестным во всей Волго-уральской степи. К нему поступают сведения о находках и сами находки. В настоящее время в Эрмитаже Санкт-Петербурга можно встретить старинные предметы из Букеевской Орды, среди которых имеются экспонаты, на- правленные туда С. Бабаджановым. Действительными членами Оренбургского отдела РГО? Тургайского стати- стического комитета были Н. Бекчурин, Д. Беркимбаев, С. Джантюрин. Т. Сейда- лин, М. Карабаев, С. Нурмухамедов и др. Они участвовали в проведении переписи населения 1897 г., принимали участие в создании музеев, осуществляли сбор экс- понатов на Всероссийские выставки. Д. Беркимбаев, например, будучи помощни- ком уездного начальника в Иргизе, для Всероссийской выставки в Нижнем Новго- роде в 1896 г. собрал более 700 ценных экспонатов. Среди них были казахские му- зыкальные инструменты, предметы одежды, украшения, кибитка-отау, специаль- но выделанные шкуры, мужское и женское седла и др. [8]. Другой член отдела РГО С.А. Джантюрин в 1876 г. собрал и отправил для третьего международного конгресса ориенталистов в Петербург коллекцию экспо- натов, характеризующих историю и культуру казахов [9]. Для казахстанского краеведения представляет большой интерес имя Г.Н. По- танина. Он родился на казахской земле – в старинном селе Ямышево Лебяжинско- го района Павлодарской области. Его труды «Казах-алтайские предания и сказки», «В юрте последнего киргизского царевича», «Биографические сведения о Шокане Уалиханове» и другие, всего до пятидесяти шести наименований, свидетельству- ют об огромном вкладе ученого в историко-краеведческую и этнографическую на- уку [10]. В истории Западно-Сибирского отдела РГО заметный след оставил другой казахстанский исследователь-краевед А.Н. Седельников. Наибольший интерес для школьного краеведения представляет его учебник родиноведения для школ Акмо- линской области, выпущенный в 1916 г. Как краевед А.Н. Седельников проявил се- бя в Омском краеведческом музе, хранителем которого он был с 1904 г. [11]. В 1886 г., по представлению секретаря Семипалатинского областного комите- та Е.П. Михаэлиса, действительным членом комитета был избран Абай Кунанбаев, выдающийся знаток культуры и быта казахского народа [12]. Находясь на поселении в Семипалатинске, Е.П. Михаэлис внес большой вклад в культурную жизнь города. Совместно с А.А. Леонтьевым (по специально- сти юристом), П.Д. Лобановским (художником) и другими энтузиастами в 1883 г. он организовал в городе первый музей и областную публичную библиотеку, куда потянулись лучшие представители общественности города и области. В читаль- ном зале Семипалатинской библиотеки уже через месяц после ее основания и со- стоялось знакомство А. Кунанбаева с Е.П. Михаэлисом. Большим событием в научно-культурной жизни Семипалатинска явилось от- крытие в апреле 1902 г. Семипалатинского подотдела РГО. В его работе принима- ли участие Н.Г. Потанин, В.А. Обручев, П.П. Семенов-Тян-Шанский, а также мест- ные краеведы Е.П. Михаэлис, Б.Г. Герасимов и А. Кунанбаев. Большая заслуга в развитии краеведческого и музейного дела на северо- востоке Казахстана принадлежит братьям Белослюдовым. В результате многолет- него краеведческого труда они создали свой домашний музей с отделами: геоло- гии и минералогии, палеонтологии и антропологии, доисторической археологии, старинный вещей, нумизматики, этнографии, а также картинную галерею. Братья Белослюдовы играли важную роль в становлении Семипалатинского областного историко-краеведческого музея, куда в 1911 г. передали коллекцию из 500 пред- метов. В 1914 г. В.Н. Белослюдовым был составлен краткий исторический очерк Семипалатинска. В нем освещена история города со времен основания до начала 20-го века, рассказано о зарождении и развитии здесь школьного и библиотечно- го дела [13]. В 1903–1916 гг. Семипалатинский подотдел Западно-Сибирского РГО опу- бликовал одиннадцать выпусков «Записок», где наряду с другими научными мате- риалами содержатся ценные краеведческие исследования по истории, культуре и быту казахского народа [14]. ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 266 267 Образование в 1867 г. Туркестанского генерал-губернаторства с центром в Ташкенте способствовало расширению рамок и тематики краеведческих исследо- ваний. Здесь начали функционировать Семиреченский, Сырдарьинский, Турке- станский областные статистические комитеты, Туркестанский кружок любителей археологии, Туркестанский отдел РГО, отдел общества востоковедения. Член Туркестанского кружка любителей археологии В.А. Каллаур был усер- днейшим краеведом Семиречья, археологом-любителем, занимавшимся изучени- ем памятников древности. В низовьях реки Талас он обнаружил камни с надпися- ми древнетюркской рунической письменности, что явилось важной для науки ар- хеологической находкой. Им впервые обследованы и описаны такие крупные архи- тектурные памятники Казахстана, как мазар Карахана, укрепления Ак Кесене, Кок Кесене, мавзолей Айша-биби. В начале 1872 г. Туркестанский статистический комитет поставил вопрос о расширении краеведческо-исследовательской работы. Одним из активных членов- сотрудников комитета был Худабай Кустанаев, занимающийся краеведческими исследованиями по истории материальной культуры казахов. В его работах даны описания одежды, украшений, ремесла, характеристики пищи, системы кочева- ния, свадебных церемоний. Видным краеведом, этнографом и экономистом был Алихан Нурмухамедулы Бокейхан, родившийся в 1870 г. в Каркаралинском уезде Альтеке-Сырымской воло- сти, в местности Мырзатай (совр. Актогайский район Карагандинской обл.). А. Бо- кейхан был одним из авторов работы «Киргизский край», вышедшей в 1903 г. Это издание представляло собой 18-томную энциклопедию «Россия. Полное географи- ческое описание нашего отечества». Бокейханом была написана вторая часть кни- ги «Население», посвященная истории казахов, развитию просвещения, издатель- ского дела в крае, русскому завоеванию и колонизации. Перу А. Бокейхана при- надлежит биография Абая Кунанбайулы, изданная в «Семипалатинском листке» в 1905 г. Многочисленные статьи на этнографические и экономические темы были опубликованы в газетах и журналах, выходивших в крае, в том числе и газете «Ка- зак», в которой А. Бокейхан активно сотрудничал. Особого внимания заслуживает деятельность казахов, которые принимали участие в научных экспедициях в качестве проводников и переводчиков. Они по сути были и краеведами, знатоками местной жизни, особенностей природы и куль- туры своего края. Именно такими краеведами были Утемгали Атаниязов, юсупа- ли Удеров, Джумагали Бекмембетов, сопровождавшие экспедицию А.Н. Харузина в Букеевской Орде в 1887–1888 гг. В результате этой экспедиции появилась широко известная работа ее руководителя «Киргизы букеевской Орды». В 1851 г. Оренбургская пограничная комиссия писала об «отличном усердии Сама Данаева адаевского рода, оказавшего большую помощь во время бывших в сем году на Мангышлакском полуострове горных изысканий, а также об усердном содействии киргиза Джагалбайлинского рода Чуйке Кунаева торговле русского и азиатского купечества сопровождением караванов через киргизские степи» [15]. Также источники отмечают бескорыстную помощь в регонсценировке Каратау- ских гор и окрестностей города Туркестана группы проводников-казахов из жап- пасовского, кипчаковского и чумекеевского родов У. Исина, К. Тайпина, С. Джану- закова, всего 15 человек [16]. К помощи проводников, переводчиков и исследователей-казахов прибега- ли и такие ученые, как П.П. Семенов-Тян-Шанский, Г.Н. Потанин, Н.А. Северцев, Н.М. Пржевальский, И.В. Мушкетов, с которыми работали краеведы-проводники Мир-Ахун, Касым Асабаев, Мекебай Кашкинбаев, Джетыбай Искельдинов, Раим Чиналин, Данияр Мендыбаев и др. Благодаря своему знанию местной истории, культуры, быта и обычаев они оказали неоценимую помощь руководителям экспе- диций, внесли свой вклад в дело изучения Казахстана. После октябрьского переворота в Казахстане стали возникать общества, от- делы, кружки по изучению местного края. Как дореволюционные добровольные общества и ячейки, так и созданные после революции историко-статистический отдел, затем ученая комиссия при отделе просвещения Казревкома, наконец, Ака- демический центр Наркомпроса КАССР занимались, в основном, краеведческой работой. Появление краеведов в отдаленных аулах и деревнях Казахстана вызвало ис- ключительное внимание населения. Проводимые краеведами лекции, беседы, от- веты на вопросы слушателей пробуждали интерес к изучению прошлого, понима- ние важности бережного отношения к случайным находкам древности, к охране памятников старины, истории и культуре народа. Так, в городах Казахстана раз- вернулась работа по охране и учету памятников старины и искусства, налажива- лось издательское дело. Одним из опорных пунктов пропаганды исторических зна- ний стали историко-краеведческие музеи. Руководство краеведческой работой в Казахстане постановлением Совета Министров Казахской ССР в 1948 году было возложено на Академию наук Казах- ской ССР, которая создала специальную комиссию содействия краеведению. Ведущие казахстанские историки и общественные деятели активно занима- лись проблемами краеведения, в их числе С.Д. Асфендиаров, М.О. Ауэзов, Б.Г. Ге- расимов, А. Кайнарбаев, У.К. Джандосов, И.Д. Джулдубаев, Ж.К. Касымбаев, С.Ш. Ахметова и др. В современных условиях независимого Казахстана интерес к историко- краеведческой работе не уменьшился, а наоборот, усилился. Это вполне законо- ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 268 269 мерно. Рост интеллектуального уровня способствует развитию чувства патриотиз- ма, повышению интереса к национальным традициям, ярким событиям и фактам, памятникам прошлого. Большое внимание развитию краеведения уделяется в Павлодарской обла- сти. Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова координи- рует работу местных краеведов, издает республиканский журнал «Краеведение», на страницах которого освещаются и разрабатываются вопросы теории и истории краеведения. В Павлодарском государственном педагогическом институте в рабо- чие учебные планы специальности «История» введен специальный курс «Истори- ческое краеведение», учитывающий региональный компонент исторического обра- зования. Наши выпускники подготовлены к проведению школьных экскурсий по историческим местам, к организации и руководству исторических кружков, школь- ных музеев и др. Система школьного исторического образования переживает се- годня серьезные перемены, которые связаны с попытками пересмотреть, оптими- зировать структуру и управление, содержание и формы. Современная школа нахо- дится в поиске технологий обучения и воспитания, позволяющих ей решать стоя- щие перед образованием и обществом проблемы адекватной социализации лично- сти. Значительную роль при этом может сыграть историческое краеведение, вклю- ченное в современные образовательные процессы. Использование краеведческого материала на уроках истории приобретает особую важность как фактор формиро- вания исторического мышления школьников, познания истории местного края, на- ционального самосознания и социализации личности в целом. Историко-краеведческая работа в школе способствует осмыслению учащи- мися сложных тенденций развития страны в целом и родного края, в частности, причастности к историческому развитию своей Родины. В этой связи осмысление истории развития, понимание закономерностей и особенностей школьного исто- рического краеведения представляет теоретический и практический интерес. Вме- сте с тем, изучение опыта учителей истории, анализ методической литературы и педагогических журналов позволяют говорить о возросшем интересе учителей к историко-краеведческой работе, к использованию в общих курсах истории местно- го и краеведческого материала. Литература 1. Валиханов Ч.Ч. Соч. В 5 т. – Алма-Ата, 1961. – Т. 1. – С. 122. 2. Порудоминский В.И. Даль. – Москва, 1992. – С. 183. 3. Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова. – Кзыл-Орда, 1927. – С. 51. 4. ЦГА РК, ф. 4, оп. 1, д. 2815. 5. Ионова О. В. Создание сети краеведческих музеев РСФСР в первые десять лет Советской власти // В кн. : История музейного дела в СССР. – М., 1957. – С. 46. 6. Культурное строительство Казахской ССР. – Алма-Ата, 1960. – С. 103. 7. ЦГА РК, ф. 4, оп. 1, д. 2929, л. 101. 8. ЦГА РК, ф. 318, оп. 1, д. 23, л. 14. 9. ЦГА РК, фю 4, оп. 1, д. 2319, лл. 1-4. 10. Жиренчин А. Из истории казахской книги. – Алма-Ата, 1975. – С.26-27. 11. Черных С.С. С берегов Иртыша. – Алма-Ата, 1981. – С. 97-98. 12. Касымбаев Ж.К. История возникновения и развития дореволюционного Семипа- латинска (1718–1917). – Алма-Ата, 1970. – С. 30. 13. Черных С.С. С берегов Иртыша. – Алма-Ата, 1981. – С. 105–140. 14. Масанов Э.А. Очерк истории. – Алма-Ата, 1984. – С. 258. 15. ЦГА РК, ф. 4, оп. 1, д. 2699, л. 1. 16. ЦГА РК, ф. 4, оп. 1, д. 3194, лл.. 1-2. ӘОЖ 314.(574) ЗҰЛМАТ ЖЫЛДАРЫНДАғЫ өЛКЕДЕГі ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛ З.Ә. Сабданбекова В статье через анализ показателей рождаемости и смертности, естественного прироста населения, а также ми- грационных процессов проанализирована демографическая си- туация в Павлодарском уезде в годы голода и репрессии. In article through the analysis of indicators of birth rate and death rate, a population natural increase, and also migratory processes the demographic situation in the Pavlodar district in days of hunger and reprisal is analysed. Тәуелсіздігімізді алғаннан бері халқымыздың ба- сынан кешкен зұлматтың ақиқаттарын ашық айтуға мүмкіндік алдық. Бүгінде тарихшы-демографтар 20–30 жылдардың басындағы аштық нәубеті жөнінде бірқатар құнды-құнды зерттеулер жасап, осы зұлматтың демографиялық салдар- ларын анықтауда жан-жақты ізденістер жасауда. Бұл мақалада, Қазақстандағы кеңестендіру жылдарындағы ашаршылықтардың және қуғын-сүргін саясатының ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 270 271 өңіріміздегі демографиялық ахуалға ықпалына 1926, 1937 және 1939 жж. Бү- кілодақтық халық санақтары және мұағат деректері негізінде талдау жасаймыз. Азамат соғысынан кейінгі, 1920 жылғы санақ бойынша Семей губерни- ясына қараған Павлодар уезінде 254681 халық есептелді. Оның 16436-сы қала, 238245-ы ауыл тұрғындары [1]. Яғни, уезд халқының 93,6%-ы ауылдық жерлер- де тұрған. Және 1917 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда халық саны уезде 12,1 мың адамға өскен. Семей губерниясы осы жылдардағы халық санының кемуі бой- ынша екінші орынды алса, Павлодар уезінде халық саны біраз өскендігін байқауға болады. Бұл өсу негізінен әкімшілік-территориялық өзгерістерге байланысты және дүниежүзілік соғыс, революция, азамат соғысы жылдарында Ресейге іргелес ау- дандардан адамдар легінің көптеп келуі есебінен жүзеге асты деуге болады. 1921-1922 ж. аштық пен жұтқа байланысты өлім-жітім күшейді. Батыс- қазақстандық губернияларда (1920 жылғы халық санағы бойынша – 2457,4 мың адам) 1921 жылдың қарашасында аштыққа ұшырап жатқандар саны жалпы халықтың 63,4% құрады. 1922 жылдың сәуірінде олардың саны 2286,5 мың адамға немесе жалпы халықтың 93,0%-ына жеткен. БОАК Декретіне сай 1921 жылдың жазында Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай губерниялары аштыққа ұшыраушылар қатарына енгізіліп, азық-түлік салығынан босатылады [2, с.44]. Қалпына келтіру кезеңінің аяғында 1921–1922 ж. аштыққа душар болған ба- тыс губерниялар халық саны бойынша 1920 ж. көрсеткішке жете алмады. Тек, Адай уезінде ғана халық саны 33,6%-ға өскен. Ең төмен халық өсімі Ақмола губер- ниясында (2%) байқалды. Және басқа губерниялармен салыстырғанда жоғары өсім (25%) Семейде байқалды [2, с.51–52]. Яғни, Павлодар уезі қараған облыста халық санының біраз өсуі жүзеге асқан. Республикада 1926 жылғы санақ бойынша 6037092 халық есептелді. Оның 519074 қала, 5 518018 ауыл халқы. Халықтың 91%-ы ауылдық жерлерде тұрған. 1920 жылмен салыстырғанда Республика халқы 36%-ға өсті. Бұл өсімді толығымен 1924 жылы Қазақ АКСР құрамына қосылған, халқының жалпы саны республи- ка халқының 36,1% құраған Жетісу, Сырдария губерниялары және Қарақалпақ автономдық облысы есебіне жатқызу керек. Егер республиканы 1920 жылғы территориялық аумақта, тек Орынбор губерниясын ғана қоса алатын болсақ, 6 жыл ішінде халық саны 109647 адамға немесе 2,7% өскен [2, с.51]. Уездік статистика бюросының мәліметтері бойынша 1925 жылдың басында Павлодар қаласында 19104 адам, уезде 240975 адам есептелді. Жалпы уезд бойын- ша 55 мың шаруашылық есептелген, оның 30 мыңы көшпелілер [3, с.131]. 1926 жылғы халық санағы бойынша Семей облысының Павлодар уезінде 294675 тұрғын халық есептелді. Оның 17942-і қала, 276 733-і ауыл халқы. Павло- дар қаласының өзінде 17949 халық мекендеді. Уезд 22-і болысқа бөлінді. Ақкелін болысында 19099, Ақкөлде 11330, Ақсуда 14452, Алқакөл болысында 12397, Бая- науылда 10775, Володар болысында 10700, Ертісте 11563, Қызылағашта 15907, Қызылқырған болысында 7319, Қызылтау болысында 14277, Крестьянская болы- сында 10981, Маралдыда 12947, Новоивановка болысында 8454, Октябрь болысын- да 10298, Орлов болысында 15788, Павлодар болысында 14706, Первомайская бо- лысында 10872, Песчан болысында 23546, Тереңкөл болысында 15248, Үрлітөбе болысында 8542, Ұрық болысында 10745, Шідерті болысында 6790 халық тұрды [4, с.7]. Сөйтіп, қолда бар мәліметтерді салыстырар болсақ, 1920–1926 жылдар аралығында Павлодар уезіндегі халық саны 39994 адамға немесе 13,6% өскен. 1920–1926 жылдар аралығындағы халық санының бұл өзгерістеріне талдау жасау үшін өсім көздерін қарастырып өтейік. ХХ ғ. 30-жылдарының аяғына дейін туу мен өлім-жітім, халықтың табиғи қозғалысы бойынша арнайы мәліметтер жинаудың дұрыс жүргізілмеуі осы мәселені зерттеуде үлкен қиындықтар туғызады. Қолда бар деректерге сүйенетін болсақ, 1923 жылдың бірінші қыркүйегі мен 1924 жылдың бірінші қыркүйегі аралығында уездік қала бойынша 840 туу мен 470 өлім-жітім және 260 неке, 12 айырылысу тіркелген [5]. Қаладағы туудың 55,9%-ын өлім-жітім жұтып қойған. 1924 жылы Павлодар уезі аумағында 1274 нәресте дүниеге келген. Туудың 50,0%-ы украин, 46,0%-ы орыс, 2,6%-ы неміс, 0,4%-ы қазақ, 0,3%-ы эстон, 0,2%-ы татар ұлттарының үлесінде [6]. 1925 жылы уездің көшпелі халқында табиғи өсім 3252 адам санын құрады. 2813 адам қайтыс болса, оның 37,5%-ы бір жасқа дейінгі балалар. Павлодар қаласында табиғи өсім 213 адам санына тең [7]. 1926 жылы табиғи өсім сәл ғана өсіп, 3703 адам санын құрады. Қалада 1925 жылы адам санымен 507-і, 1926 жылы 509 табиғи өсім есептелді [8]. Яғни, 1920–1924 жылдар аралығында уезде халықтың табиғи өсімі ұдайы төмендеген. Тек 1925 жылдан бастап табиғи өсім біраз артқан. Бұл тырысқақ, ше- шек, сүзек сияқты жұқпалы аурулардың бетін қайтару арқылы мүмкін болды. Елде қалыптасқан астықтың жетіспеушілігіне байланысты астық толығымен партия мен кеңес ұйымдары тарапынан қатаң бақылауға алынады. Республика- да қалыптасқан астық дағдарысы аш құрсақ қонысаудару-шылардың жағдайы қолайлы аймақтарға немесе туған жерлеріне қайту мүдделерін тудырды. Алайда, аштыққа ұшырап жатқан қазақстандықтарға Поволжье аймақтарында аштықтан қашқандардың Қазақстанға көшінің қосылуы жағдайды ушықтыра түсті. Соны- мен қатар, азық-түлік салғыртын жүргізу барысында осы істі жүзеге асыру үшін, жиналған азық-түлікті жеткізуге арнайы адамдар жіберілді. 1921-1922 жылдардағы аштық Қазақстаннан сыртқа көші-қонды күшейт- кенімен, Поволжьеде астықтың шықпауына байланысты екі жақты көші-қон ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 272 273 қалыптасты. Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда Павлодар уезі қараған Семей губерниясында астықтың шығымы біршама сақталды. Сондықтан да, 1921–1923 жылдары тек Семей губерниясының халқы көші-қон есебінен өскен. 1920 жылмен салыстырғанда 1923 жылы Семей губерниясында ғана халық саны +1,1% өсті. Республика халқының саны –19,1% кемісе, Орынбор губерниясын- да –24,6%, Қостанай губерниясында –29,6%, Ақтөбе губерниясында –32,6%, Орал губерниясында –27,9%, Бөкейде –10,6%, Торғай губерниясында –34,1%, Ақмола гу- берниясында –21,3%-ға кеміген [2, с.45]. 1923–1925 жылдары көшіп кеткен халықтың қайта көшіп келуі жүзеге аса ба- стады. Бұған жаңа экономикалық саясаттың оң өзгерістер әперуі қолайлы ықпал етті. Сондай-ақ, әр түрлі ұлттардың саяси оқиғалардың әсерімен уезд аумағында тұрақтап қалуыда себеп болды. Осылайша, 1920–1925 жылға дейін Қазақстанда халық санының өсімі негізінен жаңа әкімшілік – территориялық бөлініске байланысты территориялық кеңею есебінен жүзеге асты. Павлодар уезінде болса, 1921–1922 жылдардағы аштық жылдарында Семей губерниясында астықтың шығымының сақталуынан халық санының кемуі байқалмады. Сонымен қатар, жаңа экономикалық саясаттың нәтижесінде халықтың тұрмыс деңгейінің біршама көтерілуі де әсер етті. Осылайша, 1920–1926 жылдар аралығында Павлодар уезіндегі халық са- ны 39994 адамға немесе 13,6% өскен. Қала халқы 8,4%-ға, ауыл халқы 14,0%-ға артқан. ХХ ғасырдың 20-жылдарының ортасында Голощекиннің қазақ даласына ой- раны басталды. Қуғын-сүргін, аштық халықтың бас сауғалап, шетелдерге көшу толқынын туындатты. 1927 жылдың желтоқсанында өткен партияның XV съезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын қабылдағаны белгілі. Осыған байланысты Павлодар округінде ұжымдық шаруашылықтар саны төмендегідей қарқында өсті: Барлық колхоздар Ондағы шаруашылықтар 1.Х. 1928 жылы – 139 1.Х. 1928 – 1969 1.Х. 1929 жылы – 186 1.Х. 1929 – 3590 1.Х. 1930 жылы – 341 1.V. 1930 жылы – 29986 1928 жылмен салыстырғанда өсу 1521,4%-ды құрады [3, с.144]. Павлодар округтік комитетінің «Округ аудандарының жаппай ұжымдастыруға көшу туралы» қаулысы қабылданды. Бұл үрдісті одан әрі дамыту үшін құрамына Жигарев, Попов және Беркімбаев енген жедел Үштік құрылды [3, с.145]. 1928 жылдың 27 тамазында «ірі бай шаруашылықтарын тәркілеу және жер аудару туралы» қаулының қабылдануымен Павлодар округінде де бұл іс қарқын алды. Павлодар округіне қараған тоғыз ауданда 1928 жылы 317084 халық есеп- телген. Соның ішінде Ертіс ауданында 3750, Қызылағаш ауданында 31852, Бая- науыл ауданында 59780, Павлодар ауданында 42873, Тереңкөл ауданында 24313, Максим Горький ауданында 21859, Коряков ауданында 2796, Цюрупин ауданында 46465, Сейтен ауданында 34473 тұрғын халық мекендеген. Павлодар қаласының өзінде 18113 адам өмір сүрген [9]. Павлодар округтік комиссися 1928 жылғы 22 қыркүйектегі хаттамасында бірінші санат бойынша тәркіленуге жататын байлар шаруашылықтарының тізімін бекітті. Осы аудандар бойынша төмендегі тізімге алынған адамдар тәркілеудің қармағына бірінші болып ілінді. Баянауыл ауданы бойынша: Жұмашев Молдабек, Жұмашев Жұмабек, Шор- манов Жасми, Шорманов Зында, Шорманов Шәріп, Бискенова Ақжүніс, Хамитов іша. Павлодар ауданы бойынша: Ақылов Рысбек, Тоқтағұлов Баймұрза, Жанбо- латов Ибрагим, Жанболатов Ысқақ, Уақбаев Әбілғазы, Сапақов Әбілғазы, Уақбаев Нұртаза, Ыдырысов Әбілғазы, Тоқтағұлов Шәріп. Тереңкөл ауданы бойынша: Намыров Бейсен, Шәукенов Уәли, Шәукенов ғабдолла, Досқұлин Әбу, өскенбаев Нұрмұхамбет, Есімов Шопат, Уахитов ғалауитдин, Жанкарин Құсайын. Сейтен ауданы бойынша: Оразалин Ыдырыс, Шокин Сафа. Қызылағаш ау- даны бойынша: Қазанғапов Алпан. Бұл тізім бұдан әрі бірнеше рет анықталды [10, 77 б]. Павлодар округінде 27 ірі бай шаруашлықтары анық-талды. Олардан 6669 бас мал тәркіленді. Ал, Қазақстан бойынша байлардан 150 мың бас мал, бірқатар ауылшаруашылық және көлік құралдары тартып алынды [10, 78 б]. Архив құжаттарына сүйенген мамандардың жобалауынша, 1931–1933 жылда- ры Қазақстанда 2 миллион 100 мың адам опат болды. Олардың ішінде 1 миллион 750 мыңы қазақтар [11, 9 б]. 1931 жылы Павлодар ауданында 80471 халық есептелсе, 1932 жылы халық са- ны 43842 адамды құрады. Соның ішінде қала халқы 22079-дан 1932 жылы 23845-ке өскен болса, Павлодар ауданы аумағындағы қазақ ұлтының саны 1931 жылғы 35970-тен 19597-ге кеміген [3, 169 б]. Осылайша, 1931–1932 апат жылдарында аудан халқының саны бір жыл ішінде 45,6%-ға немесе 36629 адамға күрт кеміді. Яғни, аштыққа ұшыраған халықтың күнкөріс көзін табу, дәрігерлік көмек алуға деген үмітпен қалаға лек-легімен көшуінің белең алуымен қала халқы өсті. Және бұған Ресейдің ішкі губернияларынан аштыққа ұшырағандардың толқыны қосылды. Осыған байланысты, қала халқы 7,5%-ға немесе 1766 адамға өскен. Жергілікті ұлттың Павлодар ауданындағы жалпы саны да күрт кеміп, бұл кему 45,6%-ды құрады. ХХ ғасырдың 20 – жылдарының ортасынан қарқын алған қуғын – сүргін ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА жүктеу/скачать 4,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|