Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі
жүктеу/скачать 17,16 Mb. Pdf көрінісі
|
62 Ежелгі Түркі тіл білімі Ежелгі түркі тіл білімін айтканда Орхон-Енисей, көне үйгыр жазбалары ерекше аталады. Әсіресе, ежелгі түркі тіл білімі көрнекгі лингвист Махмүд Қашкаридың еңбегі арқылы сипаг- талады. М.Қашқари «Диуани лүғат ит-түрк» («Түркі тілдерінің сөздігі») деген үш томдық еңбегі бүкіл түркі дүниесін сипаттаған энциклопедиялық сөздік балды. Сөздік 1072-74 жылдары жарық керген. Онда түркі тілдес көптеген тайпалар сөздері өзара салы- стырыла зерттелген. Сондықган да Махмүд Қашқари тіл білімі та- рихында салыстырмалы-тарихи әдістің негізін салушы ғалым деп санапады. «Диуани лүғат ит-түрк» сөздігі — түркі тілдері жөніндегі ең түңгыш, ең көлемді және ең терең мэнді ғыпыми еңбек. Соны- мен қатар, бүл сөздік — бүкіл тіл білімі тарихында эртүрлі тілдер факгілерін бір-бірімен салыстыра зерттеу әдісін қолданған түңғыш туынды. Оның түркі тілдері тарихы үшін мэні орасан зор. Егер тіл білімінің тууына салыстырмалы-тарихи эдістің септігі тиді дейтін болсақ, онда аталған сөздіктің тіл білімін дамытудағы рөлін ерекше атап өткен жөн. Махмүд Қашкаридың бүл сөздігіне профессор В. А. Звегинцев: «Салыстыру эдісін саналы ғылыми принцип ретінде негізге алған шын мәніндегі түркі тілдерінің энциклопедиясы» деп баға берген болатын [2. 21]. ¥сы ны латы н әдебнеттер: 1. Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы, 2004. 2. Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию. Москва, 3. Шарафутдинова Н.С. Теория и история лингвистической науки. Москва, 2007. 4. Сусов И.П. История языкознания. Электронный учебник. Тверь, 1999. 5. Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва, 1974. 6. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005. 63 Тақырып: ОРТА ҒАСЫ Р ТІЛ БІЛ ІМ І Қ арасты ры латы н мәселелер: Орта гасырлық Еуропадагы тіл білімі. Араб тіл бШмі. Қайта өркендеу дэуіріндегі тіл білімі. О рта гасы рлы қ Еуропадағы тіл білімі пада лингвистикалық лософия мен диалектикалық логикаға аса мэн бер фи шешімін алғанда орта ғасырлық тіл білімі ежелгі дэуір лингвистикасы- нан элдеқайда тар көлемде жүргізілді. Дегенмен орта ғасырда мекгептердің ашьшуына баиланысты тілді оқытудың алғашқы эдістемелері қалыптасты. Ғалымдардың ұлтаралык жазбаша қарым-құралы болып көптеген жьшдар өмір сүрген латын тілі ол кезде логикалық ойлау мектебі ретінде қабылданды. Латын грамматикасының ережелері мен анықтамалары жалпылық деп танылды жэне ол жаңадан қалыптасқан тілдердің грамматика- сы болып ауысып Ш болғандықтан жазба қүралы ретінде пайдаланылғандықган оның дыбыстық жүйесі зерттелмеді. Сондықтан да латын тілінің дыбыстары емес, әріптері қарастырылды. Негізінен ерте ортағасырлық грамматика қолданбалы пән іспетті қарастырылды, ежелгі дэуір авторларының мэтіндерін оқытып, түсінік беру орын алды. Кейінірек Альдхейм (650-709 жж.), Д. Беда (674-735 жж.), Ал- куин (735-804 жж.), Эльфрик (955-1020 жж.) сынды авторлардың жеке грамматикалары шықты. Д. Беданың еңбегінде орфография, поэтикалық өнер, риторикалық фиіуралар мен троптар туралы, сонымен катар сөз і аптары жөнінде мэселелер қамтылды. Ал ақын эрі педагог Алкуинның «Грамматикасы» екі ғалымның диалогына құрылды. Диалогтың негізгі мазмүнын мынадай мәселелер қамтыды: буын, зат есім, есімдік түрлері, септіктер, етістік, т.б. Кейін бүл грамма- тика Донат және т.б. олардың ізбасарларының еңбектеріне арқау болды. ІХ-Х ғасырларда тіл зерттеушілері өз туган тілдерін зерттеуге мэн бере бастайды, көптеген дүниелерді туған тілдеріне аударумен 64 шұгылдануды қолға алады. Орта ғасырлық Еуропа тіл білімінде ау- дарма өнерімен ең өнімді айналысқан Эльфрик болды. Ол ең алғаш болып лагын тілінің алғашқы ғрамматикасын ағылшын тілінде жарыққь' шығарды. Бұп ғрамматика таза практикалық бағытта жазылған, онда сол кезеңнің ғрамматикалық білімі толық қамтылған деуге болады. Орга ғасырлық кейінгі кезеңдерде Батыс Еуропаның әлеуметтік-экономикалық жэне рухани өмірінде түпкілікгі өзгерістер болды. Жаратылыстану ғылымының дамуына жауап бере алатындай білім жүйесі қалыптасты. Дегенмен латын тілі діни мэтіндерді, философияны, ғылымды оку, үйрену тілі ретінде пайда- ланылды. Грамматиканың орнына жаңа ғылым рөлінде логика, одан соң метафизика қарастырыл ды. Грамматикалық ойлар ХІ-ХІІІ ғасырларда логикамен одақ ретінде жарыққа шыға бастады. Одан кейінгі кезеңдерде жеке ав- тономды сала болып қалыптасты. (Оған мысал ретінде ХІІ-ХІІІ гғ. У. Кончинскийдің, И. Саксонскийдің, Р. Бэконның, т.б. еңбектерін айтуға болады). Бүл кезеңде неміс тілін оқуға деген қызығушылық неміс жазуынынң қалыптасуымен оянды. Неміс тілінің ғылыми грам- матикасы бүдан көп кейін пайда болды. Үлы Карл ауызша неміс поэзиясының антологиясын жасауға жэне туған тілінің грамматика- сын жазуға өкім шығарды. Неміс тілі латын тілімен қатар оқытылып қолданыла бастады. Латын сөздерінінің түсініктемесі беріліп отыр- ды. Оқьггу үдерісінде жеке неміс тілінде грамматикалық термино- логия қүрастырылды, онда латын мен неміс тілі парадигмасы салы- С Т Ь ф Ы Л Д Ы . Араб тіл білімі Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосқан халықгардың бірі — арабтар. Бүлардағы тіл білімінің ерек- ше дамыған кезі халифат дэуірі (ҮІІ-ХІІ ғғ). Арабтар үнді, грек лингвистикасының табыстарын пайдалана отырып, өз тілінің фо- нетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше на- зар аударды. Сөздерді топқа бөлуде араб ғалымдары Аристотель- ге еліктеген. Аристотель сияқты бүлар да сөздерді есім, етістік, демеуліктер деп үш топқа бөлген. Араб лингвистерінің зор табысқа 65 жеткен сапасы - лексикография. Арабтың бір гана әл-Фирузабади деген лингвисі 60 томдық сөздік жасаган. Құран Кэрім - мұсылман баласының тура жолдан таймай, табан жолын дұрыс тауып жүруіне арналган басшы кітап. Алла тагала Құран мазмұнына барша галамның қыр-сыры мен бүкіл гылым атаулының негіздерін сыйгызды. Бейнелеп айтқанда, Қүран - он сегіз мың ғаламның адамзат тіліне аударылған түсіндірмесі. Алғашқы бүйрығы «Оқы!» деп келген Ислам діні ең әуелі адамзат- ты білімге, оқуға үндеді. Қүранга үңілумен қатар мына алып ғалам кітабын да қоса зерделеуге шақырып, ¥лы Шебердің қүдіретіне са- налы түрде бас идірді. Араб тіл білімінде сондықтан да білім-ілім үйренуге көп көңіл бөлінді. Мәселен, 830 жылы халифа әл-Мәмун түрғызған Бағдадтағы эйгілі Бэйтуп-хикма (оқу-ағарту үйі) осының айғағы. Бәйтул-хикма аударма орталығы, кітапхана, сондай-ақ алғашқы жоғары оқу орны рөлін де атқарган. Тіпті Бэйтул-хикмаға қарасты арнайы обсерватория да салынған. Бүл кезеңде тараган обсерваториялар бір жағы астрономия пэнін үйрететін мектеп қызметін де атқарған. Бағдатта уэзір низамул Мүлк түрғызған «Ни- замия» медресесі сол кезеңнің ең озық, ең ірі оқу орны міндетін Андалусиялық әмәуил у жүмыстарына қатты і Халифа хаифа да талап Әсіресе, Әмэуилер кезеңіңде Иран, Үнді, Сирия, грек тілдерінен көптеген еңбектер арабшаға аударылған. Ежелгі грек тілінен Аристотель мен Гелен, Пифагор, Гиппократ, Платон, Архимедтің шыгармалары, парсы жэне санскрит тілдерінен де терең ой, парасатқа шақыратын талай асыл дүниелер араб тіліне аударылды. Оларға түсіндірмелер жасалды. Аударудың арқасында көне мэдениеттермен кеңінен танысқан мүсьшман ғалымдары бүл өз білімдерімен байытып, жетілдіре түскен. Араб мэліметтерді мэдениеттщ қалыптасуына, реформалық қозғалыстарға тарихы нда тілдер материалын өзара салыстыра, салғастыра зерттеу тәсілі 66 колданылды. Тіл білімі тарихында салыстыру әдісін алғаш рет қолданған - М. Қашқари. Ол өзінің 1073-1074 жылдары жазған «Түркі тілдерінің сөздігі» деген көп томдық еңбегінде түркі тілдес тайпаларды салыстыра зерттеген. Б.з.б. УІІ-ҮІІІ ғасырларда Арабияда үлкен держава - Араб ха- лифаты болған. ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардағы тілді зерггеу де практикалық қажетгіліктен пайда болды, яғни қүрандағы түсініксіз сөздерді түсіндіруден туды. Араб тіл ғалымдарының тілдің ғрамматикалық жүйесін зерттеу тэсілдері де, грамматикалық терминдері де бүрынғы дэуірден өзгеше болды. Арабтар киелі, қасиетгі, канондық тіл деп санаған қүран тілінің нормасын зерттеудің өзінде де, көп жағдайда, сөйлеу тілі нормасына сүйенеді, соны зерттейді. Бүл - ежелгі дэуір тіл білімінде кездеспеген жаңалық болды. Иракта Баср, Бағдад қалалары араб лингвистикасының орталығы болды. Араб тіл білімінің негізін салған ғалым - Халил әл-Фафрахиди. Ол алғаш рет араб сөздіғін жасап, «Кітап» деп аталатын еңбек жазды. Араб лингвистері фонетикаға мэн беріп, дыбыс пен эріпті ажыратады. Араб лингвистері сөз таптарын үшке бөлген: имя, глагол, частицы. Араб лингвистері синтаксиспен көп айналыспаған, керісінше лексикографияғакөпназараударған. 1786-1791 жж. орыс саяхатшысы Симон Паллас Петербургта 272 тілдің 4 томдық сөздігін шығарған. 1806-1817 жж. арасында Берлинде И. X. Аделунгмен И. С. Фатердің редакциясымен 500 тілді қамтитын 4 том шығады. Араб лингвистері тілді салыстырып зерттеумен шүғьшданбаған, тілдердің тарихи дамуына аз көңіл бөлген. Тілдерді салыстырып зерттеғен атакты түрколог М. Қашқари еңбегі қолжазба қалпында қалып, Стамбүлда 1912-1915 жж. басылып шыкты. Тілдерді салыстырып зерттеуі оның «Собрание тюркских языков» деген еңбегінде айтылған. Қазір ғьшымда араб тіл білімі дәстүрі қалыптасқан. Ол классикалық араб тілінде жазылған трактатгарды зерттеу барсында пайда болған, эрі практикалық бағытымен ерекшеленеді. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі Бүл дэуірде үлкен-үлкен географиялық жаңалықтар ашыл- ды (1492 ж. Колумб Американы ашты, М98 ж. Үндістанға теңіз жолы ашылды), тілге байланысты да көптеген еңбектер шыкты. Бүл уақытта тілге байланысты мынадай үш проблемаға көңіл 67 бөлінді: 1. ¥ л т тілдерінің тууы, дамуы. 2. халыкаралык деңгейдегі эртүрлі тіддерді зерттеп меңгеру. 3. Көне дәуір мен орта гасырдағы лингвистикалық мүраларга ерекше коңіл бөлу. 1453 жылы Константинопольді түріктердің жаулауына байла- алияі ды зерттеу мәселесі жанданды. Латын тілі рим грамматистерінің еңбектері бойынша оқытылды. И.Рейхлин өзінің көне еврей тілі граммаіикасында ең бірінші рет аффикс терминін қолданды. Ол термин ХУІ-ХУП ғасырлардан бастап лингвистикада кең түрде қолданылды. XV ғасырда испан тііінің граійматикасы, XVI ғасырда лы К. Беккер, Ф. И. Буслаев т.б. грамматикалары ушылар көбейді. алынған мәселе орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жаз- ба нүсқаларын тауып жариялау, оларға филологиялық тапдау жа- Бүл кезеңде эфиопия Скалигерд ралы» (1540 ж.), Р. Стефанустың «Латын тілі қазынасы» (1553 ж.), т.б. болды. Аталған ғалымдар еңбектерінің арқасында семит фило- логиясы қалыптасты, соған байланысты еуропалық галымдардың бұл кезеңде арта халықгың өз сөйлеу тілі, ана тігіі қойылды, соны зерттеу алынды. Ү сынылатын әдебиеттер: I. Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы 2004. ІІІарафутдинова Н.С. Теория и история лингвистической науки. Москва, 2008. 3. Сусов И.П. История языкознания. Москва: Восток - Запад 2006. 4. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. Москва, 1979. , - 5. Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 1990. 68 Тақырып: ХҮІІ-ХҮІП ҒАСЫРЛАР ТІЛ БІЛШ І Қарастыры латы н мәселелер: ХҮЦ-ХҮІІІ гасырлардың лингвиапикалыц проблемасы . Әмбебап грамматпиканың сипаты. Нормативті грамматикалар мен сөздіктер. ХҮП-ХҮІП ғасырлардың лингвистикалы қ проблемасы ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда тіл білімінде түбегейлі өзгерістер болды, жаңа үлгіде жазылған грамматикалар мен сөздіктер шыға бастады. Тіл білімінің бұлай қарқынды дамуына, оның теориялық жағынан жетілуіне тарихи жағдайлар, ғылыми сананың өсуі, қоғамдық дамудың алға жылжуы себеп болды. Қоғам өміріндегі та- рихи жағдайлар тіл білімінің алдына мынадай міндеттер жүктеді: тілдік деректерді реттеу, тілдің шығуы мен дамуы мәселелерін, оның ішінде халықаралық тіл мәселесін шешу, жалпыға ортақ ра- ционалды грамматика, сонымен қатар нормативті грамматикалар және сөздіктер құрастыру сынды мәселелер күн тәртібіне қойылды. Бұл кезеңде қайта өркендеу дәуіріндегі ізденістердің нәтижесінде жаңа үлгіде жазылған грамматикалар шыға бастады. Эртүрлі халыктар тілдерінен жиналған материалдарды өзара сапы- рхишя біп тіплегі стлеппі екінші тілге аүдаоү да осы кезеңде түтастаи қүрастырыла бастады. Мысалы, П. С. Палластың басқаруымен 272 тілден қүрастырылған «Барлықтілдердің және наречиелердің сапы- стырма сөздігі» (1787-1789) деген атпен 2 томдық еңбегі шықты. Агылшын ғалымы Уильям Джонс 1786 жылы шыққан «Азиялық зергтеулер» атты еңбегінде үнділердің әдеби тілі, яғни санскрит тілі тек лексикасы жағынан ғана емес, тіпті грамматикалық қүрылысы жағынан да грек, латын тілдеріне өте үқсас екендігін көрсете келіп, «бүлардың түпкі төркіні бір болу керек», - деген қорытындыға зерттеулер бүл пікірдіңдүрыстығын Пандура халықтар тілдерінің сөздігі, олардың саралануы, бөлінуі және наречиелері мен диалектілік айырмашылықтары бойынша жіктелісі» (1794) деген атпен қүрастырып шығарды. Алты томнан түратын бүл сөздікте әлемнің 300 тілінен тілдікдеректержиналған. «Эрвас-и-Пандура тілдердің туысқандығын анықгауда оның лекси- 69 касы емес, грамматикалық құрылымындагы ортақтықтары негізгі шешуші фактор болып табылатындығын бірінші болып анықтап берді»[1. 191]. Әрине тэжіриебеде бұлсекілді көлемді сөздіктерді пайдалану ыңгайсыз болды. Дегенмен бұл сынды тэжіриебелердің алдағы жұмыстарға пайдасы көп болды: олар тілдердің көп салалы нақты деректерімен, тілдердің өзара ортак белгілерімен, өзіндік ерекшеліктерімен таныстырып берді. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда тілдің шығуы жөніндегі мәселе қайта көтерілді. Ғалымдар тілдің шығуын дінге, құдайға апарып тірейтін орта ғасырлық схолостикалық көзқарастарды сынға алды. Мы- салы, Ж. Руссо: «Тіл қоғамдық қажеттіліктен туды. Жаратылыс берген алғашқы дыбыстардың қазіргі заманғы жетілген тіл пайда болған», - дейді. Ал неміс ғалымы Н. Г. Гердер (1744-1803 жж.) тілдің әлеуметтік сипатын, оның қоғамдық қажеттіліктен туғанын мойындамайды. Ол: «сөйлеу эрбір жеке адамның өз табиғатына тэн қасиет», - дейді. Бұл - тілді құдай жаратты деген көзқарас. Бұл кезеңце ғалымдардың тілдің даму сипаты жөніндегі көзқарастары да эр қилы болды. Мәселен, ағылшын ғалымы Дж. Пристли 1762 жылы шыққан «Тілдің теориясы жэне универсалдық грамматика жөніндегі лекциялар» деген еңбегінде «тіл дами келе өз басынан өркендеу, гүлдену, одан соң кері кету, құпдырау кезеңдерін өткізеді», - десе, Дж. Монбодо деген ағылшынның екінші ғалымы «Тілдің шығуы жэне дамуы» (1773 ж.) деген кітабында «тілдің дамуы үздіксіз алға басу түрінде болады», - дейді. Бұл айтылған пікірдің біріншісі жаңсақ айтылған, дұрысы - екіншісі. Әмбебап грам м атиканы ң сипаты Әр тілден жиналған материалдарды салыстыра қарау олардың өзара өзгешеліктерімен қатар ұқсастығы, ортақ қасиеттері де болатынын байқатты. Бұл - тілдер арасындағы жақындықты, ұқсастықты, универсалдық сипаттарды зерттеуге жол ашты. Соның нэтижесінде 1660 жылы Әмбебап (Универсал) грамматика жазыл- ды. Оны франңуз ғалымдары Антуан Арно мен Клод Лансло бірігіп жазды. Бұлар өз заманында Франңиядағы ғылым мен халық ағарту істерінің орталығы болған Пор-Рояль монастырының ғалымдары болғандықтан, ол «Пор-Рояль грамматикасы» деп те аталды немесе «Раңионалды жалпы грамматика» деп те аталды. 70 Антуан Арно (1612-1694) логик эрі философ, логи- ка бойынша шыққан «Логика, или Искусство мыслить» агты еңбектің авторларының бірі болса, ал Клод Лансло (1615-1695) — Франциядағы алғашқы кэсіби лингвистердің бірі, тіл маманы эрі грамматика авторы болған, ол Францияда шет тілі ретінде лагын тілінен дәріс оқыған алғашқы маман. Әмбебап грамматиканың мақсагы - барлық тілдерге ортақ логикалық негізді жэне олардың арасындағы өзгешеліктерді ашу. Граммагикада екі түрлі принцип басшылыққа алынған: 1) берілген грамматикалық ережелердің жалпытілдік болуы, 2) ол ережелердің логикаға негізделуі. Әмбебап граммагика екі бөлімнен тұрады: граммагика, фо- нетика. Онда дыбыс пен эріп, буын, екпін, морфология, синтаксис мэселелері қарастырылды. А. Арно мен К. Лансло тілдің негізінде жатқан «рационалдық бастау» дегенді түсіндіруге тырысты. Рационализм сол кезеңдегі көптеген ғалымдардың ғылыми пікірлерінде болды, оларға Р. Де- карт философиясы қатты әсер етті. Әмбебап грамматиканың автор- ларына Р. Декарттың гносеологиясындағы нормагивті ұстанымы негіз болды. Р. Декарттың ойынша, «сананың жетілуіне ақылдың болуы аздық етеді, оны дұрыс жұмсау алу қажет». А. Арно мен К. Лансло философтың бұл тұжырымынан «ақылды дұрыс іске асыру тілді дұрыс жұмсай алғанда ғана нәтижесін береді» де- ген ой түйіндеді. Олар грамматиканы «жасанды сөйлеу» ретіндегі құбылыс деп анықгады. Сондай-ақ, Әмбебап грамматиканың автор- ларына Р. Декарттың дедуктивизм ұстанымы да әсер етті. Олардың грамматикалық теориясы дедуктивтік бағытта болды. Аталған теорияның негізінде дэстүрлі мынадай қағида жатыр: «олардың ой- ынша, адамдардың барлығы бірдей ойлайды, кез келген тілде олардың ойларын жеткізе алатын белгілі бір қүрал болуы тиіс». Каргезиандық философияның негізгі бөлігі антропоөзектік бағыт болып табылады. Р. Декарт философиясының басты орталығында ойлаушы адам тұрды. Сондықган біраз зерттеушілер Әмбебап грамматиканы да антропоөзектік бағыттағы еңбек деп са- найды. Грамматика авторлары сөйлеуші адам мәселесін, олардың грамматикалық құрылысындағы ономасиологиялық бағыт туралы 71 мәселелерді басты қағида ретінде ұстанды. А. Арно мен К. Лан- сло сөйлеуші адам мэселесіне: ономасиологиялық категорияга, рационализмге аса мэн берді де, өз грамматикалық зерттеу шеңберлерінен шығып кетті. «Пор-Рояль фамматикасының» негізі ретінде ономасиологиялық категория алынды. Бірақ А. Арно мен К. Лансло оған субъективизмді қосып жіберді, нәтижесінде грам- матика мәселесін ойлау категориясына айналдырып алды. Со- нымен бірге олар бұл категорияларды субъект, предикат жэне олардың арасындағы өзара байланыс сынды мәселелерге ауы- стырып апды. Соның нәтижесінде грамматика авторлары субстан- ция, сапа категорияларын сөйлеушінің сөйлеу үдерісінде болатын нэрселер деп түсінді. Олардың пікірінше, фамматика сөйлеу өнері ретінде анықгалады. Олар белгілер дауыстың үні арқылы берілуі мүмкін деді. Сөздерді екі топқа бөліп қарады: біріншісі - ойды білдіретін сөздер (зат есімдер, есімдіктер, артиклдер, предлогтар, үстеу сөздер), екіншісі - ойды дамытушы сөздер (етістіктер, шылау сөздер, одагайлар). | А. Арно мен К. Лансло синтаксисті екі бөлімге бөліп қарастырды. Бірінші топқа негізгі түрлерін жатқызды да, екінші топқа эллипсис, плеоназм, инверсия, т.б. қүбылыстарды жатқызды. Әмбебап грамматикаавторлары сынесім мэселесін қарастыруда көне дэуір мен қайта өркендеу дэуірі тіл біліміндегі көзқарастардың аралығында калып қойды. Көне дэуір тіл білімінде сын есім мен зат * ^ВгЯЖЯЖ^* ш ссмі есмі сөздср деген жалпы атаумен бірге қаралган болаты бол- ды. Ал ХҮІІІ гасырдан бастап зат есмі мен сын есмі екі бөлек сөз табы ретінде жеке-жеке қарастырыла бастады. Егер көне грек және латын тілдерінде бұл сөз таптарын морфологиялық жагынан жеке бөліп қараудың қажеттілігі болмаса, «жаңадан қалыптасқан» тілдер бұл екеуін жеке ажыратуды қажет етті. Өмбебап грамматикада сөз таптары екі жақты қаралады: сөздер бір сөз табы ретінде қаралады да> ял атаулар екі топқа жіктеліп беріледі. Және ол сөздер өзіндік семантикалық айырмашылықтарына қарай ажыратылады, деген- мен авторлар оларды бір бүтін топқа жатқызуга тырысады. Сол себепті бір сөз эрі сындық, эрі заттық мәндерде түсініледі. Мэселен, г°Ще Деген сөз «цызыл» деген мағынада жүмсалып, сындық мэнді білдірсе, эрі «цызарган нәрсе» деген мағынада қолданылып, заттық үғымды білдіретін болып шығады. 72 Әмбебап грамматика көне грек, латын, француз тілдерінщ деректері негізінде жазылса да, ол салыстырмалы немесе салгастырмалы тіл біліміне жатпайды. Ол - логика-типологиялық грамматика. Әмбебап грамматиканың басты мақсаты рационал- ды ңегіз құру болатын. А. Арно мен К. Ланслода барлық тілдердің «грамматикасындагы рационалды негіз» қайдан алынатындыгы жөнінде нақгы түсінік болмаган. Олар адамзат баласы тілінің жал- пы оргақгықтары бар деген ұстаным негізінде лингвистикалық ой- ларын дамьггуды көздеді. Дүниежүзінде эртүрлі тілдердің ашылуына жэне логи- ка гылымының дамуына байланысты орга гасыр кезеңіндегі ла- тын грамматикасының элсіз тұстары, тілдік базасының тарлыгы, әдістемелік жагынан кемшілігі көріне бастады. Өзінің кемшін тұстарына қарамастан ол кейінгі грамматикалық теориялардың да- муына қатгы әсер етті. Әмбебап грамматика жаңа грамматикалық мектептердің ашылуына түрткі болды, оның рационалды ұстанымы XIX гасырдың I жартысындагы грамматикалық жұмыстарда жиі ұшырасады. Еуропада оның негізі бойынша көптеген еуропалық жэне еуропалық емес тілдер шықты. Логика мен эмбебап граммати- ка логикалық, құрьшымдық, математикалық тіл білімдерінің даму- ына өздерінің айтарлыктай үлестерін қосты. Дегенмен тіл біліміне қосқан үлестерімен бірге әмбебап грамматиканың қателіктері де болды. Ол қателік - логикалық ка- тегория мен тілдік категорияларды ажырапгпай, тең қүбылыстар деп қараулары. Авторлар «эр тілдің өзіндік грамматикасы де- ген болмайды, грамматика жалпытілдік, әмбебап болуы керек, өйткені грамматикалық категориялар - логикалық категорияның көрсеткіштері, ал логика категориялары жеке ұлттық болмайды, жал пыадамзатгық болады» дейді. Бұл қате тұжырым болды. Тілдік категориялар логикалық категорияларга қарагандаанагұрлым өрісті, көп салалы. Сондықтан тіл білімінің міндеті — барлық тілдерді бір гана грамматикага тәуелді ету емес, тілдер арасындагы бірлік пен ұқсастықты айқындау. Нормативті грамматикалар мен сөздіктер ХҮІІ-ХҮІІІ гасырларда эдеби-жазба тілдердің дамуына бай- ланысты тіл білімінде туыс тілдердің нормативті грамматикалары 73 мен сөздіктерін құрастыру кажеттілігі туындады. 1757 жылы Ре- сей елінде М. В. Ломоносовтың (1711-1765) «Ресей граммагикасы» деп аталатын грамматиканың жаңа түрі - сипаттамалы нормативті- стилистикалық грамматикасы шықгы. Бұл нормативті грамматика логика-дедуктивтік негіздегі жалпыга ортақ грамматикага қарсы қүрастырыл д ы. Ц Нормативті-стилистикалық принцип, сондай-ақ жаңа тілдердің түсіндірме сөздіктерінде де қолданылады. Егер алдыңғы дәуірлерде сөздік-комментарийлер мен сөздік-кагалогтардың шыққаны белгілі болса, ал ХҮШ гасырда сөздіктің нормативті түсіндірме сөздік деп аталатын басқа жаңаша түрі шыга бастады. Түсіндірме сөздіктерде тілдің сөздік қоры түгел қамтьыып, сөздер мен сөз тіркестерінің, түрақты тіркестердің магыналары анықталды, сөздердің грамматикалық жэне стилистикалық мінездемесі ашыл- ды. Бүндай сөздіктер тек жекелеген бір тілдің даму деңгейін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар оның ғылыми түргыдан зерттелуіне де септігін тигізеді. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда салыстырмалы-тарихи эдістің колданылу жайы арта бастады. ХҮІІ ғасырда Хорватиядан шыққан, көптеген жылдар орыс жерінде жер аударуда болган зертгеуші Ю. Крижанич (1617-1693) славян тілдерінің алғашқы салыстыру үлгісін жасады. Ал ХҮІІІ ғасырда Ламберт Тен-Кате (1674-1731) өзінің «Введение в изучение благородной части нижненемецкого языка» (1723) деген кітабында герман тілдерін терең салыстыру жүргізіп, нәтижесінде ол туыс тілдердегі аса маңызды дыбыс сәйкестігі бар екендігін анықтады. Салыстырмалы-тарихи әдісті колдануда ерек- ше рөлді М. В. Ломоносовтың «О пользе книг церковных в россий- ском языке», «О сродных языках россиискому и о нынешних диа- лекгах» атты еңбектері агқарды. Ғалым бүл зерттеулерінде славян тілдерінің үш тобының дэл классификациясын жасап шыгады. Ү сынылатын әдебиеттер: 1. Шарафутдинова Н.С. Теория и история лингситической на- уки. Москва, 2007. 2. Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы 2004. 3. Сусов И.П. История языкознания. Электронный учебник. Тверь, 1999. жүктеу/скачать 17,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|