1. Септік жалғауларының қалыптасуы
Септік жалғауларының мағынасы
жүктеу/скачать 177,5 Kb.
|
Септік жалғауларының мағынасы
| 2. Септік жалғауларының мағынасы
2.1 Септіктердің қызметі Тіл біліміндегі грамматикалық категориялардың бірі-септік категориясы. Септеу-бұл сөздердің грамматикалық өзгерісі, онда олар сөйлемдегі басқа сөздермен байланысу үшін қатысушы болады. Қазақ тілінде септік жалғаулардың жеті түрі бар: атаулы, барыс, табыс, жатыс, шығыс, сөзгес, сөзгес. Сөздің сингулярлық және көпше септеу үлгісінде түбегейлі айырмашылық жоқ. Септіктің аяқталуы жеке сөзбен де, көпше сөзбен де бірдей. Қазақ тілінде септік жалғауларын 2 топқа бөлу дәстүрі бар, олар негізінен грамматикалық септіктер мен кеңістіктік септіктер деп аталады. Мұның грамматикалық тобына атаулар, бар, барыс, кіріс қосылыстары, ал кеңістіктік деп аталатын топқа байланысты, Шығыс қосылыстары жатады. Мұндай көрінудің құпиясы-грамматикалық септеулер көбінесе сөйлемдегі сөздер арасындағы грамматикалық қатынасты білдіреді, ал кеңістікті білдіретін септік жалғаулар-бұл кеңістік ұғымы. Септіктердің грамматикалық тобына жататын істердің негізгі функциясы-басталу өрнегі (номинативті жағдай), тәуелділік өрнегі (септік), әрекет объектісінің өрнегі (септік). Кеңістікті білдіретін қосылыстарды іс-әрекет басталатын, әрекет болатын, бір сөзбен айтқанда, осы қосылыстар тобының қызметі, әрекет орны, әрекет деп атауға болады. Жоғарыда айтылғандай, басқаруды білдірудің негізгі грамматикалық құралы септік категориясы болып табылады: септік грамматикасы басқарылатын зат есімді құрайды және оның синтаксистік тәуелді мәртебесінің көрсеткіштері болып табылады; осылайша, септік синтаксистік тәуелді элементті құрайтын грамматикалық категориялардың санына жатады. Жалпы, синтаксистік рөл-бұл тілде бірдей синтаксистік құралдармен кодталған семантикалық рөлдер класын жалпылау. Орыс лингвисті, филология ғылымдарының докторы С. Д. Кацнельсон синтаксистік функцияларды (грамматикалық қатынастарды анықтау) кем дегенде "позициялық" жағдайлардың негізгі функциялары деп санайды-номинативті және айыптаушы, бүкіл жағдайды сипаттайды. Сөйлемдегі белгілі бір сөздің рөлі (яғни белгілі бір синтаксистік функцияны орындайды) және берілген сөз тұратын жағдай бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен, барлық лингвистер номинативті тілдің синтаксистік құрылымында жиі көрінетін басты кейіпкермен байланыстырады. Басты кейіпкер шығарманың басқа кейіпкерлерімен салыстырғанда басты орынға ие. Сондықтан белгілі бір мағынада номинативтегі оған қатысты атаулы тіркес сөйлемдегі ең маңызды атаулы топ болып табылады. Ол ерекше синтаксистік рөл атқарады, атап айтқанда тақырып. Тақырып ұғымы негізгі грамматикалық қатынас ретінде қарастырылады. Тақырып қасиеттерінің жиынтығы барлық тілдер үшін әмбебап. Сөйлемдегі есімдік реті бойынша, іс-әрекеттер белгілі бір инверсияны қажет ететін жағдайда немесе үнемі өзін-өзі игеретін сөздің алдында болады [8]. Септік қосылыстарының мазмұны, әдетте, екі түрлі ерекшелікті ескере отырып, біршама толық түрде көрінеді. Олар: синтаксистік қызмет және семантика. Септіктің аяқталуы, ең алдымен, синтаксистік қызмет тұрғысынан ерекшеленеді. Өйткені, олардың кейбіреулерінің мазмұны тек синтаксистік қызмет арқылы көрінеді. Мәселен: сәттілік істің негізгі мазмұны-етістіктермен байланысып, олардың басында айтылатын және есімнің етістікке бағынатындығын көрсететін белгі, яғни синтаксистік байланыс. Сонымен қатар, септіктік қосылыстар белгілі бір мәндерді беру тәсілі бола алады. Олардың барлығын қорытындылай келе, іс-әрекеттің екі функциясы алынады: біріншісі – синтаксистік қызмет, екіншісі-мәні, мағынасы, яғни.семантикалық қызмет [2; 95]. жүктеу/скачать 177,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|