1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| 1-ТАРАУ. ЕҢБЕК ФОЛЬКЛОРЫ
§1. Терімшілік пен аңшылыққа қатысты фольклор Терімшілік – алғашқы қауым кезеңінде аңшылықпен, балықшылықпен ҧштасып, тіршілік кҿзіне айналған шаруашылықтың ең байырғы тҥрлерінің бірі. Кҿне қоғам тарихын зерттеушілер терімшілік, балықшылық, аңшылық ҥшеуін иемденуші шаруашылыққа (орысша – присваивающее хозяйство, ағылшынша – food-gathering economу) жатқызады. Неолит революциясына дейін адамдар бҧл ҥш кҽсіпті пайдаланып, табиғаттың дайын ҿнімдерін ғана теріп жеп, ештеңе ҿндірмей кҥнелткен. Малшылық пен егіншілікке кҿшкенде иемденуші шаруашылық ығысып, енді ҿндіруші шаруашылық (орысша – производящее хозяйство, ағылшынша – food-producіng economу) алға озған 1 . Бҧны ғалымдар неолит революциясы деп атап кеткен. Терімшілікте адамдар ҿсімдіктің жеміс-жидегі мен тамыр-тҥбірлерін, қҧстардың жҧмыртқасын, жабайы араның балын, теңіздің жҽндіктерін теріп жеген. Терімшілік, балықшылық, аңшылық – ҥшеуі қатарласа кҥнкҿрістің кҿзіне айналған белгілі кезең болған. Ҽйткенмен, аңшылық кҽсіп ҿмірге ҥлкен серпін ҽкеліп, адамдар етпен қоректеніп, жылы тері киімдерге ие болып, қор жинақталып, меншіктің алғашқы нышандары пайда боп, тҧрмыс-тіршілік ҽжептҽуір ілгері басқан. Аңшылық дамығанда терімшілікпен ҽйелдер мен балалар шҧғылданатын болған. Тҥйіндеп айтқанда, аңшылық шаруа малшылықтың, ал, терімшілік егіншіліктің негізін қалаған. Иемденуші шаруашылықта табиғаттың дайын ҿніміне ғана қожалық еткен адам баласы ҿндіруші шаруашылыққа кҿшкен соң табиғатта бҧрын болмаған ҿсімдік пен хайуандардың жаңа тҧқымдарын ҿз еңбектері арқылы ҿсіріп, кҿбейтуге қол жеткізген 2 . Қазақ
терімшілік дҽуірінің суреті нақтылы таңбаланбағанымен, оның кҿмескі іздері сақталған. Мысалы, адам неге ет қоректі, аңдар неге шҿп қоректі болып жіктелгендігін айтатын миф бар. «Ертеде адамдар да малға ҧқсап, шҿп жейді екен дейді. Келе-келе адам баласының ақылы толысып, айлакерлікті ҥйренген соң, аңдарды қуалап, ҿрісін тартып ап, ҿздері ғана иеленіп, мол шҿп жинап, қор сақтайтын болған екен. Теперіш кҿріп, ашыққан аңдар жаратушыға арыз айтып барғанда Қҧдай оларға: «Ендеше, сендер шҿп жейтін болыңдар, адамдар сендерді жейтін болсын»,– деп, ҥкім шығарады. Сонда қой алдымен мақҧлдап, жаратқанның қолын иіскеген екен. Ал, ешкі қарсыласып, бақырып жіберген. Содан бері қойды бауыздағанда ол ҥнсіз жатады, ешкіні бауыздарда ол бақыратын болған. Қазақ қойдың басын қадірлеп асып, мҧрынын алдымен кесіп жеп, ырым жасайтыны – ол Қҧдайдың қолын иіскегендіктен киелі. Сол кезде қасқыр: «Адам ет жейтін болса, мен не жеймін?»– деген. Қҧдай оған: «Сен мойыл же!»– деген. Қасекең: «мойыл жейін бе, мойын жейін бе?»– деп 1 Материальная культура. Вып. 3. М., 1989. С.148-150, 153, 165. 2
www.krugosvet.ru/a. 30
қайталап, жаңылған боп зыта берген. Қасқыр қоралы қойға шапқанда мойнынан ҧстап, тамақтайтыны содан болған екен-міс» 1 . Міне, бҧл мифте адамдардың шҿп жеген дҽуірінің елесі бар. Терімшіліктен аңшылық пен малшылыққа ауысу себептері ҿзінше тҥсіндірілген. Адамдардың қор жинай бастауы меншіктің қалыптасуына ықпал еткендігі анық. Сол оқиғаның ізі де бар бҧнда. Сондай-ақ қазақта «Ертеде адамдар да, аңдар да шҿп жеген» 2 ,– деп басталатын мифтер баршылық. Тағы бір мифте адамдар тек қана жеміс-жидек теріп жеп, ҿмір сҥргендігі аңыздалады. «Ертеде жаратқан адамның ырыздығын мол етіп беріп, жер бетін жеміс- жидекке толтырып қойған екен. Ҿкініштісі, адам ешқандай қарекет жасамай, тамағы тойған соң ҧйықтай беретін мақҧлық іспетті болыпты. Жаратушы саналы адамның бҧл тҥйсіксіз қылығына наразы болғанда шайтан келіп, ақыл айтыпты деседі. Ол Қҧдайға «Адамның кеудесіне мен шатыр салайын, сонда бҽрі қалпына келеді»,- деген. Содан адамның кеудесінде жҥрек-бауыр мен ішек-қарынды бҿліп тҧратын жҧқа шақпақ ет пайда болып, ол шайтанның шатыры атанған екен. Адам содан кейін дҥниеге қызығып, нҽпсісі қозып, қанағатсыз тырбыңдап, тіршілік ететін болған екен. Бірақ кеудесіне шайтан шатыр салған соң нҽпсісінде де шек болмай, кҥнҽға да бата беретіні содан болған-мыс» 3 . Бҧл мифте де ежелгі дҽуір адамының тіршілігінің елесі бейнеленген деп ойлауға болады. Сонымен терімшілікте адам табиғат ананың қҧшағынан ҧзай алмаған баласы сияқты халде болғандығы хақ. А.Байтҧрсынҧлы кҿне дҽуір туралы: «Табиғаттан ҧзап кеткен жері болмаған соң, адамның ҿзі де табиғатпен қатар, табиғатпен жалғас, сабақтас, ҿзектес сияқты кҥйде ҿмір кешкен» 4 ,– деп жазады. Аңшылық белең алғанда терімшілік қосалқы кҽсіпке айналған. Қазақ сияқты ерте есейіп, дамыған кҿшпелі халықта терімшіліктен гҿрі аңшылық пен малшылыққа қатысты материалдық та, рухани да мҧра мол сақталған. Аңшылық – алғашқы қауым кезеңінде терімшілікпен қатар адам кҥнкҿрісінің негізгі кҽсібі болумен бірге, кейін, келе-келе ҿндіруші шаруашылық болып есептелетін малшылықтың негізін қалаған. Осылайша малшылық алдымен далалық немесе жартылай шҿлейт ҿңірлерде алғаш пайда болып қалыптасып, аңшылық енді қосалқы тірлік кҿзіне айналады. Одан соң ол мемлекет ҿркен жайған феодалдық дҽуірде ақсҥйектердің салтанаты мен ермегіне айналған дҽстҥрдің бір тҥрі болып қалады. Аңшылықтың осыншама маңызды ҽлеуметтік мҽнін айтқан кезде оның ҽртҥрлі кезеңдерде ҽскери-спорттық мақсаттағы ойындар ҿткізуге арналған табиғи қҧрал болғандығын да естен шығаруға болмайды 5 . Аңшылықтың біз айтып отырған осынау ерекше белгілерін халық 1 20.04.2003 жылы 1927 жылы туған Оразхан Бітеубайқызынан жазып алдық. Осы мифтің тағы бір нҧсқасын қараңыз: Қазақ аңыз-ертегілері. Бейжін, 2002. 18-б.; Басқа бір нҧсқасы моңғолда да бар. Қараңыз: Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная Монголия. СПб., 1893. Т. І. С.229-230. 2 Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Алма-Ата, 1972. С.53, 56. 3
4 Байтҧрсынҧлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы, 2003. 1-т. 279-б. 5
31
мҧрасының қорынан мол кездестіре аламыз. М.О.Ҽуезов «...қиял ертегісінің ішіндегі қазақ халқы айтқан кҿне тҥрлерін атасақ, ең ескілері – аңшы- мергендер жайындағы ғажайып халық ертегілері болу керек. Мерген болғанда берідегі шындыққа жақын салт ертегілердегі мерген емес. Ҿзге қиял дҥниесінің ішінде ҽрекет ететін мергендер. Бҧл «Еділ-Жайық», «Қҧламерген», «Жерден шыққан Желім батыр», «Аламан мен Жоламан» сияқты ертектер. Мергендер жайындағы ертегілермен ілес-қаралас ер- батырлар жайындағы ертегілер жҥреді... Ал, қиял ертегілерінде атап отырған мерген, ер, батырларымыз тарихтан бҧрынғы, алыс заман тумалары» 1 ,– деп жазады. Иҽ, қазақ хикаялары мен қиял-ғажайып ертегілеріндегі бас кейіпкерлердің біразы аңшы-мерген немесе аңшылықпен айналысатын жандар болып келеді. Халық прозасы ҥлгілерін жіті тексергенде аңшы-мергендердің бейнесі, негізінен, екі тҥрлі арнада сомдалғаны байқалды. Аңшы-мергендер қауымды азық-тҥлікпен, жылы тері киіммен қамтамасыз ететін, ел-жҧртын табиғаттың дҥлей кҥштерінен батыл қорғайтын ҿз заманының идеал тҧлғасы болғандықтан ертегі мен хикая жанрларында киеге баланып, мадақталып, олардың мінсіз тҧлғасы суреттеледі. Мысал ретінде «Қара мерген», «Мамай батыр», «Арық мерген», «Даршы мерген», «Жеті ҿнерпаз», «Майлықараша», «Ҧшарханның баласы», т.б кҿптеген ертегілерді атауға болады. Ал, мифтерде керісінше қатігез мергендер қарғысқа ҧрынып, Тҽңір тарапынан ауыр жазаға ҧшырайды. Осы ерекшеліктердің себеп-салдары рулық замандағы шаруашылық пен дҥниетанымның терең қатпарында жатқандығы мҽлім. «Жапан дҥзде, елсіз қҧба жондарда аң аулап, тіршілік қылған «қара мерген», «қҧла мерген» «сҧр мергендер» – аңшылық замандағы кҥштілер ҥстемдік қылған кҿшпелілердің арман қылған, «ҥлгі» қылған батырларының бірі... «Жалмауыз кемпірлермен», «жезтырнақтармен», «жалғыз кҿзді дҽулермен» алысқан «қара мергендер», ескіліктегі аңшылықпен тіршілік қылған кҿшпелі жҧрттың, ҥстем табының ҥстем санасы бойынша ардақталған: «жігіт болса, осындай болсын!» деген ерлерінің бірі» 2 , – деп, С.Сейфуллин дҽлелді де дҽйекті пікір келтіреді. Аңшылық кҽсіп қанат жайғанда адам бҧрынғыдай табиғаттың ырқына мҥлгіп, ҥнсіз кҿнуші ғана емес, оған қарсы шығушы, игеруші, кҥресуші, бермесін тартып алушы кҥшке айналғандығы аңғарылады. Себебі қару-жарақ кҽсібі ҿркендеп, адам табиғат кҥштеріне ғана емес, ҿзінің еңбек тҽжірибесіне басым сҥйеніп, ҿмір сҥретін дҽрежеге жеткен. Нақтырақ айтқанда, мезолит дҽуірінде технология ҿрге басып, қарымды садақ пен у пайда болған, аңға ит жҥгірткен. Енді бҧрынғы топтасқан ҧжымдық аңшылық саябырлап, жеке дара жҥретін аңшы-мергендер алға шыққан 3 . Фольклордағы аңшы-мерген типінің тҿркіні осы кезеңге барып тіреледі. Дҽлірек айтқанда, аңшылық кҽсіп ҿмірге келгенде, адам мен табиғаттың 1 Ҽуезов М. Ертегілер // Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 1-т. 66-б. 2
3 История первобытного общества. М., 1986. С.133, 135, 194. 32
арасында біршама қарама-қайшылық пайда болып, адам енді дҥлей кҥштермен, ҽртҥрлі қауіпті аң-қҧстармен кҥресуші пҽрменді қаһарманға айналады. Аңшы рудың тотеміне табынып, кҥш-қуат алған. Соның салдарынан фольклорда қамқоршы аңның бейнесі ҿмірге келген. Бҧндай қамқоршы аңдар кейіпкерге ҽрдайым жақсылық жасайды. Мысалы, тҿмендегі қиял-ғажайып ертектерден осы жайтты аңғаруға болады: «Қасқыр мен жігіт» 1 , «Қасқырдың жасаған қамқорлығы» 2
3 , «Қарақҧсбай» 4 , «Патша мен бҥркіт» 5
6 , «Алтын қҧс» 7
«Ҽуезханның қырық ҧлы» 8
9 , «Аю бала» 10
11 («Бҿбекке зар болған бай»), т.с.с. «Қасқыр мен жігіт» ертегісінде қасқырды соққалы қуған бозбала бҿрінің қызына ҥйленеді. «Қасқырдың жасаған қамқорлығы» ертегісінде қасқыр бас кейіпкерге ғажайып қамқорлықтар жасайды. «Алтын қҧс» ертегісінде аңшы балаға қоянның, тҥлкінің, қасқырдың, жолбарыстың патшалары кез болып, достасып, қасына еріп жҥреді, таңғажайып істерді жасайды. «Ҽуезханның қырық ҧлы» ертегісінде қҧмырсқаның, тҥлкінің патшасы кейіпкерге жҽрдем жасайды. «Зайыт пен мысық» ертегісінде Зайытқа мысық жҽрдемдеседі, соңынан сҧлу қызға айналып, оған тҧрмысқа шығады. «Қармақ салған жігіт», «Сиқырлы тас» ертектерінде мысық иесіне керемет байлық сыйлайтын сиқырлы тасты ҽкеледі, оған тазы ит кҿмектеседі. Екеуі таласып, суға тҥсіріп алғанда балық жҧтады, балықты қыран бҥркіт іліп ап, иесіне ҽкеп береді де, олар байлыққа белшесінен батады. Кейбір ертектерде аңшы ауыр жағдайға тап болған қҧсқа қолғабыс жасайды, соның қарымтасына ол аңшыға кҿмек етеді. Мысалы: «Қарақҧсбай», «Патша мен бҥркіт», т.с.с. ертектерде жаралы қҧсқа жасаған достығы ҥшін қарақҧс пен бҥркіт адамға қазына тарту етеді. Бҧл шығармалардағы аң мен адамның достығы кездейсоқ болып кҿрінеді, ҿйткені, кҿркем фольклорда ежелгі тотемдік ҧғым поэтикалық тҽсіл қызметін атқарады. Аңның адамға кҿмегі – адамның жасаған жақсылығына қарымтасы деп тҥсініледі. Ежелгі сенім бойынша тотем бҥкіл руды, тайпаны қорып жҥреді, егер аңшы жыртқыш хайуанмен айқаста тотем кҿмектеспесе, сҽттілік болмайды. Ҿйткені, ол рудың ҽр мҥшесін қорғап-қолдап жҥреді. Сол себепті ҽрбір аңға, жолға, жорыққа шыққан адам рудың тотеміне сыйынады. Оны ҿзінің иесі, киесі деп біледі. Сондықтан ертегіде қамқоршы аңдар адамға ғажайып шарапат жасағаны туралы суреттеліп, кҿне дҽуірдің тынысы бізге жеткен. 1 ОҒК қолжазба қоры. 40-бума. 2
3 ОҒК қолжазба қоры. 72-бума. 4
5 ОҒК қолжазба қоры. 195-бума. 6
степи. Часть ІІІ. Киргизское наречие. СПб., 1870. С.327-332. 7 ОҒК қолжазба қоры. 70- бума. 8
9 Дала уалаятының газеті. Алматы, 1990. 300-306-б. 10
11 ОҒК қолжазба қоры. 189-бума. 33
Енді аңшы-мергендердің мифтегі бейнесіне кҿңіл бҿлейік. Ҧшқан қҧс, жҥгірген аңды қҧтқармайтын, дҥниедегі кҥллі хайуанды жоймақ болған Жайық мергенді Тҽңір жазалап, «Жер бетінде жҿндеп ҿмір сҥре алмадың, енді жер астында ҿмір кеш, тҥбір-тамырлармен қоректен!»– деп, ауыр ҥкім шығарған екен дейді 1 . Ал, атқан оғы жерге тҥспейтін Дондҧғҧл мен Дуайсоқыр деген қанішер мергендерге қаһарланған Қҧдай олардың біреуін суырға, енді біреуін қҧндызға айналдырған деседі. 2 Жҧлдызға да айналған мерген бар. Ҥш арқардың қыр соңынан тҥскен тасжҥрек Кҿгедай мергенді Тҽңір жҧлдызға айналдырған, арқарлар мен тазы итін де жҧлдыз болдырып жіберген деген сюжет тҥркі-моңғол халықтарының бҽріне ортақ таралған. 3 Қатігез аңшы киіктің жыл сайын туған тҿлін аулап, соңында қысыр қалған кҽрі киіктің ҿзін қҧртпақ болғанда қарғыстан қара тасқа айналады 4 . Кейде «сайды қан, ойды жын сасытқан» қу шоқай киген қу қу мерген маң далада кҿзі бҧлдырап, бҿкенге шатастырып, бҿкенжарғақ киген ҿз інісін атып ап, қан жылайды. Ол жайында «Бҿкенжарғақ» деген сыбызғыда зарлы кҥй тартылады 5 . Мінеки, бҧл мысалдардан табиғат пен адамның арасындағы теңдікті бҧзушы аңшы-мергендер миф жанрында жазаға ҧшырайтынын білдік. Ақиқатында, мифтің мақсаты ру-тайпада қалыптасқан киелі қағида- ережелерді бҧзбаудан сақтандыру, ал оған қарсы келушілерді ауыр жаза кҥтіп тҧрғанын кҿрсету 6 . Тҥйіндеп айтқанда, аңшылық дҽуір халық мҧрасының қатпарларында ҿз бедерін айқын салғандығы анық кҿрінеді. Мҧны аңшы-мерген бейнесінен, оның қай жанрда қалай суреттелгенінен кҿруге болады. Ежелгі мифте ру- тайпалық сенім мен тҥсінікті бҧзған адам ауыр жазаланады. Сол себептен мифтерде аңшы-мергендер сазайын мықтап тартады. Ҿйткені, фольклордағы ең кҿне жанр – миф рудың, тайпаның қҧпия шежіресі ҽрі байырғы киелі ҧғымдарды орнықтырушы. Ал, мифтен кейін туған хикая мен ертек ҽлеуметтің тіршілігіне зор ілгерлеушілік ҽкелген, адамның биологиялық эволюциясын жаңа сапалық деңгейге кҿтеруге ҥлес қосқан аңшыларды асыра мадақтайды. Алғашқы қауымдағы мифологиялық сенімге тҧңғыш кҿлеңке тҥсірген – аңшылық кҽсіп. Ҽлбетте, кҿне дҥниетанымды бір ғана аңшы- мерген емес, мыңдаған жылдар, жҥздеген ғасырлар, ҽрқилы ҽлеуметтік- қоғамдық қҧрылыстар мен қҧбылыстар бірлесіп ығыстырғаны мҽлім. 1
2
3 Космос аңшылығы туралы бҧл сюжет Евразия, Солтҥстік Америкаға дейін таралған. Қараңыз: Березкин Ю.Е. Космическая охота: варианты сибирско-североамериканского мифа // http://www.ruthenia.ru/folklore/berezkin . Осы сюжеттің тҥркі-моңғолдағы нҧсқалары тҿмендегі еңбектерде жарияланған: Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Вып. ІІ. СПб., 1881. С.124-125; Ҽбішҧлы Х. Аспан сыры. Алматы, 1966. 125-129-б; Цэрэнсодном Д. Монгол ардын домог ҥлгэр. Ҧланбатыр, 1989. 49- 50-б; Бутанаев В.Я., Бутанаева И.И. Эне-Сай кыргыздары:фольклор жана тарых. Бишкек, 2002. 74-75-б.; 4 Қазақ аңыз-ертегілері. Бейжін, 2002. 230-б. 5
жҽне ҿнер институтының Моңғолия қазақтары арасында жҥргізген фольклорлық-музыкалық экспедициясы материалынан.Экспедиция мҥшелері: Ҽ.Нҧрбаев пен А.Тойшанҧлы. 6 Еремина В.И. Миф и народная песня // Миф, фольклор, литература. Л., 1978. С.11-12. |