Септік категориясының тарихи өзгерісі

Өздеріңіз білетіндей, қазіргі тілде біз туыстық қатынастардың формасын, ең алдымен ескерткіштер тілінде көреміз. Дегенмен, бір ерекшелікті атап өту керек. Тарихи салыстырмалы әдіспен табуға болатын барлық жағдайлар ежелгі ескерткіштер тілінде қолданылатын (тірі) қосылыстар емес. Бұл тілде тек кейбір үзінділер бар, оларды іздеуге болады [1;148].

Сондай-ақ көне түркі жазба мұрасының тілдік фактілері грамматикалық формалар мен категорияларды қалыптастыру мен дамыту үдерісін бақылау үшін қажетті материал болып табылатыны анық. Ежелгі мұра фактілерін жеке морфологиялық тұлғалардың дамуы тұрғысынан тірек дәлелдер ретінде пайдалану әдетте үш түрлі мақсатқа ие: біріншіден, белгілі бір тұлғаны белгілі бір грамматикалық категория ретінде пайдалануды немесе даму процесінде басқа категорияға көшуді дәлелдеу үшін негіз;

екіншіден, функционалды дамуды, тұлғаның өзгеруін көрсететін негізгі факт;

үшіншіден, осы тұлғада болып жатқан фонетикалық өзгерістер осы өзгерістің нәтижесі болып табылады.

Орхон-Енсей жазбаларында, көне ұйғыр ескерткіштері мен кейінгі мұралар тілінде септік жалғаулардың негізгі түрлері барлық қазіргі түркі тілдерінде қолданылады. Бірақ, қазіргі қазақ тіліндегі іс-әрекеттер санатының барлық көріністерін сол ежелгі грек тілінің фактілерімен салыстыра отырып, қазақ тіліндегі іс-әрекеттердің жетінші септелуі кездеспейтіні анық. Соңғы тұлғаның қалыптасуы жаңа құбылыс екендігі хронологиялық тұрғыдан айқын. Алайда, бір нәрсе анық-тілдер бір-біріне жақын, сондықтан олардың дамуы әрдайым біркелкі бола бермейді. Тілдің біркелкі дамымауы әсіресе жеке морфологиялық тұлғалардың даму процесінде байқалады. Қазіргі түркологияда қалыптасқан көзқарас тұрғысынан қазақ тілі қыпшақ тобының тілдерінің қатарына жататынына қарамастан, бұл құбылысты басқа қыпшақ тілдерінде табу іс жүзінде мүмкін емес. Онда көне түркі жазуы тілінде бірігудің түрлі тарихи нұсқалары бекітілген. Бірақ, соған қарамастан, қазақ тіліндегі ежелгі түркі аспаптық септігінің көрінісі қарым-қатынас ретінде мүмкін емес. Ежелгі түркі аспаптық сылтауының ізі мүлде жоқ деп айтуға болмайды. Қазіргі қазақ тілінің кейбір сөздерінің құрамында, басқа да күрделі қосымшалардың құрамында осы қосымшаның ізі байқалады. Олай болса, ежелгі түркі жазуларының тіліндегі аспаптық септеу ешқашан қазақ тілінде қолданылмаған деп есептеуге ешқандай негіз жоқ. Бұл қашан және қалай жарамсыз болады деген сұрақ туындайды. Көне түркі мұрасын хронологиялық жүйемен салыстыра отырып, аспаптық істің қолданыстан шығу кезеңін шамамен болжауға болады.

Құралдық септік қосымшасы ежелгі жазбаларда ғана емес, XIII-XIVғ.ғ. қыпшақ жазбаларында да біле шылауымен жарыса жиі қолданылған. Әрине, бұл екеуінің арасында, ескі жазбаларға қарағанда, қолданыс ерекшелігі тұрғысынан бір кезгі шектеушілік бірте-бірте жойыла бастағаны да байқалады. Кейде құралдық септік пен біле (бірле) шылауының бірінің орнына екіншісінің ауысып қолданылуы және ондай қолданыстың негізделмеуі соны дәлелдейді. XVI ғасырдың половцы жазбаларында, осы жазбаларды зерттеушілер көрсеткендей, аспаптық септеу қосымшаның атымен кездеспейді. Комитатив ауысудың маңызын жалпы білуге жібереді. Осылайша, грамматикалық тұлға өзінің белсенділігін жоғалтады, ал оның қызметі мен мәні шуылға айналады. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, грамматика-бұл тілді дамыту процесінде адамның тұтынудан шығуы екенін түсіну керек пе? Бұл сұраққа категориялық түрде жауап беру үшін айқын дәлел жоқ. XVI ғасырдағы половцы жазуының тілін зерттеуші Э. в. Севортян кейбір жағдайларда сингорманизмнің заңдылықтары сақталмағанын, сондай-ақ басқасының орнына бір жағдайды қолданғанын және т.б., бұл половцы құжаттарының тілінің біркелкі еместігін көрсетеді. Тіпті қыпшақ жазуларының арасында қандай да бір санаттарды беру тәсілдері жағынан бір мағыналылық жоқ. Егер Қыпшақ атауымен бірнеше тайпалардың бірігуі аталғанын еске алсақ, онда тілдік ауытқулардың болу фактісін де түсінуге болады. "Ауытқулардың" бірі аспаптық іс пен хабардарлықты пайдалану деп санауға болады. Екінші жағынан, ежелгі мұра (V-VIIIв.В., XI-XIV ғ.ж.), егер біз осы екі әдісті қарама-қайшылықты қолдану фактісін қарастыратын болсақ, онда тек бір грамматикалық функция мен мағына екі түрлі жолмен беріледі деп болжау керек. Бір-біріне дублет ретінде қолданылатын" қажетсіз "тәсілдерден тіл әрдайым"құтылуға" тырысады. Дәл осындай жағдайларда тілдің даму процесінде болып жатқан экономиканың заңдылығы да көрінеді. Осы заңдылықтың нәтижесінде аспаптық ауытқу XV ғасырда пайда бола бастады деп болжауға болады [1;61].