1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ-emirsaba.org
| Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтыстары ҿзінің табиғи бітімі
арқылы ҽу бастан ҽзіл-сықаққа бейім. Бҧл – кҿбіне-кҿп жар іздеп, ҥй болу, отбасын қҧру талаптарымен ҧштасып жатады. Кейде бҧларда ҽзіл сҿздің жҥйесінен тосылу, тоқталу да ҧшырасады, дегенмен қалыпты сҿз бҽсекесі, дҽстҥрлі айтыстарда жеңілгенін ҿзіне мойындату да кездеседі. Сондағы зілсіз ҽзіл-қалжыңның ҿзі кейбір тҧста тізе бҥктірудің бір амал-тҽсілі ретінде қолданылатыны да бар. Бҧл бір себептерден қыздың дҽстҥрлі жолмен орамал, 1 Абылқасымов Б. Телқоңыр. Алматы, 1993. 39-б. 565
тҥйме, теңге беруімен аяқталатыны байқалады. Айтыстың алғашқы қайнар кҿзі жар-жар мен бҽдіктің ҿзінен сол жанрға тҽн кейбір белгі-нышандарды аңғарып, тануға болады. Айталық, жар-жарда екі жарылып, топтаса ҿлең айтқан қыз бен жігіт тобының ҿзінде іштей болса да, қарама-қайшылық бар. Жат елге, тіпті, сҥймейтін жігітке тҧрмысқа шығудың, сондай-ақ, ҽке-шеше, туған-туыстардан бҿлініп, уақытша болса да, қол ҥзудің қиындығын айтып, мҧңын шаққан қызды жҧбатудың, барған жерінде жаңа туыстардың болатынына сендірудің ҿзінде ҿмір заңдылығы бар десек те, екі жақ бір-біріне кереғар оймен наразылық танытады, бҧл жҽйт келе-келе қарсылас екі топтың келіспес дау-дамайы мен пікір таласына ҧласатынын байқатады. Мҧндай келелі сҿз, пікір сайысы ҧзын сонар жыр жолдарын талап етері даусыз, сҿйтіп, бҧрынғы ортақ, жаттанды ҿлең жолдарынан біртіндеп шығып, ҿз жанынан шығарып айтуды талап етеді, соның нҽтижесінде ҧйқас ҥшін алынған қосалқы жолдардың орнына бейнелі де кҿркем ҿлең шумақтары дҥниеге келеді. Бҧл ҥрдіс ақпа, тҿкпе айтыс ақындарының шығармашылығына жол салды. Мҧның ақыры кҿшпелі ҿмір талабына сҽйкес ҿркен жайған айтыс жанрының туып, қалыптасуына негіз болды. Осы талаптар тҧрғысынан тҧрмыс-салт жырларындағы жар-жар, бҽдік пен ақындар айтысының орталығында дҽнекер болып тҧрған авторы белгісіз қыз бен жігіт айтыстарының мазмҧны мен қҧрылым-тҥзілісіне зер салып кҿрелік. Қыз бен жігіт айтыстарының алғашқы ҥлгілерінің ҿзінде сҽлемдесіп, жҿн сҧрасудың, танысып-білісудің ҿзі сол айтыстың болашақ бағыт-бағдарын белгілеп отырады. Кейде қарсыластардың сыртқы кҿрініс, мінез-қҧлық, іс- ҽрекеттері мен қарапайым, астарлы ой-пікірлері де тартыс ҿзегіне айналатыны бар. Мҧның бір кҿне ҥлгілері қыздың кҿңіл-кҥйі мен ішкі ой- арманын білу мақсатына қарай орайластырылады. Айталық, жігіт осыған орай: Айт дегенде айтайын, той қылған қыз, жар-жар-ау, Семіз бие тойына сойғызған қыз, жар-жар-ау! Ҧзатылу, той қылып ҥлкен қызық, жар-жар-ау, Кетемін деп ҥйінен ой қылған қыз, жар-жар-ау! – деп тиісе тіл қатқанда, қыз ҽ дегеннен бҧған бҧрыннан келе жатқан қалыпты ата жолын кҿлденең тартып: Сҿз таба алмай, замандас, сасайын ба, жар-жар-ау, Бҧрынғының жолынан асайын ба, жар-жар-ау?! Бҧрынғының дҽстҥрі болғаннан соң, жар-жар-ау, Елден аулақ жапанға қашайын ба, жар-жар-ау! 1 – дейді. Осы шумақтардың ҿзінен-ақ екі қарсыластың жаттанды ҧйқас, ортақ 1 Айтыс. Алматы, 1965. 1-т. 46-47-б. Қҧрастырушылар: филология ғылымдарының кандидаттары Шеген Ахметов, Балташ Ысқақов. 566
жолдардан ауытқып, ҿз жанынан шығарып айтуға бет бҧрғаны аңғарылады. Ҧзатылғалы отырған қызға ҿзінің ҿкпе-назын, достық тілегін астарлап, білдірмек болған жігіт жар-жар айту дҽстҥрімен: Мына кҿлдің басында қҧстар отыр, жар-жар-ау, Оны кҿрген қаршығам ҧшқалы отыр, жар-жар-ау! Ҽшкере ғып айтпағын мҧндай сҿзді, жар-жар-ау, Достарың аз, қасыңда дҧшпан отыр, жар-жар-ау! – дегенде, қыз: Боз қазанат дегенде, боз қазанат, жар-жар-ау, Қҧдай қосса, сіңлім де болды азамат, жар-жар-ау! Ҿмірің қысқа жалған жар, ойбай, елім, жар-жар-ау, Кетерімде сіңліме тапсырайын, жар-жар-ау, 1 – дейді.
қосалқы қызмет атқарып тҧрғаны мҽлім, алайда, бҧлар айтыстың жетіліп, кемелденген кезінде кҿркем бейне жасауға елеулі ҥлес қосып келген. Қыз бен жігіт айтыстарында екі жақтың сол жиындағы кездесу сҽтінің ҿзіне ҥлкен мҽн беріп, содан лҽззат алатындай биік талап қойып отыруы да заңдылық. Жігіт қызға осы мақсатқа орай: Сырлы қасық ендеше сырлы қасық, Қапияда сындырдым сабын басып. Жарасады сырласып, ойнап-кҥлсек, Байпаңдаған тҥлкідей қҧмнан қашып, – дегенде, қыз да осы міндетке орай: Жҥз толқытып жібектей ҿлеңіңді айт, Ҿлеңіңді айтпасаң, ҥйіңе қайт! Қайт дегенге шытынап, кете бермей, Ҿлеңіңнің тҥбіне бір барып қайт! – дейді, ал, жігіт сҿзі мен ҿзіне риза болған тҧста: Тауға біткен тобылғы шынар едім, Еліме ҿнеріммен ҧнап едім. Дҽм айдап, сені маған кез келтірді, Сырласуға ҿзіңмен қҧмар едім 2 - 1
2
567
деп, ерекше ықылас білдіреді. Осыған орай мҧнда қосалқы қызмет атқарып тҧрған алғашқы жолдардың бірде ҿзгеріссіз алынып, енді бірде жаңа, кҿркемдік сапаға ауысқанын кҿреміз. Бҧл топтағы айтыстарда танысып-білісуге сҽйкес ҿздерінің аты-жҿнін, руын сҧрасуға мҽн беріп, сол арқылы айтыс ҿзегін ҽрі қарай жалғастырып, сабақтауға ҧмтылатыны бар. Ҿлең жолдарының шарттылығы мен қысқалығына орай бҧлар кҿбіне-кҿп нақтылықтан гҿрі жалтарма, екіҧшты жауаптарға қҧрылады. Айталық, жігіт ҿз кезегінде қыздан: Жоғары біздің ауыл қҧм болады, Етегім жаяу жҥрсем шаң болады. Осындай сҽті тҥсіп, кез болғанда, Сҧрасам аты-жҿнің кім болады? – деп сҧрағанда, қыз: Сақыр-сақыр қайнайды сайдың тасы, Айтылмаса ҿледі сҿз атасы. Шын білуге қҧмартсаң танытайын, Мен елімнің ерке бір қарлығашы 1 , – деп, жалтара жауап қайырады. Қыз бен жігіт айтыстарындағы келелі сҿзбен ҿрілетін ҿзекті тақырыптардың тағы бірі – сол кездесу сҽтіндегі ҿз ара жҥйесін тапқан кҿңіл мен сҿз жарастығы туралы болып келеді. Мҧның ақыры бір-бірін марапаттап, мақтауменен немесе аяусыз сынап, мінеуменен шектеледі. Жігіт осы талаптарға сҽйкес бірде: Аққу кҿлден ҧшады қаңқылдаған, Суда балық танадай жалтылдаған. Томағасын сыпырған тҧрымтайдай, Кҿзіңнен жар айналсын жалтылдаған, – деп кҿңіл-кҥйін танытса, кезегімен қыз да одан қалыспай: Кербез, сылқым, аяулы ағажаным, Ҿрелі ҿлең тҿркінін шамаладым. Бір де келіп тойды бір бастағам жоқ, Жаңылдырма тілімді, бабаларым 2 , - деп, ҥндесе жауап қатады. Талап-талғамдары жарасқан жігіт пен қыз бас қҧрап, отау кҿтеруге дайын екенін де ескертеді. Мҧндағы ҿзекті мҽселенің 1 Сонда. 52-б. 2
568
бірі: жақсы мен жаманды сараптап, бағалау болып отырады да, бҧл адамдар арасындағы бірыңғай қарым-қатынас, тҥсіністік пен сыйластық арқылы ҿлшенеді. Жігіт бағасында айтылған: Айқайласам ақ киік тау асады, Қатыны егіншінің бау басады. Жамандармен ойнасаң дауласады, Жақсыменен ойнасаң жарасады, – деп келетін жолдар қыз жауабында: Бір базары Тҽшкеннің алма базар, Алма сатып отырған Алданазар. Жаманменен ойнасаң кҿңіл азар, Жақсыменен ойнасаң кҥнде базар 1 , - деп қорытылады. Қазақ жастарының ірі жиын, ас-тойларда ғана болмаса, бір-бірімен оңаша бас қосып, айтысып сырласуы, ҽзіл-қалжыңмен ҽңгіме-дҥкен қҧруы некенсаяқ, оның бҽрі дерлік алдын-ала тҽрбиелі жеңгелердің бақылауына тапсырылатын болған. Сол себепті жастар айтыста не болса, соны сапырып, ҽдепсіз сҿз сҿйлемеуді алдына мақсат етіп қойып, ҿздері кҿбіне-кҿп сол талаптан табылып отырған. Айталық, жігіт: Кейбір жҧлдыз ҽуеде ай секілді, Кей жаман бас білмеген тай секілді. Келген жерден ҿлеңді қоя берер, Баласы жақсы ауылдың хан секілді, – деп бастағанда, қыз: Қиын ба ҿлең деген ақындарға, Кім берер ақ теңгесін бақыр-пҧлға. Ақтаған ана сҥтін адал перзент Тҿрт бҧрышына дҥниенің болар тҧлға 2 , – деп жалғастырады. Қыз бен жігіт айтыстарының ҿнімді бір саласы – қайымдасу ҥлгісінде келеді. Жоғарыда сҿз болған жар-жар ҿлеңдері секілді ҽр шумақтың алғашқы екі жолы екі жаққа бірдей болып қҧрылады да, айтылар негізгі ой ҥшінші, тҿртінші тармақтардың ҥлесіне тиеді. Алайда, екі жаққа бірдей ортақ алғашқы екі тармақтың ҿзі соңғы айтылар ойдың ауанына (ҧйқас пен 1 Сонда. 56-б. 2
569
мазмҧнның ҿзгеруіне) қарай алмасып, ауысып отырады. Бҧған қалыпты қайымдасу ҥлгісінің бастамасындай болып табылатын мына бір шумақ дҽлел бола алады: Дегенде айым-қайым, айым-қайым, Бітеді қаба тауға тал мен қайың. Кҿсілген кҿмекейің ақын болсаң, Айтуға қайым ҿлең бар ма жайың? Қайымдасу тҥрінде келетін айтыстардың бір алуаны қарама-қарсы келіп отырған қыз бен жігіттің сыртқы кҿрініс-келбеті мен мінез-қҧлқын, сҿйлеген сҿзі мен қайсыбір оғаш қылықтарын бірден мінеп-сынаудан басталады. Мҧндағы мақсат қарсыласын жҧрт кҿзінше аяусыз сынау арқылы оның алдын орап, жасытып алу, сҿйтіп, тізе бҥктіру амалын кҿздейді («Аяз соққан сарықтай дірдектедің, Су тимеген ҿмірде кір беттерің», т.б.). Егер жігіт не қыз бҧған тосылып тоқтала қоймаса, айтыс сҿз жалғасын тауып, басқа бір ҿзекті арнаға ауысады. Бҧл – қай жақтың болса да, шеберлігі мен амал- тҽсіліне, ақындық кҥш-қуатына сҽйкес дамып, ҿріс алады. Осы пікірімізге ҽуелгі екі жолы ғана аздаған ҿзгерістермен тҧтастай қайталанатын мына бір тҿмендегі қайымдасу жолдарын дҽлелге келтіре аламыз. Сын кезегін бір себептерден қыз бастап: Атымды шешем сҥйіп қойған Еркін, Басыма жарасады киген бҿркім. Қайраты кеуде жарған ер емессің, Шеніме сендей есер қайдан келсін?! - дегенде, жігіт: Атыңды шешең сҥйіп қойған Еркін, Ақылың тайыз екен, ойлан, Еркін. Ерегіс екіталай болған жерде, Жоқ, сірҽ, сендей қызға байлар сертім 1 , - деп, қарсылық білдіреді. Осындағы мазмҧндық ҿзгеріске зер салсақ, жігіт жауабының екінші жолы ғана, яғни дҽстҥрлі жолдың екінші тармағы ғана тҥбегейлі ҿзгеріске ҧшыраған болып шығады, ал, сол шумақтың бірінші жолына келсек, ол ҿз мағынасын толық сақтап қалғанын кҿреміз. Мҧндай тҥрленулер кейінгі шумақтарда да бар, бҧл айтыс талабы мен табиғатынан туындайды дей аламыз («Атыңды шешең сҥйіп қойған Еркін, Ҥкілі жарасады киген бҿркің», «Байқаймын сҿз толғайды ойлан, Еркін, Киеді шекелетіп тойға бҿркін», т.б.). Қыз бен жігіт айтыстарының тағы бір алуанында қарсылас жақтың сҿзден тосылып тоқталуының соңғы шарты ретінде бір-біріне жҧмбақ 1 Сонда. 57-б. 570
ҧсынумен шектелетінін кҿреміз. Бір қызығы, жҧмбақты кҿбіне-кҿп қыздар ҧсынады да, жігіт тапқырлық танытып, қолма-қол шешуімен аяқталады. Бҧдан соң қыздың жігітке орамал, жҥзік, не теңге беруі дҽстҥрге айналған. Ал енді бҽдік ҿлеңдеріне келсек, бҧлар да алғаш жаттанды екі жаққа ортақ мҽтіндерді кҿптің қосылып айтуы арқылы малға келген ҽртҥрлі ауру- індетті ҿлеңмен кҿшіру талабынан туып қалыптасқан. Сҿйтіп, ҿлеңнің сиқырлы кҥші мен сҿз магиясына сенген жҧрт ауру иесі – індетті елден аластап, кҿшіруге болады деп сенген («Асқар-асқар тауларға, Айнала соққан қҧйынға», «Ҽй, кҿш» десе кҿшеді, «Ҽй, кҿш», «Қҧдай айдап, бҽдікті қолға берсе, Итере салар едім отқа таман», т.б.). Осы іспеттес ортақ ҿлең жолдары жетіле, айтыла келе жастардың ҿз жанынан қосып айтуына, яғни ҿлеңді суырып салып айтуына жол салады. Бҧған ақындық қабілеті бар қыздар мен жігіттердің қосқан ҥлесі аса мол. Осы ҥрдіс жалғасып, дами келе келелі де кҿрнекті ақындар айтысына келіп жалғасты. Бҽдік ҿлеңдерінен ҿріс алған қыз бен жігіт айтыстары жар-жар айтыстары секілді алғашқы топтық, ем-домдық сипатынан біртіндеп арылып, жастардың бір-біріне деген кҿңіл-кҥйі мен ықылас-сезімдерін білдіретін ойын-сауығына айналады. Бҧл туралы Ҽ.Диваев бҽдік айту арқылы індетті кҿшіру ғҧрпын сипаттай келе «...шынында, бҽдікті сылтау қылған қыз, бозбаланың ойыны. Бҽдікте отырып бір қыз, бір жігіт болып айтысады» 1 , - дегені бҽдік атымен байланысты ҿлең айтудың екі кезеңдегі екі тҥрін қамтып тҧр. Ал, С.Сейфуллин де бҽдік деген тҽңір-иесінің аты болса керек дей келіп, оның бастапқы сенім-наным тҥрі мен кейінгі ойын-сауықтық сипатына ерекше зер салады 2 . Осылайша екі кезеңге бҿлсек те, малға келген ауру, індетті тау-тасқа, ағыны қатты сулар мен ҥйіре соққан қҧйынға, ирелеңдеген жылан мен жал- қҧйрығы жоқ қҧланға, кҥл шашқан бҧқаға, тіпті, қасиетті Меккеге кҿшірмек те болады. Сондай-ақ, бҽдікті сҧлу қыз бен кҿрікті жігіттің шашы мен мойнына, шҥйделі басына кҿшіру – ойын-қалжың, ҽзіл-сықақтың кҿріністері дей аламыз. Мҽселен, қыз ҿз кезегінде: Кҿш, бҽдік, бозбаланың ағына кҿш, Орыстың абат қылған бауына кҿш. Жайыңды онан кҿшер мен айтайын, Кер ауыз жігіттердің жағына кҿш! – деп бастағанда, жігіт те оған ҥндесе: Кҿш, бҽдік, қашқан қыздың соңына кҿш, Қыздардың тҥнде жҥрген жолына кҿш. Жайыңды онан кҿшер мен айтайын, Нҽзік бел, сҧлу қыздың қолына кҿш! 3 – 1
2
3 Қазақтың халық творчествосы. Алматы, 1989. 251-252-б. 571
дейді. Бҽдік ҿлеңдерінен бастау алған қыз бен жігіт айтыстарының енді бір алуаны ҧзын-сҿре, келелі тартысқа қҧрыла бермейді. Алайда, мҧнда да айтыс желісін қҧрайтын белгілі бір жҥйе, қисын-бірлік болуы қажет, дҽл басып, тауып айтылмаған пікір бір тараптың тосылып, тоқталуына себеп болады. Жаңбырлы кҥні қатырлаған шекпенімен ҥйге кіріп келген, сақал-шашы ҿскен бір жігітті қыз сынап: Шекпенің жаңбыр жауған кепкен болар, Қатынын жаман еркек тепкен болар. Сақалын, мҧртын қосып, кҥзеп алсаң, Балаға он бес жасар шекпен болар, – дегенде, жігіт: Кҿрінер қос қарқараң мҥйіздейін, Жоқ еді кҿп сақалым киіздейін. Басымды ҽбжыландай қайқайтайын, Залалын сақалымның тигізбейін! – дейді. Бҧл ерсілеу ҽзілді қыз қолма-қол ҿз пайдасына дҧрыс пайдаланып: Дегенде кҿшем-кҿшем Ҽйтем Жаппас, Жауаптың жаман адам жҿнін таппас. Адамға басың тимей, бҿксең тиіп, Кеттің бе бура болып, мҧндар саппас! 1 - дегенде, уҽжден тосылған жігіт ҥстіндегі шекпенін қыздың ҽкесіне жауып, астындағы мініп келген атын белдеуге байлап, еліне жаяу қайтса керек. Бҽдік ҥлгісіндегі айтыстар да жар-жардағы секілді ҽріптестердің сҿздері жарасып, тіл табысуы – айтыстың даму барысын белгілеумен қатар, олардың бір-бірінің ой-тҥсініктері мен мінез-қҧлқын, ақыл-есін, адамгершіліктерін танып білуге жағдай жасайды. Жастар мҧндай кездесулерден соң бас қҧрап, ҥй болып кетуі де ғажап емес. Бҧған аты-жҿні белгісіз мына бір айтысты дҽлел ретінде алып кҿрелік. Қыздың сҿзі мен ҿзін ҧнатқан жігіт: Ендеше сылдыр мосы, сылдыр мосы, Жайлайды тҿмен барып ноғай қосы. Қимылда, ҿлеңіңді қос, ҽріптесім, «Іздеген сҧрағанға» деген осы, – деп тілек білдірсе, қыз: Ҿлеңге жетіксің бе сен де мендей, 1 Айтыс. Алматы, 1988. 2-т. 25-б. Қҧрастырғандар: Ҽ.Алмасов, С.Дҽуітов, М.Жармҧхамедов, Ғ.Мамутова, Ф.Оразаева. 572
Қайда отыр бағанадан бҧрын келмей? Жарымай ҽріптеске отырғанда, Сап еттің аш бҥйірімнен қоңыр желдей! – деп, ҥндесе жауап қайырады. Сҿздері жарасқан екі жас сырласа келе оңаша жолығу сҽтін белгілемек болғанда, қыз: Жорамалым, ҽріптес, жорамалым, Жорамалды кҿрсетер орамалым. Қасын қақса қҧрметтеп қарсы алғаны – Естуші ме ең қыздардың сол амалын? 1 - деп, ойын емеурінмен сездіреді. Сонымен авторы белгісіз қыз бен жігіт айтыстары дҽстҥрлі жар-жар мен бҽдік ҿлеңдерінен бастау алып, ғасырлар бойы ҥздіксіз жалғаса дамып келген. Оның ҿлеңдік қҧрылыс-тҥзілімінде де бір алуан ҿзіндік ерекшеліктер бар. Ҽрбір шумақтың алғашқы екі жолы кҿп уақыттар бойы тек ҧйқастық, қосалқы мағына атқарып келсе, кейін солар жетіле, толыса келе бейнелік, кҿркемдік қызмет атқарып отырған. Осы ерекшелік авторы мҽлімсіз, тіпті, аты-жҿні сақталған қыз бен жігіт айтыстарының да сапалық ҿзгеріспен ақындар айтысына жол салғаны байқалады. М.Ҽуезов: «топтасып айтудан жекелік сипат алған, кейін қоғам тіршілігінің дамуына байланысты мазмҧн жағынан дамып, ҿзгеруі болған, ондай ҥлгілерінде топтан бҿлініп, жеке жігіт жаңаша, ҿзі шығарған сҿздерді айтады, қыз да ҿз тобынан ҿзгеленіп шығып, жалғыз айтып, жауаптасады. Кҿбіне арман-наразылықтар айтылады. Бҧл хал ескі айтыс тҥрінің жеке ақындарды топтық тҥрден бҿліп шығара бастағанын кҿрсетеді» 2 , - деп жазғаны айтыс жанрының тарихын танытады. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|