5В060900 – «География», 3-курс Оқу нышаны: күндізгі, 2015-2016 оқу жылы. Дүниежүзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясы 5В060900 «География»
жүктеу/скачать 6,5 Mb.
|
Лекция Уалиев (копия) (копия)
- Бұл бет үшін навигация:
- Дүниежүзіндегі энергетика ресурстарының саудасы
- Мұнай өнеркәсібі.
9.2-кесте. Минералдық отын мен электр энергиясын өндірудің соңғы алпыс жылдағы даму қарқыны
Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныстың өсуі автомобиль және әуе көлігінің қарқынды дамуымен, темір жол мен теңіз көліктерінің сұйық отынға көшуімен тығыз байланысты. Мұнай өнімдері отынмен қатар химиялық шикізат ретінде өнеркәсіп пен тұрмыста кеңінен қолданыла баастады. Кейінгі жылдары жер қойнауынан өндірілетін болашағы зор отын ретінде табиғи газдың үлесі артты. Отын-энергетика балансында атом және су энергиясының, сонымен қатар энергияның балама көздерінің де (күн, толысу және қайту, жел т.б.) үлес салмағы біршама артты. Оған қазіргі кезеңдегі энергетикалық дағдарыс біршама әсер етуде. Мұнайдың басты қорлары дамушы елдерде (Таяу және орта шығыс елдерінде) шоғырланған. 1970 жылдың басында мұнайдың бағасы отынның басқа түрлерінің бағасының дүниежүзілік орташа деңгейімен салыстырғанда біршама төмен болды. Осыған орай отын-энергетика балансында нарықтан отынның басқа түрін ығыстырып бірінші орынға шықты (9.3-кесте). 9.3-кесте.Дүние жүзінің отын-энергетика балансының құрылымындағы соңғы жетпіс жылдағы өзгерістер, %
Дүниежүзіндегі энергетика ресурстарының саудасы. Дамудың энергия үнемдеу тұрпатына көшу көптеген экономикасы дамыған елдердің отын-энергетика ресурстарын импорттауға деген тәуелділіктерін кеміткен жоқ. Мұнай эквивалентіне шаққандағы қазіргі кезеңде бастапқы энергия көздерін пайдалану 12,0 млрд т дейін артты. Оларды тұтыну қарқынының артуы әсіресе Азия-Тынық мұхиты аймағында артуда.Бүгінгі таңда тұтынылатын бастапқы энергетикалық ресурстарының 35% халықаралық ауда арналары арқылы АҚШ, Жапония, ГФР, Корея Республикасы, Франция мен Үндістанға ағылады. Дүниежүзілік отын саудасының 50% жоғарыда аталған елдердің үлесіне тиеді. Энергетикалық ресурстар экспортының шоғырлану дәрежесі өте жоғары. Небары алты ел (СаудАравиясы, Ресей, БАӘ, Канада, Норвегия, Иран) дүние жүзілік нарыққа отынның 60% шығарады. Халықаралық энергетика агентігінің (ХЭА) сарапшылары бастапқы энергия көздерін пайдаланудың құрылымында онша көп өзгерістер бола қоймацйды деп санайды. Органикалық отынның энергетика балансындағы үлесі іс жүзінде өзгермей 90% деңгейінде қалады.Бірақ органикалық отынды пайдалану құрылымында өзгерістер болады мұнайдың сыбағалы салмағы кеміп табиғи газдыкі артады. Барлық болжамдарда бастапқы энергия көздеріне қарағанда электр энергиясын тұтыну артатыны көрсетілген. Мұнай өнеркәсібі. Мұнайдың дүниежүзілік ресурстарының географиясының басты ерекшелігі мынадай: оның басым бөлігі дамушы елдерге, ең алдымен Таяу Шығыс елдеріне келеді. Ал мұнай өндіру жөнінде АҚШ , Сауд Арабиясы, Ресей жетекші орындарды алып отыр. ҚХР-де мұнай өндіру ұлғайып келеді. Ресейде мұнай өндіретін негізгі аудан Батыс Сібір болып отыр. Мұнай құбырлары желісі (80 мың км-ден астам) өндіру мен тұтыну аудандарын жалғастырады. Мұнай өндірудің бірден-бірге табиғи жағдайлар қатал, көліктік жетуі қиын өңірлегре жылжуына байланысты оны өндіруге жұмсалатын шығындар едәуір өсуде. АҚШ-та мұнай Оңтүстікте, ал соңғы жылдар Аляска қайраңында өндірледі. Энергетикалық дағдарыс жылдарында бұл елдің мұнайды импорттау (ол тұтынуына 40 пайызын құрайды) географиясын күрт өзгереді; саяси тұғыдан «сенімді» елдер – Канаданың, Мексиканың, Венесуэланың үлестері артты. Таяу Шығысқа енді американ мұнай импортының шамамен 5 пайыз ғана келеді. 80-ші жылдарын ортасында мұнай бағасының күрт түсіп кетуі. ОПЕК елдерін мұнай өндіруді азайтуға, қатысушы елдерді өндірудің «жоғары шептерін» қатаң шектеуге мәжбүр етті, сөйтіп мұнайдың бағасын сақтау, ал мүмкін болса көтеру көзделеді. Мұнай өндірудің дүниежүзілік жиынтық көлемінде (демек, экспортта да) ОПЕК елдердің азаюында соғыс жанжалдары және осыған байланысты Парсы шығанағында « танкер соғыс» да біраз рөл атқарады. Мұнайдың өндіретін және тұтынатын негізгі аудандардың арасында аумақтық алшақтықтың сақталуы мұнайдың алысқа орасан көп таслуына әкеліп соғып отыр. Ол дүниежүзілік теңіз көлігінің нөмері бірінші жүгі болып келеді. Мұнай тасмалдаудың негізгі бағыттары Парсы шығнағындағы аса ірі мұнай порттпрынан басталып, Батыс Еуропа мен Жапонияға қарай ағылады. Ең ірі танкерлер алыс жолмен Африканы айналып өтіп, Суэц каналы арқылы мұнай тасмалдайды. Мұнай жүк тасқындарының енді біраз Орталық Америка елдерінің (Венесуэла ,Мексика) АҚШ-қа , Ьатыс Еуропаға бағыт алады. АҚШ мұнаймен Аляскадан Канада арқылы өтетін мұнай құбыры арқылы да жабдықталады. Шығыс Еуропа елдерін мұнаймен жабдықтауда Ресей басты рөл атқарады .ХХ ғасырдың басында мұнай өндіруден көшбасшы екі ел Ресей мен АҚШ үлесіне дүние жүзінде өндірілген мұнай көлемінің 93% (сәйкесінше 50 және 43%) тиді. Бірақ 1930 жылдары дүние жүзінде мұнай АҚШ (67%) бірінші, Венесуэла (9%) екінші, Ресей (7%) үшінші орынға шықты, одан кейінгі орындарды Мексик мен Иран салды. Екінші дүние жүзілік соғыстың алдында дүние жүзіндегі мұнайдың 4/5 батыс жарты шарда (Солтүстік және Оңтүстік Америкада) өндірілді. АҚШ мен Венесуэла дүние жүзіолік нарыққа мұнай экспорттайтын басты елге айналды. Бірақ ХХ ғасырдың екінші жартысында бұл аймақтың дүние жүзілік мұнай өндірісіндегі үлесі кеміді (9.4-кесте). 9.4-кесте. Дүние жүзінде өндірілген мұнайдағы өңірлердің үлесі, %
1970 ж. Солтүстік Американың мұнай өндірісіндегі үлесі екі есе кеміп, Азия мен Шығыс Еуропада мұнай өндіру артып Сауд Аравиясы, Иран, Ирак, БАӘ, Кувейт . басты мұнай экспорттаушы елдерге айналды.Қазіргі кезеңде ОПЕК-тің құрамында мұнай экспорттаушы 13 ел бар. Олар: Алжир, Ангола, Венесуэла, Индонезия, Ирак, Иран, Катар, Кувейт,Ливия, Нигерия, БАӘ, Сауд Аравиясы, Эквадор. 1978 ж. дүние жүзінде өндірілген мұнайдың 54,3% және оның экспорттыңың 80%, ал 1986 жылы сәйкесінше 57,6 және 60%, 2010 жылы өндірілетін мұнайдың тек 40% жуығы ОПЕК-ке мүше елдерінің үлесіне тиді.Қазіргі кезеңде Азиядағы Таяу және Орта Шығыс елдерінің, сонымен қатар, Үндістан, Индонезия мен Қытайдың дүние жүзілік мұнай өндірісіндегі сыбағалы салмағы артуда (9.10-кесте). 9.10-кесте.Мұнай өндіруден дүние жүзі бойынша көш басшы елдер (1950–2010жж.), млн тонна
жүктеу/скачать 6,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||