№3(75)/2014 Серия история. Философия

Strategic decision-making in the chaos-era  
Серия «История. Философия». № 3(75)/2014 
137 
increase in demand together with emergence of new products leads mostly to increase in prices and wages, 
together with higher GDP growth rates and inflation. The situation can also contribute to more intensive 
search for gold deposits as an equivalent to an increasing amount of money (gold standard). New technolo-
gies have many further impacts, connected with the change in behaviour of individual subjects: 
 the decrease in labour market competition leads to a rise in strike movement for higher salaries and 
wages; 
 the countries that mastered the new technologies and do not have a dominant position in the world, 
which would ensure them the access to natural resources or markets, may try to strive for redistribu-
tion through war (so-called hegemonic wars); 
 people may start to strive for increase in their share of social (political) decision-making — the de-
mands for reforms are increasing, but also the risks of revolutions (a lost war can worsen the econom-
ic situation of masses); 
 new technologies and new products can form a new type of thinking (technical thinking, scientific 
thinking, computer thinking), the people (intelligence, middle class, youth) are able to evaluate and 
judge events autonomously and make solutions independent of official authorities; 
 the growing economic potential of society and the new thinking open space for emancipation and rev-
olutionary ideologies. 
After the new technologies are applied in production, new companies push old ones from the market 
and at the same time changes in other fields also occurred and the social system got adapted to new technol-
ogies (working with the highest effectiveness), the competition for natural resources, labour, credit etc. can 
decrease, which can be reflected as a whole in a slowdown of inflation (or their total decrease — for example 
by natural resources), and GDP (stage B). The way to keep the profit is investment into production rationali-
zation and lowering the cost of labour, which can be manifested in decrease of the purchasing power. That is 
the reason why sale problems grow, the competition for sale-markets sharpens, the importance of speculative 
capital grows. The final conclusion is the emergence of crisis from overproduction. Similar as in the expand-
ing stage, the declining stage is also characterized by specific systemic effects and the change in behaviour 
of individual subjects: 
 the increase in competition on the labour market leads to a weakening of the strike movement, the 
strikes are organized for keeping wages and often the strike movements compete against each other; 
 skepticism in the society is growing, together with the feeling of hopelessness, in the first phase of 
decline mostly conservative and anti-democratic ideologies and policy gain support — the aim of 
which is to keep the order regardless of rights and freedom of individuals; 
 emerging authoritative regimes use power tools to preserve this situation, and thanks to centralization 
of resources may try to speed up the development of new technologies, in the first phase especially in 
the military sphere (eventually use also the old technologies) that would enable them the outer expan-
sion as a precondition for lowering the tension in the social system. 
Crucial technological innovations that emerge mostly in the decline stage (disposable financial re-
sources are allocated to fundamental research) are completed in an application form and enable the start of a 
new cycle. Despite common accompanying phenomena, the individual waves differ from one another by 
some of their features. This is connected mostly with the range of impact of the technological change regard-
ing the growing interconnectedness of the world and the depth of its impact in case of inadequate usage. The 
course of the IV. wave is distinguished by various specific features, caused by technologies of the cycle. 
T a b l e   2  
Ideology and events in the expansion and decline stage of the Kondratieff wave 
Wave 
Rise 
from - to 
Ideology Key 
events 
Decline 
from - to 
Ideology Key 
events 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 
7 
1 1780/90 
 
1810/17 
jacobinism, 
Bonapartism,  
French revolution, 
Napoleon wars,  
1810/17 
 
1844/51 
absolutism, 
liberalism, 
socialism, 
restoration of feudalism, 
constitutional monarchy, 
English charterism,  
2 1844/51 
 
 
1870/75 
liberalism, 
authoritarian  
conservatisms, 
Marxism, 
Bourgeois revolution, 
 
 
I. International  
1870/75 
 
 
1880/96 
Marxism, pater-
nalistic conserv-
atism, 
 
Paris commune, II. Inter-
national , the welfare state 
 

V.Prorok,  I.Švihlíková 
138 
Вестник Карагандинского университета 
1 2 
3 
4 
5 
6 
7 
3 1880/96 
 
 
1914/18 
imperialism, 
 
Leninism, 
Spanish-American 
war,  1. World War 
Russian revolution 
1914/18 
 
 
1939/45 
communism, 
fascism 
modern liberal-
ism 
USSR, 
Fascistic  states, 
2. World War, 
New deal (USA)  
4 1939/45 
 
 
 
 
1965/70 
Paternalistic  
Conservatism 
Western social-
ism, 
Nationalism, 
New left 
The welfare state 
 
(CDU/CSU) 
 
National-freedom 
movement, 
Student riots 1968 
1965/70 
 
 
 
 
1998/? 
New right 
 
 
 
democratic Left- 
the new middle  
Minimal state, 
Disintegration of  USSR a 
the Eastern block, 
hegemonic wars, USA 
 
limited welfare state  
5 1998/? 
 
? 
Anti-globalism, 
global left, 
strengthening of 
extreme right   
Shift in power in In-
ternational Relations  
 
 
 
 
During the IV wave, unlike the preceding waves, no major military conflict happened, which is con-
nected with the destructive effect of nuclear weapons, the application of which creates the risk of mutual 
self-destruction. Another important factor leading to decrease in risk of major military conflicts is globaliza-
tion, which emerges in the decline stage and is connected with information technologies and a higher rate of 
socialization of capital. With a free movement of capital the interest in power problem solution declines, be-
cause it could threaten investment. The military conflicts that occurred were place in peripheral areas or 
countries that isolated themselves from the globalization processes and thus they were not suitable for main-
taining profit. 
A specific feature of the IV wave in technologically advanced countries was the emergence of a welfare 
state. The expanding stage of the cycle was connected with the increase in wages in the past as well, neverthe-
less for the first time the growth of welfare and the ensuring of equal chances was really across-the board
*
. The 
base was the scientific-technological revolution, high labour productivity, the growth in production of con-
sumption goods. Ensuring the growth of consumption and social security was an important aspect in ideologi-
cal and political competition between West and East and  prevention from citizen’s radicalization as a result of 
not satisfying their needs as the 20´s of the 20
th
 century showed. The peak of the expansion stage of the IV. 
wave is usually put between 1968–1973, when also the wage in advanced countries share peaks. In the decline 
stage of the cycle, about the late 70´s the real wages start to decline and there is a pressure to reduce the welfare 
state. This turning point is accompanied by a structural change in economies of western countries, when ser-
vices (including financial services) increase their importance both in the share of GDP and of employment. The 
ideological cover of this economic policy is neoliberalism, promoted by the New Right. At the same time a risk 
of radicalization increases by the strata, whose living standard is going down. 
 
 
Graph 3. Wage share in advanced countries, 1970-2010 
Source: ILO: Wage Report 2012/2013, p. 43 
                                                      
*
 The emergence of the welfare state is historically connected with the German Chancellor Bismarck, who sought by this way 
the loyalty of citizens and at the same time solved the problem of qualified labour and physically able soldiers, needed for the realiza-
tion of expansive goals of the booming German capital.  

Strategic decision-making in the chaos-era  
Серия «История. Философия». № 3(75)/2014 
139 
One of the effects of the IV. wave was also the fall of totalitarian regimes both in South America and 
mostly in Eastern Europe, because the IV. wave technologies require market openness and human factor ac-
tivation, which the undemocratic regimes hindered (one exception so far is China). Through the abolishment 
of undemocratic regimes the Western countries gained new resources and markets and at the same time the 
risk that unsatisfied strata would focus on the system change was lowered. The value added in economy, un-
der given conditions, is distributed to the benefits of rich Western countries and of capital (profits). The fall 
in purchasing power of households «is compensated» by household debt. This development is obvious also 
from the disconnection between the labour productivity and wages development. 
 
 
Graph 4. The disconnection between the labour productivity and wages 
Another specific feature of the IV. wave is further a long decline stage that lasted 35 years, or rather 
still continues at present, because the burst out of the 2008 crisis is, like in the past, a turning point towards a 
new cycle. The postponement of the economic crisis, similar to crisis in 1825, 1873 and 1929 was connected 
with three factors. Most importantly it was the break-up of the Eastern bloc which enabled the West to use 
resources and markets of the East for economic recovery after marks of crisis in 1987, which would about 
correspond to a 50 year cycle of crises. 
 
 
Graph 5. The stock-index DJIA development, 1980–1989 
Another factor was a renewal of armament after the attack on the USA in 2001, which led to an eco-
nomic recovery, despite some inflation risks. 
 

V.Prorok,  I.Š
140 
The th
FED, which
mortgage an
consumptio
the new tec
NASDAQ i
3 400 points
From t
not been fu
American «
at the begin
(e.g. innova
tional condi
succeed, be
growth. The
 
Shadow g
The m
zanine. The
economic o
Švihlíková 
hird factor tha
h started und
nd credit bub
on. However,
chnological w
index till 200
s at present. 
the above gi
ully applied. 
«new econom
nning of the 
ations changi
itions were n
ecause it was
e real situatio
government st
modern techno
ese technolog
organization. 
Graph 6
at enabled to
der the lead o
bbles. The a
, it is not pos
wave and sta
01 on the lev
ven data we 
The onset o
mic paradigm
21. century
ing in a subs
not prepared
s not in accor
on can be wo
Source: Gr
tatistics. 
http:
ologies conn
gies have a re
In the fram
. US Military 
o postpone th
of A. Greens
aim of this p
ssible to exc
art of the fif
vel of 4 700 p
can draw th
of the IV. wa
m» focusing o
y. The reason
stantial way 
d enough. Th
rdance with 
orse than the 
raph 7. US GD
//www.shado
nected with t
evolutionary
mework of th
expenditures
he emergence
span to syste
olicy was to
clude a wider
fth cycle. In 
points, then i
he conclusion
ave is conne
on knowledg
n could be th
socio-econom
he full appli
the system, 
official data
DP growth —
owstats.com
the Internet g
y potential to 
he current sy
В
Source: global
e economic c
ematically cr
o lower the r
r attempt to s
favour of th
its deep fall o
n that the tec
ected with th
ge and Intern
hat the innov
mic conditio
cation of kn
which is ind
a show. 
official and s
m/alternate_da
got the West
change the w
ystem, this po
Вестник Караг
 
lissues.org 
crisis was the
reate conditi
risk of new c
secure by th
his conclusio
on 944 point
chnologies o
he concept of
net usage. Ho
vations were
ons and not o
nowledge bas
dicated by th
shadow data 
ata/gross-dom
tern countrie
whole system
otential was 
гандинского у
e expansiona
ion for the em
crisis by mai
is way the em
on can be th
ts and repeate
f the IV. wa
f New econo
owever, this b
e not substan
only these) o
sed technolo
he slowing do
 
mestic-produ
es, first the U
m of producti
used only p
университета
ary policy of
mergence of
intaining the
mergence of
he growth of
ed growth to
age have still
omy and the
bubble burst
ntial enough
r the institu-
ogies did not
own of GDP
uct-charts
 
US in a mez-
ion, sale and
partly. Infor-
а 
f 
f 
e 
f 
f 
o 
l 
e 
t 
h 
-
t 
P 
-
d 
-

Strategic decision-making in the chaos-era  
Серия «История. Философия». № 3(75)/2014 
141 
mation and knowledge are becoming dominant factors. However, these factors have a natural character of a 
public good and their working mode is sharing, not competition
*
. 
A major systemic effect can be expected beside the already mentioned information technologies, also 
biotechnologies, nanotechnologies and especially the 3D printers, the revolutionary effect of which is so far 
underestimated. 3D printers could lower the energetic and natural resource-intensity of production and will 
increase the labour productivity. At the same time they may decrease the labour intensity, which could lead 
to an increase in unemployment. The aggregate effect will be the decline of purchasing power by increasing 
volume of products on the market. Put another way, current negative trends will not be weakened, but on the 
contrary it is probable they will deepen. The consequence can be the rise of radicalization in society and 
search for alternative solutions. The alternative can be both the development of democracy and welfare state, 
and their limitations. When by the election of so-called democratic right of left parties, are people worse off, 
the given system is no more of value for them. Which direction the society takes is a question of interests and 
influential potential, power potential and also intellectual potential of individual society’s strata. 
Strategic decision-making connected with stabilizing the current society through partial non-systemic 
changes is practically not possible, or rather cannot be effective. Similarly, a solution cannot be found by 
applying methods like OODA, where you search for a benefit at the expense of others. A reasonable way 
seems to be the application of systemic approach and the chaos theory by searching for a new form of a sta-
ble system. 
 
References 
1  http://en.wikipedia.org/wiki/File:Complexity-map-overview.png  
2  Berry B. Long-wave Rhythms in Economic Development and Political Behaviour. Baltimore and London:  The Johns Hop-
kins University Press, 1991. 
3  Arquilla J., Ronfeldt D. The Advent of Netwar. Santa Monica: RAND, 1996. 
4  http://cs.wikipedia.org/wiki/Slune%C4%8Dn%C3%AD_cyklus 
5  http://en.wikipedia.org/wiki/Brian_Berry 
6  Complexity, Global Politics and National Security. Washington D.C.: National Defense University, 1997. 
 
В.Пророк, И.Швигликова 
Хаос заманындағы стратегиялық шешімдерді қабылдау 
Мақалада  бүгінгі  күні  қоғам  бір-бірімен  байланысты  əрі  күрделі  мəселелермен  кездесетіні  жайлы 
айтылған. Оларды шешуге əр түрлі əдіснамалық мектептердің жəне түрлі идеологиялық немесе діни 
бағдарлаулардың  өкілдері  қатысуда.  Нұсқаулардың  бірі  жүйелік  тəсілдеме  болып  табылады  жəне 
оның соңғы жетістігі — сызықтық емес жүйелермен жəне оның ішіндегі қоғаммен  айналысатын хаос 
теориясы.  Мақала  авторлары  жаһандану  жағдайындағы  стратегиялық  шешімдерді  қабылдау  үшін, 
баламалардың бірін — хаос теориясына жататын жəне соңғы 50 жылдың нақты уақиғалардың талдау 
жасауға  жол  ашатын  əрі  болашақтағы  дамудың  мүмкін  тəуекелдерін  болжауға  негіз  болатын 
Кондратьев кезең теориясын ұсынды. 
 
В.Пророк, И.Швигликова 
Принятие стратегических решений в эпоху хаоса 
В статье отмечено, что общество сегодня встречается с рядом взаимосвязанных и сложных проблем, в 
решении которых участвуют специалисты, придерживающиеся различных методологических школ и 
имеющие  различные  идеологические  или  религиозные  ориентации.  Определено,  что  одним  из  воз-
можных вариантов решения является системный подход и его последняя разработка — теория хаоса, 
работающая с нелинейными системами, к которым принадлежит и общество. Для принятия стратеги-
ческих  решений  в  условиях  глобализации  авторами  предложена  одна  из  возможных  альтернатив — 
теория циклов Кондратьева, которая укладывается в теорию хаоса, позволяет анализировать  конкрет-
ные события в последние 50 лет и прогнозировать возможные риски будущего развития. 
 
                                                      
*
 The ruling elites try to prohibit the sharing mode (e.g. the ACTA), or to use the modern technologies for spying and follow-
ing totalitarian control of the citizens (NSA revealed thanks to E. Snowden).  

142 
Вестник Карагандинского университета 
ПСИХОЛОГИЯНЫҢ  ӨЗЕКТІ  МƏСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ПСИХОЛОГИИ 
ƏОЖ 159 943–055 2 
Б.Ə.Əмірова 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (Е-mail: bamirova@mail.ru) 
Отбасы əйелдерінің əлеуметтік мінез-құлық таптаурындарына  
этностық жаңсақ нанымдардың əсер етуін зерттеу 
Мақалада  тақырып  өзектілігі  анықталып,  қазіргі  əйелдердің,  оның  ішінде  қазақ  əйелдерінің 
отбасындағы  жəне  қоғамдағы  əлеуметтік  мəртебесі  мəселесіне  психологиялық  ғылыми-теориялық 
талдаулар  жасалған.  Сонымен  қатар  əйелдердің  өзіндік  психологиялық  мінез-құлық  таптаурындары 
сипатталды. Мақаланың зерттеу бөлімінде қала, ауыл жəне орыс отбасындағы əйелдердің əлеуметтік 
рөліне, тұлғалық қалыптасуына этностық жаңсақ нанымдардың əсер ету деңгейі мен тұлғаның мінез-
құлық, жүріс-тұрыс, эмоционалды жай-күй аясы анықталған. 
Кілт  сөздер:  отбасы  əйелдерінің  психологиясы,  отбасындағы  рөлдік  қатынастар,  əлеуметтік  рөлі, 
этностық жаңсақ нанымдар, құнттылық, консерватизм, сезімталдық. 
 
Қазақ  əйелдері  əлеуметтік  ортада  ерекше  психологиялық  сипатқа  ие  болып  келеді.  Көшпенді 
ерте  кезден  бастап  əйелге  құрметпен,  махаббатпен  қараған.  Ол  əрқашан  да  ер  адаммен  бірге  бір 
сатыда  тұрды.  Көшпенді  əйел  жай  үйдің  ғана  емес,  сонымен  бірге  ауыспалы  үйдің  де  қамқоршысы 
болып келген. Оның əлемді қабылдауы өмір сүрумен ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі танумен жəне 
табиғи жаратылысымен анықталады. 
Қазақ  əйелі  табиғатына  сай,  ақылды  жəне  өз  қадірін  терең  сезінуші  тұлға  болып  табылады. 
Бейбітшілік  сүйгіштік,  қарсылық  білдіруге  деген  талпыныстың  болмауы  берілген  сезімге  тəн 
жағымды ерекшелік ретінде шығады. Қазақ əйелдері ер адамдарға құлдық көнгіштікпен емес, қадірлі 
құрметпен қарайды. 
Қоғамдағы  əйелдің  орны  ғасырлар  бойы  қарама-қарсы  бағыттарда  өзгеріп  отырды.  Мысалы, 
матриархат  кезеңінде  оның  мəні  басымдылық  күйде  болса,  батырлар  кезеңінде  əйел  бағыну  заты 
ретінде көрінді, бірақ қоғамның саяси өмірінде маңызды мəнге ие болған жоқ. Біртіндеп ер адамдар 
əйелдің  мүдделер  аясын  шектеп  жəне  одан  балаларды  тəрбиелеу  мен  үй  шаруашылығын  жүргізуін 
талап етіп əйелдерді екінші орынға қойды. 
Қасиетті  Құранда  гендерлік  қатынастардың  құқықтық,  көзқарастық  жəне  отбасында  өзін-өзі 
ұстау аспектілерінің мəн-мағынасы жақсы айтылған [1]. 
Қазақ  халқына  тəн  қонақжайлылық  қасиетіне  назар  аудармауға  болмайды.  Ықылас,  ізет  қонақ 
күту  кəдесі  барысында  да  айқын  байқалып  тұрады.  Қазақ  əйелдері  тек  əділ  жəне  мейірімді 
адамдармен  момын,  қарапайым  болып  келеді,  ал  дөрекі  жəне  əдепсіз  адамдарға  олар  ешқашан 
бағынбайды.  Оның  нəзік  жүрегінде  бостандықтың  рухы  өмір  сүреді  жəне  ол  құрметтейтін  адамға 
толық өзін арнап күтім көрсетеді. 
Ғабит  Мүсірепов  айтқандай,  қазақ  қыздарының  ойымен  қоса,  бойының  да  көркем  болуын 
қалаған.  Осындай  қасиетке  бай  қыз  балаларды  ардақтаған,  кейінгіге  үлгі  етіп  отырған.  Ақылына 
келбеті  сай  қыз  балаларды,  аналарымызды  ардақтап  бастарына  көтерген,  көптеген  жағдайда  елдің 
ақылшысы,  қиындықта  жол  табатын  ақылгөй,  топты  бастар  төресі  еткен.  Баланың  ғана  емес,  бүкіл 
рудың анасындай болған ана-апаларды мысалға көптеп келтіруге болады [2]. 

Отбасы əйелдерінің əлеуметтік мінез-құлық  … 
Серия «История. Философия». № 3(75)/2014 
143 
Қыз  баланы  əуел  бастан-ақ  ізеттіліке,  ұқыптылыққа,  іскерлікке,  сыпайылыққа  тəрбиелегенде 
оған  болашақ  ана  ретінде  қараған. «Қызға  қырық  үйден  тыю»  дейді  халқымыз.  Бұл  да  қыз 
балалардың  отбасындағы  тəрбиесі,  өмірге  бейімділігі,  білімділігі,  əдептілігі,  сезімтал  да,  саналығы 
биік болсын деген ойдан туған. Сол қырықтың біріншісі — бесігің, үйдің алтын босағаң, олай болса, 
қыз баланың тəрбиесі де осылардан  басталады, ол, ең алдымен, анаға байланысты. «Шешесін көріп 
қызын ал, аяғын көріп асын іш» деген мақал тегін айтылмаған. Əйелді отбасының құты деп, құрмет 
көрсеткен. Əулеттен əулетке қалған мұра — имандылық пен инабаттылық болса, «жігіттің жақсысын — 
қыздай, қыздың жақсысын — уыздай» деп айтуда да терең мəн жатыр. 
Қазақта  жаңа  түскен  жас  келіннің  орны  бөлек.  Бұл  жерде  келіннің  көрегендігінің, 
тапқырлығының, көңіл жəне ой сергектілігінің алатын орны ерекше. Келіндер үлкендерге деген сый-
құрмет,  нəзік  ілтипат,  кішіге  деген  қалтқысыз  қамқорлық  лебін  білдіретін  болған.  Жеңгелерімен 
қайныларының  да,  қайын  сіңлілерінің  де  сыйластығы  өзгеше  болған.  Қайын  сіңілі — жеңгесінің 
сырлас досы, сұхбаттас, ниеттес, тілектес жақыны, жұбайдан кейінгі жұбы [2]. 
Қазақ  əйелдері  тіпті  күйеулерінің  де  атын  «отағасы»  деп  атаған.  Күйеуінің  іні-қарындастарын, 
інішегін, тентегін, кенже шырайлым, еркежан, еркеқыз тағы басқа деп ат қоятын болған. 
Адамзаттың қай-қайсысы болмасын ананы ерекше құрметтейді. Ал, қазақ үшін «Ана» — ерекше 
тұлға. Ананың аяулы алақанын, жылы жүрегін, ыстық ниетін ешбір адам білдіре алмайды. Келешек 
ұрпақ  бойындағы  қасиеттердің  барлығы  ананың  ақ  сүтімен  қалыптасады.  Екі  қабат  əйелді 
құрметтеудің бір түрі — оған арнап, мол салып табақ жасап, жерік асын апару. Табақтың осылайша 
жасалуы  болашақ  ананың  денсаулығы  мықты  болсын,  туылатын  бала  болаттай  шымыр,  дені  сау 
болып тусын деген жаңсақ нанымдардың адам санасында қалыптасуын реттейді. 
Этностық  жаңсақ  нанымдардың  қалыптасуы,  пайда  болуы  ана  құрсағынан  басталып,  бесікте, 
мектепте  өзгерістерге  ұшырайды.  Қарым-қатынас  барысында  адам  əдет-дағдыларды,  тұрмыс 
ерекшеліктерін,  тəртіпті  меңгереді.  Сол  арқылы  өзіне  қосымша  жаңсақ  нанымдарды  иемденеді. 
Барлық  топтық  ережелер  əлеуметтік  ережелер  болып  есептелетіндіктен,  оның  заңдары,  модельдері, 
эталондары жалпыға жəне əлеуметтік топқа, оның мүшелелерінің мінез-құлқына əсер етеді [3]. Рөлдік 
мінез-құлық  ережелері  мен  отбасындағы  рөлдік  қатынастар  отбасының  өмірлік  қызметінің 
процесінде тұлғааралық қатынастар мен отбасы мүшелерінің қарым-қатынасымен тығыз байланыста 
бекітіледі. 
Қазақстандық  əйелдердің  мінез-құлқын  белсендірудің  маңызды  əлеуметтік-экономикалық 
ресурстары бар. Оларға белгілі бір əлеуметтік топтардың, соның ішінде қоғамдық өндіріс аясындағы 
əйелдердің жұмысбастылығы жəне осы аясында олардың жұмысбастылығын кеңейту мүмкіндіктері; 
білім  алу  деңгейі  жəне  оны  жоғарлату  ресурстары;  əйелдердің  əлеуметтік  қажеттіліктерінің 
қанағаттану деңгейі жəне олардың қорғаушылық деңгейі, оны жоғарлату мүмкіндіктері жатады. 
Осыған  қоса  мотивацияның  мəдени  ресурстарын,  оның  ішінде  əйелдердің  қажеттіліктерінің 
жаңа  мəдениетін  қалыптастыруды  бөлу  қажет,  себебі  қазақстандық  қоғамның  модернизациясы 
индивид  пен  мемлекет  арасындағы  антагонизмге  емес,  олардың  бірлестігіне  негізделген  жаңа 
мəдениетті құрусыз болмайды. 
Əйелдердің  мотивациясының  психологиялық  ресурстарға  өз-өзіне  сенімділік  сезімі, 
қызығушылықтардың  дамуы,  субъекттердің  өзі  туралы  түсініктері  жатады.  Əйелдердің  жүріс-
тұрысының импульсивтілігі бар екені мəлім, бірақ əйелдің саяси жүріс-тұрысының негізі əлеуметтік 
рөлдердің өзгерісі болып табылады [4]. 
Қоғамдық-саяси  өмірде  əйелдің  қатысуы — қазіргі  жағдайларындағы  объективті  қажеттілік. 
Теңдік — адамзат тұлғасының жəне адамдар ресурсының дамуын қамтамасыз ету үшін толық жəне 
үздіксіз  əдетке  айналдыруды  қажет  ететін  өркениеттік  жəне  өркениеттендіруші  ықпал.  Бұл — 
тұрақты назарды талап ететін тірі динамикалық процесс. 
Тəжірибе көрсеткендей, əйелдер «сыни көпшілікке» ие болу үшін, өзінің арнайы приоритеттері 
мен  мүдделерін  көрсету  жəне  қорғау  үшін  жəне  сол  арқылы  мəнді  жаңартуларға  тиімді  жету  үшін 
шешім қабылдайтын кез келген мүшенің мəнді бөлігін құру керек. 
Дəстүрлі  қазақ  отбасындағы  күнделікті  тұрмыспен  байланысты  салт-дəстүрлер,  əдет-ғұрыптар, 
əдеттер  əйелдің  белгілі  бір  өзін-өзі  бағалауын  қалыптастырады.  Дəстүрлі  түрдегі  тəрбие, 
отбасындағы əйел рөлінің ерекшелігі жəне адамгершілігі əрқашан да оған автономды, жеке басты, өз 
принциптеріне ие болуға мүмкіндік бермейді. 

Б.Ə.Əмірова 
144 
Вестник Карагандинского университета 
Көп  жағдайда  əйел  қолдануға  тиіс  əлеуметтік  нормалар  бойынша  басқалардың  қажеттіліктерін 
қанағаттандырудан кейін ғана ол өз қалауларын қанағаттандырады. Бұл «жақсы ананың» рөлі, яғни 
əйел басқа адамдардың үміт-күтулеріне байланысты өзін ұстауы керек. 
Дəстүрлі  қазақ  отбасында  əсіресе  əйел  жынысына  байланысты  жоғары  өзін-өзі  басқаруының 
қалыптасуына əкелетін əлеуметтік басқару механизмі — ұят сезімі жұмыс істейді. 
Сонымен,  əйелге  оның  орны  қайда  екенін  көрсететін  қатаң  субординация  өмірлік  қатарда 
дистанцияны  үнемі  сақтауын  талап  етеді.  Отбасы  мүшесінің  болуын  жəне  рөлін  санадан  өткізуі,  өз 
қызығушылықтарынан  отбасын  жоғары  қоюға  дайын  болуы,  қарым-қатынасты  буып  тастайтын 
кішіпейілділік, тіл алғыштық, ойлар мен сезімдерімен шынайы алмасу — бұның бəрі əйелдің тəуелді 
жəне  өз-өзіне  сенімсіз  болуына  əкелетін  жаңсақ  нанымдардың  көрінуінен  басталады.  Өз  кезегінде, 
төменгі  өзін-өзі  бағалауының  белгісі  болып  табылатын  сенімсіздік,  батылсыздық  əйелге 
мүмкіндіктерін  толықтай  жүзеге  асыруына,  бақытты  болу  үшін  өзінің  тандауы  бойынша 
жауапкершілікті  өзіне  алуға  жəне  өзін-өзі  көрсету  үшін  жаңа  жəне  тиімді  жолдарды  табуына 
мүмкіндік  бермейді.  Өмір  сүрудің  осындай  формасы  əйелді  əлеуметтік  алаңдаушылықтан  жəне  өз 
рөліне  сəйкес  болу  мен  қоғамға  пайдалы  болу  бағдарлардың  арасындағы  ішкі  шиеленісінен  қорғай 
алмайды. 
Отбасындағы  əйелдердің  əлеуметтік  рөліне,  тұлғалық  қалыптасуына  этностық  жансақ 
нанымдардың əсер ету мəселесіне арналған зерттеу барысы төрт кезеңнен тұрды [3]. 
Осы  мəселені  зерттеуге  байланысты  үш  таңдама  алынды.  Біріншісі — 45 жастан 65 жасқа 
дейінгі  қалада  тұратын  қазақ  əйелдері,  екіншісі — 45 жастан 65 жасқа  дейінгі  ауылдық  жерде 
тұратын  қазақ  əйелдері,  үшіншісі — 45 жастан 65 жасқа  дейінгі  орыс  ұлтының  əйелдері.  Үшінші 
таңдама  салыстыру  ретінде  алынды.  Зерттеу  үшін  тұлғаның  этностық  жаңсақ  нанымдардан 
туындайтын 23 жағымды жəне 23 жағымсыз психикалық қасиеттерін белгілейтін Осгудтың өңделген 
СД əдістемесі қолданылды. Оның нəтижесін төменгі 1-суреттен көруге болады. 
 
 
1-сурет. 45–65 жас аралығындағы сыналушылардың мінез-құлық көрінетін жаңсақ нанымдар айырмашылығы 
Екінші  кезеңде  сыналушыларға  арнайы  құрастырылған  анкета  қолданылды.  Анкета 
отбасындағы  əйелдердің  əлеуметтік  рөліне, тұлғалық  қалыптасуына  этностық  жаңсақ  нанымдардың 
əсер  ету  деңгейін  анықтауға  арналған.  Сауалнама 20 сұрақтан  тұрады.  Олар  қазіргі  заманда  қазақ 
əйелі  туралы  жаңсақ  нанымдарды  анықтауға  байланысты  құрастырылған.  Сонымен  қатар  анкета 
сұрақтары  қазіргі  кездегі  қазақ  əйелі  отбасындағы  шынайы  өз  рөлі  мен  міндеттерін  анықтауға 
көмектеседі (2-сур.). 
Үшінші  кезең  сыналушыларға  Кэттелл  тестісін  жүргізілуінен  тұрды.  Кэттеллмен  ұсынылған 16 
факторлы  тест 16 тұлғалық  сипаттардың  көріну  дəрежесін  бағалауға  арналған.  Бұл  əдістеме  тұлғаның 
мінез-құлығын, жүріс-тұрысын жəне эмоционалды аясын жан-жақты зерттеуіне мүмкіндік береді (3-сур.). 
 

жүктеу/скачать 4,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: