1-тақырып: Кіріспе. Жас физиология мен гигиена пәні туралы жалпы түсінік. Өсу және дамудың жалпы заңділіқтары ағза және сыртқы орта Жоспар
жүктеу/скачать 1,51 Mb.
|
1-тақ. кіріспе. (4)
- Бұл бет үшін навигация:
- У.А. Арипов (1927-2001) Арипов Уктам Арипович
- Вахидов Васид Вахидович (1917-1994) Вахидов Васид Вахидович
- 4. Оқушылыр дене және физиологиялық дамуын гигиеникалық бақылау
Юнусов Адхам Юнусович(1910-1971)- атақты физиолог ғалым. Ыстық жағдайда адам мен жануарлар ағзасында су мен тұз алмасуының физиологиялық механизмін зерттеген. Ғалым адам мен жануарлар ағзасының жоғары жылулыққа бейімделу қасиеттерін ашып берген.
4. Оқушылыр дене және физиологиялық дамуын гигиеникалық бақылау Өсіп келе жатқан организмді дұрыс тәрбиелеу үшін бала ағзасының өсуі және дамуының негізгі қасиеттерін білу қажет. Өсу және даму барша тірі организмдер сияқты адам организміне сай қасиет. Ағзаның әр жақтама өсу және дамуы оның пайда болған уақытынан басталады. Бұл екі процесс күрделі жағдай есептеліп бір бүтін және бір- біріне байланысты. Өсу дегенде дене жасушаларының көбеюі нәтижесінде тірі ағза өлшемдерінің өсуі яғни бойдың созылуы салмағының артуы түсініледі. Бала белгілі жасқа дейін тоқтаусыз бірақ өсу кезі кейбір дене бөліктерінің өсуі (бас, аяқ және қол сүйек, кеуде қуысы және қыз-келішектерде орташа жасқа дейін жігіттерде мүшелер), түрлі жаста әр түрлі жылдамдықта болуы мүмкін. Соған қарамай барлық ұлпа және жасушаларда, мүшелерде өсу бір уақытта, әйелдерде орташа 17-18 жасқа дейін, жігіттерде 19-20 жасқа шейін аяқталады. Даму дегенде өсіп жатқан ағза ұлпа жасушаларының және мүшелердің қалыптасуы, яғни бала организмі жасушаларының дамып өспірімдік және үлкен жастағы адамдарға сай болған күрделі ұлпа және мүшелерге ие болуына айтылады. Адам организмінің дамуы өмір бойы жалғасып тұратын үздіксіз жағдай есептеледі. Адам ағзасының дене, физиологиялық, психикалық және жынысты дамуы күрделенеді. Адам өмірінің әр бір дәуірі сол дәуірдің мінез қасиеттері өткен заман қалдықтары келешектің бүршіктері пайда болады. Адам ағзасы пайда болғанынан өткенге дейін кетпе кет келетін морфологиялық, биохимиялық және физиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер өсу жене даму басқыштарын жүзеге келтіретін жыныстық факторларға байланысты. Бірақ, бұл жынсыстық факторларды жүзеге шығудан, жас қасиеттері қалыптасуынан тәлім-тәрбие баланың тамақтануы, өмір сүруінің гигиеналық жағдайы, оның адамдар мен қарым-қатынасы, дене және еңбек қызметі, жалпы алғанда адамның өміріне үлкен әсер етеді. Адам өмірі бұл үздіксіз даму кезеңі. Баланың бастапқы қадам тастауы және өмір барысында әрекет функциясының дамуы, баланың бірінші айтқан сөзі мен өмірі кезеңінде сөйлеу функциясының дамуы, баланың өспірімдік кезеңіне жүйке жүйесінің дамуы, рефлектор қызметі күрделі әсер етеді. Бұл организмде өтетін, келіп шығатын үздіксіз өзгерістердің бір бөлігі. Бұндай өзгерістерді баланың дене пропорциясын өзгеруінде күзету мүмкін. Яғни туылған нәресте үлкен адмнан аяқ-қолдарының қысқалығы, дене және басының үлкендігі мен ажыралады. Бастың денеге қарағандағы пішіні: жаңа туылған нәрестеде 1-4, екі жаста 1-5, 1 жаста 1-6, 12 жаста, 1-7, үлкендерде 1-8 ге тең. Адам жасы мен бірге бастың өсуі бағулатады, аяқ-қолдардының өсуі күшейеді. Жыныстық дамуы кезеңінде қыз және ер балалар дене пропорциясында жыныстық өзгерістер сезілмейді, бірақ, өспірімдік дәуірі келуі мен жыныстық өзгерістер жүзеге шығады, яғни ер балалардын аяқ – қолдары созылады, дене пішімі үлкейеді жанбас тар бола бастайды. Бала бойының ұзындығы және аурлығының бір қалыпты болмауын және дамуын төмендегі мысалдарда көру мүмкін. Бала бойының ұзындығындағы теңсіздік баланың бір жасына дейін бойының ұзындығы 25 ден, 75 см-ге жетеді. Өмірдің екінші жылында 1 см-ге дейін өседі. 6-7 жасқа дейін бойының өсуі тағыда бәсеңдейді. Бастауыш мектеп жасында бала бойының ұзындығы 7-10 см-ге өседі. Жыныстық жетілу қарым қатнасымен қыздарда 12 жастан, ер балаларда 15 жастан бастап бойына өсуі тездеседі. Бойына өсуі қыздарда 18-19, ер балдарда 20 жаста тоқтайды. Жалпы өсу дәуірінде аяқтардың ұзындығы 5 рет қол ұзындығы, 4 есе, дене ұзындығы 3 есе, басының биіктігі, 2 есе артады. Жыныстық жақтан жетілу дәуірінде баланың бойы 6-8 см-ден өседі. Дене ауырлығы жасқа қарап төмендегіше өзгереді. Жаңа туылған қыз балалардың орташа ауырлығы 3,5 кг, ер балаларда болса 3,4 кг болады. Баланың ауырлығы туылғаннан кейін бірінші айында 600 г, екінші ойында 800 г өседі. Бір жас баланың ауырлығы туылғандағы аурлығынан үш есе артып 9-10 кг-ға жетеді. 2 жас баланың ауырлығына 2,5- 3,5 кг қосылады. 4- 5 -6 жастарда бала аурлығы әр жылы қосылып барады. 7 жастан бастап оның ауырлығы тез артып барады. 10 жастағы ер балалар мен қыз балалар дене аурлығы бір қалыпты өзгереді. Жыныстық жетілу басталуымен қыздардың аурлығы 4-5 кг-нан 14-15 жаста әр жылы 5-8 кг артады. Ер балаларда 13-14 жастан аурлығы 7-8 кг артады. 15 жастан бастап олардың ауырлығы қыздардың ауырлығынан артып кетеді. Рухани дамуының бір қалыпты болмауы сынып оқушыларынан да көру мүмкін. Бұл бір қауіпсіздік кейбір жағдайларда баланың рухани жақтан артта қалуы болса, басқа жақтан тұлғаның дамуы тез өсіп кетуіне себеп болады. Бірінші кезекте бұл қасиеттерінің дамуы бастауыш мектеп жасындағы балаларға тән қасиет болса, басқа жақтан оқытушының сабақ беруі талантына да байланысты. Екінші жағдайда оқушы өз сыныптастарынан алдында болған жағдайда, ол еркін болуға жене өздігінше беріліп мұғалімге де мойынсынбай қалады, мұндай оқушылар мұғалімге теңесіп бірдей әрекет етеді, өз сыныптастарына құрметсіздікпен қарап, өмір тәжірибесінен артта қалады. Балалардың индивидуал өсуі және дамуын білмей тұрып тәлім- тәрбие жұмыстарын амалға асыру мүмкін емес. Кіші мектеп жасы балалар арасында өте қабілеттілері де ұшырап тұрады. Оларды вундеркинддер (неміс тілінде сиқырлы балалар) дейіледі. Ұлы ғалым Әбу Райхон Беруни, Әлішер Науаи және Әбу Али ибн Синаларды мысал келтіруіміз мүмкін. Әбу Али ибн Сина 16-17 жасында тәуіп болып танылған. Дүненің бірінші вундеркинді деп италиялик жазушы Торквато Тассо деп табылған. Ол 13 жасынан Балон университеті студенті болған. Виктор Гюго эсе Франция Академиясында марапатталған. Және ұлы композитор Моцартты мысал келтіру мүмкін. Ол 4 жаста музыка жазған. Балалардың дене және рухани өсуі, дамуынна, жоғарыда келтіріп өтілген, өмір бейнесі, мектептегі еңбек қызметі, дене еңбегі, аурулар мен аурығанының маңызы зор. Бұндан тыс, ауа райы жағдайы, күн радиациясында олардың өсуі дамуына үлкен әсер етеді. Балалар жаз (шілде-тамыз) айларында тез өседі. Егер бала әрдайым дене жаттығулары және спортпен шұғылданатын болса, ол дені сау болып өседі . жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|