4. Мақал-мәтелдер үлгілеріне талдау жасау Новеллалық ертегілер
Қазақ эпосы және оның түрлері
жүктеу/скачать 5,25 Mb.
|
| 18. Қазақ эпосы және оның түрлері
Ә. Марғұлан қазақ эпосын мынадай кезеңдерге бөлген: 1) Архаикалық кезең. Ол — исламшылдыққа дейінгітүркі мифтері негізінде жасалған туындылар. Күлтегін жоқтауы, Құламерген, Шоламерген, Ер Төстік, Ақ Көбек, Оғыз қаған туралы аңыздаржатады; 2) Оғыз-қыпшақ дәуірі (VI—XII ғғ.). Бұл кездежергілікті түркілер Қытай, Иран, Византия, Араб шапқыншыларына қарсы күресті жырлаған. Мысалы, «Қорқыт ата кітабы», «Алдар көсе», «ҚозыКөрпеш — Баянсұлу», т.б.; 3) Ногайлы дэуірі (XIII— XVIғғ.) — «Бөгенбатыр», «Едігебатыр», «Қобыланды», «Ер Сайын», «Қамбарбатыр», «Мұсахан», «Орақбатыр», т.б.; 4) Қалмақ шабуылы дэуірі — XVII—XVIII ғасырлардағы «құба қалмақ» заманы. «Олжабай», «Қабанбай», «Бөгенбай», т.б.; 5) Кейінгі дэуір. Қазақ батырларының хан, сұлтандарға, патша әкімдеріне қарсы күресін бейнелейтінжырлар. Эпос - оқиғасы ел өмірінен алынып, образдары ірі әрі кемелдітүрде жасалып, батырлық немесе ғашықтық сюжетке құрылғанүлкен-үлкен эпикалық жыр-дастандарды айтамыз. Қазақ эпосыныңтүрлері: 1) Батырлық эпос 2) Әлеуметтік-тұрмыс эпосы 3) Тарихи эпос Қазақтың көне эпостарына: «Құламерген, Жоямерген», «Таласбаймерген», «Дотан батыр», «Құбығұл», «Мұңлық-Зарлық» жатады. Алғашқы адамдарының дүниетанымын көркем елестететін мифтік, ертегілік, аңыздық оқиғаларға құрылған эпикалық туындылардыңортақ белгілері: 1) Қиял-ғажайып оқиға күрделі орын алады, адам баласынақаскөй күштер:жезтырнақ, дию, аждаһалар, албастыларменкүрес, оларды жеңіп барып мұратқа жету көрсетіледі. 2) Көне эпоста дүниенің жаралуы туралы мифтік ұғымдар көріністапқан. 3) Анаеркі (матриархат) дәуірінің ыдырап, атаеркі (патриархат) кезеңінің салты орныға бастаған шақтың сипаттарынтанытатын оқиғалар кездеседі. 4) Көне эпосыта ертедегі аңшылық өмірдің суреттері неғұрлымкөбірек сақталған. 5) Адамдардың сиқырлы күштерге сенуі (анимизм,тотемизм т.б.), жан-жануарлардың, өсімдік дүниесінің жаны, иесі бар депесептеушілігі эпикалық шығырмаларда өз ізін қалдырған. 6) Баласыздық тақсіреті, әулиелер аралап, мінәжат етіп жүріпперзентті болушылық, түс көру, аян беру, болашаққаһарманның ғажайып тууы тәрізді мотивтер сюжетке негізболады. 7) Қаһарманның жедел есеюі, жүйрік ат таңдап мініп, қауіптіалыс сапарға аттануы, жол жөнекей алуан түрлі жыртқыш, сиқырлы қас күштермен кездесуі, батырлықпен үйленуі-көнеэпоста кең таралған құбылыс. Әрбір халықтың эпостық жырларының қатарынан батырларжырының алатын орны үлкен. Батырлар жыры елдің ғасырлар бойы кешкен тарихын, салт-санасын көркем жинақтайды, түрлі оқиғаларға өзіндік көз-қарасынбелгілейді, алдан күткен арманын білдіреді. Тарихта болған белгіліоқиғалар мен істердің дәлме-дәл шежіресі, көшірмесі болғанменқаһармандық эпос сондай құбылыстардың терең тұжырымынаңғартады. Батырлар жырында ерлік, отан сүйгіштік қасиеттерасқақтата жырланады. Адам бойындағы ұнамды, ұнамсыз мінез, қасиеттерді әсірелеп беру эпосқа тән қасиет. Қазақтыңқаһармандық эпосы: «Алпамыс батыр» «Қобыланды батыр» «Ер Таргын» «Қамбар батыр» Қобыланды — қыпшақ елінің, Алпамыс — қоңырат жұртының, Ер Тарғын — бүкіл ноғайлы елінің намысын қорғаған батырлар. Жырларындағы қазақтың жаулары: Қызылбастар Қалмақтар Қызылбастар — түркі жұрттары ерте заманнан қақтығысыпкелген Орталық Азияның оңт-бат иран тектес халықтар. Қалмақтар — жоңғар-моңғол тектес халық. Әлеуметтік-тұрмыс эпосы , кейде лиро-эпостық поэмалар дейді. Бұнда жекебастың мүддесі — махаббат еркіндігі мәселесі алғашығады. ғашықтық жырлар — архаикалық, қаһармандық эпостанкейін туындаған шығармалар. (фольклортанушылардың пікірінше, лиро-эпостық мұра — көне эпостан жазбаша романга өтержолдағы аралық саты, аралық деңгей) Лиро-эпос ретінде тек «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман — Шолпан» жырлары ғана ауызға ілініп келген. Соңғы жылдары Шығыс елдерінен келсе де, қазаққа етене жақын болып кеткен жырлар жатқызылады. «Жүсіп — Зылиха» «Ләйлі — Мәжнүн» «Құсрау — Шырын» «Сейфілмділік» «Таһир — Зухра» «Бозжігіт» Лиро-эпостың жырлардан, әсіресе тіні қазақ топырағында қалыптасқан жырлардан халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы туралы мәлімет алуға болады. Тарихи жырлар. Тарихи жырларда кейде оқиғаларжазба тарихке сәйкес баяндалса, кейде қиялдау, көркемдік жинақтау түрінде беріледі. Түркі халықтары тарихи жырларына Едіге батыртуралы жыр, аңыздар жатады. Едігенің ұрпақтарысаналатын Орақ, Мамай, Қарасай, Қази жайындағыжырлар, «Шора батыр», «Ер Сайын» тарихта болғанноғайлы елі тұлғаларына арналған жырлар. «Елім-ай» өлеңі. Бұл мұңлы өлең — 1723 жылыжоңғарлар шапқыншылығынан қырылып, бөкендейауған қазақтың «Ақтабан шұбырынды, Алқакөлсұлама» заманының тарихи шығармасы. Зерттеушілер өлең ұзақ жырдың үзіндісі дейді. 17 ғ с, яғни «Ақтабан шұбырындыдан» бұрынжоңғарлар жорықтар жасаған. Оларға тойтарысберген қазақтарды басқарған Төле би, Жәнібек, Қасым, Әбілмәмбеттердің ерлігі баяндалатын жырларбар. 18 ғ Абылайға арналған жырлар, «Қабанбай батыр», «Бөгенбай», «Шақшақұлы ер Жәнібек», «Олжабайбатыр», «Сырым батыр», «Арқалың батыр» жатады. Жырларда қазақ батырларының жоңғарларға қарсыерлігі баяндалады. 19 ғ Кенесары—Наурызбайға арналғандары — «ҚисаНаурызбай төре», «Кенесары — Наурызбай дастаны», «Кенесары поэмасы». «Қиса Наурызбай төрені» Жүсіпбек Шайхисламұлы, «Кенесары—Наурызбай»Хан Кененің жорықтарына қатысып, оқиғалар куәсіНысанбай жырау шығарған. 19 ғ: «Исатай—Махамбет», «Бекет батыр», «Жанқожа», «Досан батыр», «Еңлік—Кебек», «Қалңаман—Мамыр», «Өтеген батыр», «Сұраншыбатыр» жырларын жатқызуға болады. Кезінде Сүйінбай Аронұлы, Жамбыл Жабаевжырлаған «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр» жырлары Жетісу жерінен шыққан 18 ғ Жоңғаршапқыншылығына, 19 ғ орт Қоқан басқыншыларынақарсы күрескен батырлар жөніндегі эпостық өлеңшежіре. 1916 жылғы ұлт-азаттың көтерілісі жөнінде солкөтерілістерді көзбен көрген Омар Шипиннің, КененӘзірбаевтың, Есдәулет Кәндековтің, СәтЕсенбаевтың, Жамбыл Жабаевтың өлең-жырларытарихи. жүктеу/скачать 5,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|