№3 (22) 2011 Халел Досмұхамедов атындағы

 
64 
тағылған  немесе  ұсталған,  айыпталушы  деп  танылған  не  айып  тағылғанға  дейін  бұлтартпау  шарасы 
қолданылған  сәттен  бастап  жіберіледі.  Бір  адам,  екі  сезіктінің,  айыпталушының  біреуінің  мүддесі 
екіншісінің  мүддесіне  қайшы  келетін  болса,  екеуіне  бірдей  қорғаушы  бола  алмайды.  Қылмыстық  іс 
бойынша кәсіби қорғауды тек адвокаттар ғана жүзеге асырады. 
Адвокат 
–  қорғаушы  қызметтің  өзіне  тән  стилі  мен  шеберлігін  меңгерген  маман  болып 
қалыптасқан адам. Мұның өзі жұмыс сапасына, қызмет тактикасына, қорғауды тиімді жүргізуіне әсер 
етеді.  Сондықтан  кәсіби  қорғау  -  адвокаттың  білікті  заң  көмегін  көрсету  мақсатында  қылмыстық  іс 
жүргізу  заңнамасында  көзделген  және  белгіленген  құралдар  мен  әдістер  негізінде  ғана  жүзеге 
асыратын  іс  жүргізу  қызметі,  оның  құрамдас  бөлігі  айыпталушының,  сезіктінің  құқықтары  мен 
мүдделерін қорғауды, қылмыстық қудалауға заңсыз ұшыраған адамның айыбын теріске шығару немесе 
жеңілдету мен ақтауды қамтамасыз ету болып табылады.[2] 
Айыпталушыға  қорғану  құқығының  берілуіне  байланысты  қылмыстық  іске  қорғаушының 
міндетті  қатысу  негіздемесін,  адвокаттың  қорғаушы  ретінде  қатысуын  болдырмайтын  жағдайды, 
қорғаушыны  шақыру,  ауыстыру  және  тағайындау  тәртібін,  қорғаушының  іс  жүргізудегі  жағдайын, 
міндеттері мен құқықтарын қарау қажеттігі туындайды. 
Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Сотының  нормативтік  2002-ж.  6-желтоқсандағы  №  26 
«Қорғану  құқығын  реттейтін  қылмыстық  іс  жүргізу  заңнамасын    қолдану  тәжірибесі  туралы» 
қаулысымен қорғану құқығының кәсіпқой адвокаттың немесе тек арнайы заң білімі және қорғалушыға 
нақтылы білікті заң көмегін көрсетуге қабілетті болған жағдайларда, қорғаушы ретінде жіберілген өзге 
де адамдардың - сезіктінің, айыпкердің, сотталушының жұбайының, жақын туыстарының
 
немесе заңды 
өкілдерінің,  кәсіподақтардың  және  басқа  қоғамдық  ұйымдардың  өкілдерінің  қатысуымен  жүзеге 
асырылатыны туралы қағиданы алғаш рет бекітіп берді.[3]  
Қорғаушының қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысуы, егер:  
1)  ол  туралы  күдiктi,  айыпталушы,  сотталушы  өтiнiш  жасаса; 2)  күдiктi,  айыпталушы,  сотталушы 
кәмелетке  толмаса; 3)  күдiктi,  айыпталушы,  сотталушы  дене  немесе  психикалық  кемiстiгiнен  өзiнiң 
қорғану  құқығын  өз  бетiнше  жүзеге  асыра  алмаса;  4)  күдiктi,  айыпталушы,  сотталушы  сот  iсi 
жүргiзiлетiн  тiлдi  бiлмесе; 5)  адам  жазалау  шарасы  ретiнде  он  жылдан  астам  мерзiмге  бас 
бостандығынан айырылу, өмiр бойы бас бостандығынан айырылу не өлiм жазасы тағайындалуы мүмкiн 
болатын  қылмысты  жасағаны  үшiн  айыпталса; 6)  айыпталушыға,  сотталушыға  бұлтартпау  шарасы 
ретiнде  қамауға  алу  қолданылса  немесе  ол  мәжбүр  етiлiп  стационарлық  сот-психиатриялық 
сараптамаға  жiберiлсе; 7)  күдiктiлердiң,  айыпталушылардың,  сотталушылардың  мүдделерi  арасында 
қайшылық  болып,  олардың  бiреуiнiң  қорғаушысы  болса; 8)  қылмыстық  iс  бойынша  iс  жүргiзуге 
жәбiрленушiнiң  (жеке  айыпталушының)  немесе  азаматтық  талапкердiң  өкiлi  қатысса; 9)  iс  сотта 
қаралған  кезде  мемлекеттiк  айыптаушы  қатысса;  10)  айыпталушы,  сотталушы  Қазақстан 
Республикасының шегінен тыс жерлерде болса және алдын ала тергеу органдарына келуден жалтарса 
міндетті. Қорғаушыны сезікті, айыпталушы шақырмаса, оның заңды өкілінің, сондай-ақ басқа да занды 
тұлғалардың  тапсырмасы  бойынша  қылмыстық  процесті  жүргізуші  орган  процестің  тиісті  сатысында 
қорғаушының қатысуын  қамтамасыз  етуге  міндеттенеді. Бұл туралы олардың қаулысы шығарылады. 
Бұл қаулы адвокаттар алқасының мүшелері үшін міндетті болып табылады. 
Сезіктіні  оқшаулау  орнында  үш  тәулік  бойында  ұстайды.  Ары  қарай  қамап  ұстау  үшін 
прокурордың санкциясын алуы керек. Осы үш тәулік ішінде тергеуші сезіктінің айыбын бекітуге, жеке 
адвокаты  қорғауындағы  адамның  қылмысқа  қатысы  жоқтығына,  болмаса  қылмыстының  жазасын 
жеңілдететін  жайттар  туралы  деректер  жинап,  санкция  берерде  прокурордың  қабылдауына 
тергеушімен  бірге  барып,  іс  бойынша  мән-жайлар  туралы  пікірін  айтады.  Дәлелін  таппаған,  күдік 
тудыратын  жағдайларды  ескеріп,  прокурор  сезіктіге  он  тәулікке  уақытша  қамау  беруі  де  мүмкін. 
Мұндай  заңсыздықты  тапқан  адвокат  сотқа  арыздана  алады.  Адвокаттың  өзіне  қабылдаған  сезіктіні 
немесе айыпталушыны қорғаудан бас тартуға құқы жоқ. 
Айыпталушы  мен  сезікті  бас  тарту  себебін  келтірмей-aқ  қорғаушыдан  бас  тартуға  құқылы. 
Алайда, анықтауды жүргізетін тұлға, тергеуші,  прокурор және сот жадағай бас тартумен шектелмей, 
бас  тарту  себептеріне  мән  беруге  тиіс.  Бас  тартудың  амалсыздан  жасалынғаңдығын  анықтаған  соң, 
оларға  қорғаушының  оның  еңбегіне  төлемнің  бар-жоғына  немесе  адвокаттың  келмеуіне  қатыссыз 
тағайындалуы мүмкін екендігін түсіндіреді. Бас тарту жазбаша түрде ресімделеді немесе тиісті тергеу 
не сот әрекеттері хаттамасында көрсетіледі. 
Сезіктімен,  айыпталушымен  және  сотталушымен  қатар  білікті  заң  көмегіне  сондай-ақ  өзін 
немесе мүддесі білдіріліп отырған құқықтары мен мүдделерін қорғайтын қылмыстық процеске өзге де 
қатысушылар  да  мұқтаж.  Мұндай  қатысушыларға,  атап  айтқанда,  жәбірленуші,  азаматтық  талапкер, 
жеке  айыптаушы  мен  азаматтық  жауапкер  жатады.    Бұл  субъектілер  өз  құқығын  жеке,  сондай-ақ 
өкілінің көмегі
 
арқылы жүзеге асырады. 
Жәбірленушінің қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өз өкілін ұстау құқығы көп жағдайда 
оның  өз  процессуалдық  құқығын  қандай  да  себепке  байланысты  тиімді  жүзеге    асыра 

 
65 
алмайтындығынан  туындайды.  Бұл  себептер  әртүрлі  болуы  мүмкін.  Кейде  алынған  жарақаттан 
жәбірленушінің  денсаулығы  процеске  белсенді  қатысуға  мүмкіндік  бермейді.  Ал  кейбір  уақытта 
моральдық зақым ықпалының күштілігі соншалық, мысалы, зорлау  туралы іс кезінде жәбірленуші сот 
ісіне белсенді қатыса алмайды, сондықтан да онда өз өкілінің болуын қалайды.  Көп жағдайда заңнама 
мәселелерінен  мүлдем  хабарсыз  азаматтардың  жәбірленуші  болуы  жағдайды  күрделілендіреді  және 
сондықтан  осындай  сәтте  арнайы  заңгерлік  білімі  бар  адамдардың  мүмкіндігін  пайдалану  құқығын 
жүзеге асыру айрықша тиімді. Мұндай жағдайларда жәбірленуші көбінесе өкіл ретіңде кәсіби заңгер - 
адвокатты шақырады.[4] 
М.Ю. Барщевский әділ атап көрсеткеніндей, «жәбірленушінің адвокат-өкілі өзінің функциялары 
мен  өкілеттері  шегінде  орындалуы  мүмкін  және  орындалуға  тиіс  өзі
 
өкіл  болып  отырған  адамның 
өтініштері  мен  тілектерін  өзінің  мамандығына  жатпайтын,  адвокаттың  абыройы  мен  беделін 
төмендететін  немесе  өзін  "айтқаныңызға  құлдық"  принципі  бойынша  әрекет  ететін  адамның  күйіне 
ұшырататын  талаптардан  әрдайым  нақты  ажырата  білуге  тиіс".[5]  Осы  қағиданы  қарапайым  тілде 
былайша  түсіндіруге  болады:  айтқанына  жығылмай  заң  көмегін  көрсетуі  қажет.  Адвокат-өкіл  өз 
клиентінің жетегінде кетпейді, оның жеке "жалдамалы қызметкеріне" айналмайды, тек сенім білдіруші 
функциясын  атқарады,  яғни  жеке  әрекет  ететін,  барлық  заңдық  әдістермен  өзі  өкілі  болып  отырған 
адамның  заңды  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғау  бойынша  нақты  функцияны  белгілі  бір  ақы  үшін 
орындайтын  кәсіпқой  болып  табылады".  Осы  талаптар  заңгерлердің  Халықаралық  ассоциациясында 
адвокаттар  әдебінің  Бас  принциптерінде  баянды  етілген  (2-тармақ),  онда,  атап  айтқанда, 
адвокаттардың  "өз  клиенттерінің  мүдделеріне  сот  алдындағы  міндеттемелері  орындалған,  сот 
төрелігінің  талаптары  мен  кәсіби  әдептік  стандарттар  сақталған  жағдайда  ғана  аса  маңызды  жәй 
ретінде қарауға" тиістілігі атап көрсетілген.  
Әйтседе,  адвокаттардың  қылмыстық  сот  ісінде  азаматтардың  құқықтарын  қорғау  қызметтері 
саласында  кездесетін  олқылықтары  да  жоқ  емес.  Өз  қызметі  барысында  адвокаттардың  заң  көмегін 
көрсете  отырып,    қорғауындағы  адамға  заңмен  рұқсат  етілмеген  мәселен,  ұялы  телефондарды  не 
ақша  басқада  заттарды  алып  баруы,  жеке  кездесулерде  қорғауындағы  адамға  жалған  сөйлету  және 
бұрмалаушылыққа  жол  беріп  жататындықтары  сөзсіз.  Алайда,  азаматтардың  құқықтары  мен 
бостандықтарының  қорғануына  үлкен  әсер  ететін  қылмыстық  іс  жүргізу  принциптерінің  бірі  -  ол 
сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету болып табылады. Қылмыстық 
іс 
жүргізу 
жүйесінде  бұл  принцип  ерекше  орында  тұрады.  Сезіктінің,  айыпталушының  қорғануға  құқығын 
қамтамасыз ету принципі қылмыстық іс жүргізу принциптерімен тығыз байланысты болады және оның 
бірқатар  элементтері  басқа  принциптерінің  құрамдас  бөлігіне  кіреді.  Мысалы,  заңдылық  сот  ісін 
тараптардың  бәсекелестігімен  тең  құқықтылының  негізінде  жүргізу
, 
жариялылық,  кінәсіздік 
призумпциясы  және  басқа.  Аталған  принциптердің  сезіктінің,  айыпталушының  қорғануға  құқығын 
қамтамасыз етуі принцпімен бірге қызмет жасау арқылы ғана сот төрелігін жүргізе аламыз. 
Дегенмен,  сезіктінің,  айыпталушының  қорғануға  құқығын  қамтамасыз  ету  принцпінің  өзіндік 
маңызы  және  оны  қылмыстық  іс  жүргізудің  басқа  принциптерінен  ерекшелендіріп  тұратын  нақты 
белгілері  бар.  Олардың  ішіндегі  ең  бастысы,  ол  сезіктінің,  айыпталушының  қорғануға  құқығын 
қамтамасыз ету принципі қылмыстық іс жүргізудің маңызды бір функциясы «қылмыстық іс жүргізудегі 
қорғау функциясы алдымен айыпты жоққа шығару мен оны жеңілдетуге бағытталады.» [6] 
Егер  айыптау  функциясы  тұлғаның  кінәлілігін  көрсететін  дәлелдерге  негізделсе,  онда  қорғау 
функциясы  айыпты  жоққа  шығаруға  немесе  жеңілдетуге  бағытталған  материалдарға  негізделеді. 
Сондықтан біз былай айта аламыз. Айыптаушы мен қорғаушының қызметтері бір мақсатты орындауға 
бағытталады — ол қылмыстық іс бойынша шындықты ақиқатты анықтау болып табылады. 
Қорғау қылмыстық іс жүргізудің функциясы ретінде алдымен айыпталушыға қызмет жасайды, 
сөйтіп,  ол  сот  төрелігіне  көмек  көрсетеді.  Сонымен  бірге,  қорғаудың  бірқатар  элементтері  айыптау 
функциясында да болады. Айыптау бір жақты не тек айыптау материалдарына ғана негізделіп отырса, 
онда бүл  функция  дұрыс  қалыптаспайды, әрі  нәтижесіз болады. Сондықтан, айыптау функциясы тек 
айыптау  дәлелдеріне  сүйеніп  қоймай,  сондай-ақ  қорғау  тарабы  ұсынған  барлық  тұжырымдарын  да 
ескеріп  отырса  ғана  айыптау  берік  болады.  Бұл  жағынан  айыптау  мен  қорғау  бір-бірімен  өзара 
байланысты  құқықтық  институт.  Бұларсыз  бірде-бір  қылмыстық  іс  қаралмайды,  сондықтан  бұл  екеуі 
қатаң түрде өз орнын табуы тиіс. 
Қорыта келе, адвокатура өзінің маңызы мен орны бойынша қоғам мен мемлекет тарапынан да 
басқа  мемлекеттік  құқық  қорғау  органдары  сияқты  өзіне  соншалықты  назар  аударуды  талап  етеді, 
өйткені заң адвокаттан өзіне заң көмегін көрсетуді сұраған әрбір адамның конституциялық құқығы мен 
мүддесін  толық,  объективті  және  білікті  қорғауды  талап  етеді.  Әңгіме  бұл  арада  адвокаттардың 
пайдакүнемдік жеке мүдделері туралы емес, қайта өтпелі кезеңдегі қоғам үшін де, азаматтар үшін де 
көкейкесті  заңдылық  пен  құқық  тәртібін  сақтау  мен  нығайту  мәселелері  туралы  болып  отыр.  Нақ 
осыған байланысты, демократиялық және құқықтық  мемлекетті құру жолындағы адвокатураның рөлін 
ескере  отыра,  ел  Президенті  Н.  Назарбаев  өзінің  Қазақстан  халқына  жолдауында  құқық  қорғау 

 
66 
механизіміндегі  адвокатураның  рөлін  күшейту  жөніндегі  пәрменді  шаралар  қабылдау  қажеттілігін 
айрықша атап көрсетті. 
Адвокатураның  ұйымдастырылуы  мен  қызметін  жетілдіру  –  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясында  жарияланған  құқықтық  және  демократиялық  мемлекет  құру  жолындағы  маңызды 
міндеттерінің бірі. Онда алға қарай даму болашағы бар, өйткені қазіргі құқықтық жүйе жалпы тиімді 
құқықтық  институттың  болуын  көздейді.  Нақ  осы  адвокатура  жеке  және  заңды  тұлғалардың 
құқықтарын,  бостандықтарын  және  заңды  мүдделерін  қорғауды  жүзеге  асыру  кезінде  білікті  заң 
көмегін көрсетуді қамтамасыз етеді. 
Адвокаттың    қылмыстық    істер    бойынша    заң    көмегін    көрсетуі    әрбір    мемлекеттегі    адвокаттар  
қызметінің    шеңберінде,    заңға    сәйкес  әрекет    етуінен    көреміз.  Қорғаушыда    бір    ғана    іс    жүргізу  
міндеті бар.  Ол – қорғау  міндеті. Қорғаушы  процесте    қорғау  міндетін  жүзеге   асыру  үшін қажет,  
одан  айыпталушының  да,   мемлекеттің  де   күтетіні  осы. Қылмыстық  істі  жүргізуші  мемлекеттік  
органдар    қорғаушының    өз    міндетін    атқаруына    нақты    мүмкіндігінің  болуы    үшін      барлық  
шараларды        қабылдауға  тиіс.  Қорғаушы    қылмыстық    іс    жүргізудің    дербес    субъектісі.    Қазіргі  
уақытта  сарапшылардың   айтуына  қарғанда  қорғаушының   құқықтық  жағдайы  даму  үстінде.  
            Адвокатура    көрсететін    заң    көмегінің    ереше    сипаты    бар    деп    ойлаймын,    өйткені    ол  
азаматтар    мен    ұйымдардың    құқығы  мен    мүддесін    қорғау    саласына    жатады.    Бұл    тұрғыдан  
адвокатура    құқық    қорғау    органы    болып    табылады,    ал    оның    маңызы    басқа    мемлекеттік  
органдардан    (яғни    прокуратура,  сот    және  басқалар)    ешбір    кем    емес.    Осыған    байланысты  
адвокаттардың    азаматтар    мен    ұйымдарға    көрсететін    заң    қызметінің    әлеуметтік    және      саяси  
маңызы  артады.  
Дәлелдеудің ауыр  жүгін  арқалаған адвокат  жауапкершілікті  сезіне отырып, айыпталушы үшін 
жайсыз  жағдайды  жеңілдетуге,  шамасы  келсе,  ақтауға  тырысады.  Қорғау  тактикасы  ұсыным  түрінде 
адвокаттың  мақсатқа  жету  үшін  қорғауды  дұрыс  және  тиімді  ұйымдастыруына  көмектесуі  тиіс 
қылмыстық сот ісін қарауда ақиқатқа жету адвокаттың белсенділігіне байланысты. Адвокаттың қорғау 
мақсатының  маңызы  мынада.  Мақсат  айыптаушыны  қорғау  міндеті  жүктелген  адвокаттың  шешім 
қабылдау  сәтінде  белсендірек  іс-әрекет  жасауға  итермелейді.  Қорғау  мақсаты  бағыттаушы,  реттеуші 
және  жүйе  құру  арқылы  қорғау  рөлін  атқарады.  Адвокат  әрдайым  қорғаудың  осы  құралдары  мен 
тәсілдерін  пайдаланды.  Қорғау  мақсаты  қорғау  қызметі  құрылымына  елеулі  ықпал  етеді,  оған 
тұрақтылық  және  мақсаткерлік  сипат  береді.  Мақсатпен  міндетті  дәл  анықтау  алға  қойылған  мақсат 
және  тиісінше  оны  жүзеге  асыру  құралының  заңды  немесе  заңсыз  сипатын  айқындауға  мүмкіндік 
туғызады. 
Мақсат - бұл жүзеге асыруды қажет ететін ұмтылу мәні, ал міндет -бұл атқаруды, шешуді талап 
етеді. Мұндай жағдай адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен 
бостандықтарын  заңсыз  шектеуден  қорғауды,  кінәсіз  адам  заңсыз  айыпталған  немесе  сотталған 
жағдайда  -  оны  дереу  және  толық  анықтауды  қамтамасыз  етуді,  сондай-ақ  заңдылық  пен  құқық 
тәртібін  нығайтуды,  қылмыстың  алдын  алуды  құқықты  құрметтеу  көзқарасын  қалыптастыруды 
қамтамасыз ететін қылмыстық іс жүргізу қызметінің мақсаты болып табылады. 
 
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08. 1995 ж 
2. Арсентьев О.В. Адвокатура. Адвокат в уголовном и гражданском процессах. Костанай.1998. 
3.  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Сотының      нормативтік      №  26  «Қорғану        құқығын  реттейтін 
қылмыстық іс жүргізу заңнамасын  қолдану тәжірибесі  туралы» қаулысы   6.12.2002ж. 
4. Қайыржанов Е. Жамиев Р «Қылмыстық істер бойынша адвокаттың қорғау   тәсілдері» Алматы 2001ж 
5. Мейірбекова Г.Б. «Қазақстан Республикасындағы адвокатура және  адвокаттық қызмет» А 2007ж  
6. Рогов И.И. Адвокатура сегодня и завтра // Алмата 1992год. 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается  роль  адвокат  в  судопроизводтстве.  Понятие  и  принцыпы 
адвокатской деятельности. 
Summary  
In given article is considered the role of the lawyer in legal proceedings. Concept and principles of 
lawyer activity. 
 
 

 
67 
СУДЕБНАЯ ВЛАСТЬ, ЗАЩИТА ПРАВ И СВОБОД ЧЕЛОВЕКА 
 
Идрисова Т.А., преподаватель, АГУ им. Х.Досмухамедова 
 
В  юридической  литературе  конституционно-правовые  принципы  судебной  власти 
исследовались  достаточно  широко  как  принципы  правосудия.  В  обобщенном  виде  в  учебной 
литературе  под  ними  понимались  закрепленные  в  Конституции  или  вытекающие  из  ее  норм 
основополагающие  правовые  идеи  либо  руководящие,  исходные  положения,  определяющие 
организацию  и  деятельность  государственных  органов,  осуществляющих  судебную  власть,  или 
наиболее существенные стороны данного вида государственной деятельности. В своей взаимосвязи и 
совокупности они образуют систему, ту единую цепь, каждое звено которой характеризует отдельную 
сторону  или  грань  правосудия,  каркас,  служащий  опорой  для  всех  конкретных  законодательных 
предписаний, регулирующих правосудие.[1] 
Однако поскольку правосудие – не единственное, хотя и главное проявление судебной власти, 
было  бы  правильнее  говорить  о  конституционно-правовых  принципах  судебной  власти.  Принципы 
правосудия,  в  сущности,  выражают,  прежде  всего,  функциональный  аспект  судебной  власти, 
поскольку  само  правосудие  –  это  деятельность  суда  по  разрешению  правовых  споров. 
Организационный  же  аспект,  т.е.  начала,  положенные  в  основу  построения  судебной  системы, 
принципами правосудия в точном их смысле не являются. Да и не все правовые идеи, определяющие 
статус судей, также можно отнести к последним. 
Таким  образом,  конституционно-правовые  принципы  судебной  власти  –  это  те  исходные 
начала, которые закреплены в Конституции и конституционном законе «О судебной системе и статусе 
судей  Республики  Казахстан»,  в  соответствии  с  которыми  организуется  система  судебных  органов  и 
осуществляется судебная власть.  
Данные  принципы  являются  обязательными  не  только  для  граждан,  организаций, 
общественных  объединений,  государственных  органов  и  должностных  лиц,  призванных 
непосредственно исполнять или охранять законы от нарушений, но и для Президента, выступающего 
гарантом  незыблемости  Конституции,  прав  и  свобод  человека  и  гражданина  и  призванного 
обеспечить  стабильность  и  независимость  судебной  власти,  для  Парламента,  который  при  создании 
новых  законов  или  корректировке  действующих  обязан  считаться  с  существующими 
демократическими  требованиями  и  традициями  в  сфере  правосудия,  для  Конституционного  Совета, 
который в своей деятельности не должен брать на себя функции суда. 
Конституционно-правовые  принципы  судебной  власти  нашли  свое  развитие  также  в  нормах 
уголовно-процессуального и гражданско-процессуального законодательства. 
К числу данных принципов обычно относят: 
законность;  
осуществление правосудия только судом; 
независимость судей; 
осуществление правосудия на началах равенства перед законом и судом; 
обеспечение прав граждан на судебную защиту; 
состязательность и равноправие сторон; 
презумпция невиновности; 
гласность или открытое разбирательство судебных дел; 
непосредственность и устность судебного разбирательства;  
национальный язык судопроизводства; 
участие граждан (представителей народа) в отправлении правосудия; 
компетентность и беспристрастность суда; 
обеспечение прав и свобод человека и гражданина при осуществлении правосудия; 
охрана чести и достоинства личности в судебном процессе. [2] 
Некоторые авторы дополнительно к ним называют такие принципы как публичность процесса, 
свидетельский иммунитет, свободное обжалование судебных решений, защита или обеспечение прав 
потерпевших.  Последний  принцип  В.Е.  Чиркин  формирует  как  ответственность  государства  за 
судебные ошибки, подразумевая под ним возмещение государством ущерба потерпевшему.[3] 
В  международном  праве  также  сформулированы  основные  принципы,  на  основе  которых 
должна строиться судебная власть. 
В  юридической  литературе  советского  периода  помимо  многих  из  перечисленных  принципов 
назывались  выборность,  подотчетность  судебных  органов,  коллегиальность,  социалистический 
интернационализм и пр.  
Безусловно,  почти  все  из  указанных  выше  принципов  закреплены  в  Конституции  и 
законодательстве,  ими  руководствуются  суды  при  отправлении  правосудия.  В  то  же  время 

 
68 
предложенный  перечень  отражает  несколько  хаотичный  подход  к  этому  вопросу,  отсутствуют 
попытки сгруппировать данные принципы по какому-либо критерию. 
Но  нельзя  сказать,  что  такие  попытки  не  предпринимались.  Так,  представителями 
процессуального права принципы судопроизводства классифицировались: 
по  характеру  нормативного  источника,  в  котором  закреплялись  принципы,  на:  а) 
конституционные;  б)  отраслевые,  т.е.  закрепленные  в  отраслевом  законодательстве  (объективная 
истина, непосредственность, непрерывность судебного заседания и т.д.); 
по  сфере  действия  в  одной  или  нескольких  отраслях  права  на:  а)  межотраслевые 
(осуществление  правосудия  только  судом,  их  независимость,  подчинения  только  закону  и  пр.);  б) 
отраслевые,  т.е.  действующие  или  в  уголовном,  или  в  гражданском  процессе  (например,  в 
гражданском  процессе  к  ним  относили  равенство  сторон  в  процессе  при  состязательной  форме 
судопроизводства; доступность судебной защиты гражданских прав; процессуальная активность суда; 
диспозитивность); 
роли  принципов  в  регулировании  правового  положения  и  правовой  деятельности  суда  и 
других  участников  процесса  на:  а)  принципы,  характеризующие  специфическое  положение  суда  и 
общие  демократические  условия  судебной  деятельности  (независимость  судей  и  их  подчинение 
только  закону,  устность,  гласность  судебного  процесса  и  т.д.);  б)  принципы,  характеризующие 
демократическое  положение  лиц,  участвующих  в  процессе  (доступность  судебной  защиты, 
национальный  язык  судопроизводства,  равноправие  сторон  в  процессе  при  состязательной  форме 
судопроизводства и т.п.). 
Нетрудно  заметить,  что  многие  из  отраслевых  принципов  гражданского  или  уголовного 
процесса  «перекочевали»  в  конституционное  законодательство  и  приобрели  характер 
конституционного  императива.  Но  изучение  современных  отраслевых  принципов,  характеризующих 
особенности какой-либо  одной  из форм судопроизводства, не входит  в рамки нашего исследования. 
Тем более что осуществляемая ныне специализация судов может породить и новые правовые начала, 
которыми  будет  руководствоваться  суд  при  рассмотрении  узкой  категории  дел.  Нас  интересуют, 
прежде  всего,  конституционно-правовые  принципы  судебной  власти  и  их  развитие  в  текущем 
законодательстве.  
Наиболее типичным является разделение принципов на две группы 1) принципы организации 
судебной  системы  и  2)  принципы  ее  функционирования.  В  первую  группу  обычно  включают: 
отправление  правосудия  только  законно  установленными  судами;  независимость  судей;  запрет 
чрезвычайных  судов;  единство  судебной  системы;  привлечение  к  осуществлению  правосудия 
представителей  народа  (в  другом  варианте  –  сочетание  профессиональных  и  непрофессиональных 
(общественных)  начал  в  осуществлении  судебной  власти);  принцип  инстанционности  (в  другом 
варианте – право на обжалование судебных решений в вышестоящем суде); осуществление судебной 
власти посредством четырех видов судопроизводства. К принципам деятельности судов традиционно 
относят:  гласность,  открытость  судебных  заседаний;  состязательность  процесса  и  равноправие 
сторон;  недопустимость  заочного  разбирательства  уголовных  дел  за  исключением  случаев, 
предусмотренных  законом;  связанность  судей  только  законом;  участие  в  процессе  присяжных 
заседателей и т.д. 
Правда есть и расхождения между авторами в вопросе об отнесении того или иного принципа 
в  какую-либо  группу.  Так,  ряд  авторов  рассматривает  независимость  судей  как  базовый  принцип 
первой  группы,  гарантиями  которой  являются  несменяемость,  иммунитет  и  неуменьшаемость 
вознаграждения  во  время  пребывания  в  должности,  административная  и  финансовая  автономия 
судебной власти. 
Другие  авторы  рассматривают  принцип  независимости  судей  и  судов  отдельно  от 
несменяемости, неприкосновенности судей и включают их во вторую группу. 
Предлагается  также  выделить  конституционные  принципы,  определяющие  взаимоотношения 
гражданина с судебной властью, сформулированные как права человека, в отдельную группу (право 
на  доступное  правосудие,  право  на  суд  присяжных,  право  на  пересмотр  приговора  суда  первой 
инстанции  вышестоящим  судом  и  пр.),  тогда  как  считают,  что  они  охватываются  принципами 
деятельности суда. 
В  то  же  время  деление  принципов  на  принципы  организации  (судоустройства)  и  принципы 
деятельности  (судопроизводства)  обосновано  критиковалось  в  литературе.  Указывался  формальный 
характер такого разделения. Отмечалось, что нет только организационных и только процессуальных 
принципов. Характер и порядок деятельности суда как органа судебной власти диктует определенный 
порядок его организации, а это, в свою очередь, накладывает свой отпечаток на порядок и характер 
судебной деятельности. [4] 
По  затрагиваемой  проблеме  оригинальную  мысль  высказала  О.А.  Шварц.  Выделяя  отдельно 
принцип  осуществления  правосудия  только  судом,  она  остальные  принципы  сгруппировала  в  три 

 
69 
блока  в  качестве  элементов  права  на  справедливое  судебное  разбирательство.  Свою  позицию  она 
основывает  на  статье  14  Международного  пакта  о  гражданских  и  политических  правах  и  пункте  1 
статьи  6  Европейской  конвенции  о  защите  прав  человека  и  основных  свобод.  Это  право,  по  ее 
мнению, включает три элемента: 1) право доступа к правосудию (право на судебную защиту, право 
на  рассмотрение  дела  в  том  суде,  к  подсудимости  которого  оно  отнесено  законом  и  т.д.);  2) 
требования  к  организации  суда  (институциональная  и  функциональная  независимость  судебной 
власти  и  независимость  самих  судей,  беспристрастность  суда  и  учреждение  в  рамках  закона);  3) 
процессуальные  гарантии,  касающиеся  проведения  судебного  разбирательства  и  составляющие 
надлежащую судебную процедуру (открытость, состязательность судебного процесса). 
Нетрудно заметить, что в этой позиции основные начала организации работы судов отделены 
от  их  деятельности.  К  тому  же,  достаточно  полно  определив  гарантии  независимости  судей, 
некоторые  моменты  она  все  же  упустила.  Среди  них,  например,  неподотчетность  судей,  их 
политическая беспристрастность.  
В  Конституции  Республики  Казахстан  многие  из  названных  нами  принципов  нашли  свое 
закрепление.  В  отличие  от  российской  Конституции,  где  права  человека  в  судебном  процессе 
зафиксированы  в  главе  о  правах  и  свободах  человека  и  гражданина,  в  нашей  Конституции  в 
аналогичном  разделе  установлены  права  на  судебную  защиту  и  на  получение  квалификационной 
юридической помощи, которая в случаях, предусмотренных законом, оказывается бесплатно, а также 
принцип равенства перед законом и судом. Принципы же, которыми должен руководствоваться судья 
при применении закона, в концентрированном виде сформулированы в разделе «Суды и правосудие». 
Некоторые  из  них  не  нашли  отражения  в  Конституции  Российской  Федерации  (например,  право 
каждого  быть  выслушанным  в  суде,  недопустимость  применения  уголовного  закона  по  аналогии,  не 
обязанность  священнослужителей  свидетельствовать  против  доверившихся  им  на  исповеди).  И, 
наоборот,  в  Основном  Законе  России  присутствуют  такие  правовые  идеи,  которые  отсутствуют  в 
нашей Конституции. Это компенсация потерпевшему причиненного ущерба и возмещения каждому со 
стороны  государства  вреда,  причиненного  незаконными  действиями  (или  бездействием)  органов 
государственной власти или их должностных лиц, право на пересмотр приговора вышестоящим судом, 
право  просить  о  помиловании  или  смягчении  наказания.  Существует  и  разница  в  формулировке 
отдельных  принципов.  Тем  не  менее,  большинство  из  них  совпадает,  поскольку  их  включение  в 
Конституцию  отталкивалось  от  тех  общедемократических  идей  и  ценностей,  которые  давно 
общепризнанны мировым сообществом и которые легли в основу судебно-правовой реформы в обеих 
странах. 
На мой взгляд, принципы судебной власти надо классифицировать по разным основаниям. 
В  зависимости  от  их  характера  и  значения  их  можно  подразделить  на:  а)  конституционно-
правовые  принципы  судебной  власти,  закрепленные  в  Конституции  и  конституционном  законе  «О 
судах и статусе судей Республики Казахстан» от 25 декабря 2000 года, либо объективно вытекающие 
из их норм; б) отраслевые принципы, установленные процессуальным законодательством. [5] 
Отраслевые  принципы,  в  свою  очередь,  делятся  на  принципы  уголовного,  гражданского, 
административного  процесса,  т.е.  касаются  особенностей  судебного  процесса  при  разработке 
уголовных,  гражданских  и  других  дел.  Например,  это  обязательность  участия  государственного 
обвинителя  и  защитника  при  расследовании  судом  уголовных  дел  за  исключением  случаев, 
установленных законом, неизменность состава суда при разбирательстве и пр. 
Для более полной реализации конституционного принципа независимости судей встал также 
вопрос о предоставлении судейскому сообществу элементов самоуправления, для чего необходимо 
внести в ст. 82 Конституции некоторые изменения, принять законы о судейском сообществе, о 
судейском самоуправлении. 
 

жүктеу/скачать 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: