Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

4. 
Қапиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің түсіндірме  сөздігі.  Ал-
маггы, 2005.
5. 
Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. Алматы, 2000.
Тақырып:
  XIX  ҒАСЫР  ТІЛ   БІЛІМ І  ЖӘНЕ САЛЫ-
СТЫРМАЛЫ-ТАРИХИ  ТІЛ   БІЛІМ І
Қарастырылатын  мәселелер: 
Салыстырмалы-тарихи  тіл 
білімінің  қалыптасу  негіздері.  Салыстырмапы-тарихи  тіл  білімін 
қашптастырган гсиіымдар.  Салыстырмалы-тарихи  тіл  білімінің
кемиііліктері.
Салыстырмалы-тарнхи тіл білімініц қалыптасу негіздері
Тіл  білімі  XIX  ғасырдың  I  жартысында  философия,  та- 
рих,  филолоғия  ғылымдарының  ішінен  бөлініп,  өз  алдына  дербес 
ғылым болды.  Үндіеуропа тілдерін салыстырып зерттеудің тарихы
4 кезеңге бөлінеді:
Салыстырмалы-тарихи  әдістің  неғізі  қаланғаннан  жас  ғрам-
матистерғе дейін.
Жас ғрамматистер.
Жас ғрамматистерден Ф. де Соссюрғе дейін.
Ф. де Соссюрден осы уақытқа дейінгі кез.
Сонымен,  жоғарыдағы  ғалымдардың  еңбектерінің  тіл  білімі 
тарихындағы зерттеулерін төмендегідей топтарға жіктеуге болады.
Бұл  ғалымдар  өз  еңбектері  арқылы  салыстырмалы  әдістің 
тілдер  жэне  тілдік  элементтер  тарихын  зерттеуде  тиімді  тәсіл 
екендігін дәлелдеді.  Осыған  байланысты  XIX  ғасыр тіл  білімі  осы 
әдістің атымен тарихи-салыстырмалы тіл білімі деп аталды.
Тілдердің  өзара  туыстас  болатындығын  нақгы  деректер
арқылы дәлелдеді.
Тілдер 
туыстығының  дэлелі 
олардың 
грамматикалық
құрылысындағы,  сөз  өзгерту  жүйесіндегі  үқсастық,  жақындық 
екенін ашты.
Тілдердің бір қалыпта қалып  қоймайтынын, заман өткен сай- 
ын дамып  отыратын  тарихи  кұбылыс  екенін  баса айтып,  тіл  тари- 
хын, оның заңдылықгарын зерттеуге ерекше мэн берді.
XIX ғасырдың ерекшелігі тілдер  салыстырылып  зерттеле бастады. 
Тіл  білімінің жаңа дэуірі  тілді  біртіндеп  дамып,  өзгеріп  отыратын
75

тарихи  құбылыс  деп  танудан,  оны  зерттеу  ісіне  тарихи-салыстыр- 
малы  эдісті  қолданудан  басталады.  Салыстырмалы-тарихи  тэсіл  -  
салыстырмалы  тарихи  тіл  білімінде  тіл  топтарының  дамуындағы
заңд ыл ы қтарды
Салыстырмал
хи  тэсіл -  тіл  тарихын  білудегі  негізгі  құрал.  Осы  тэсіл  көмегімен 
туысқан  тілдердің  шығу  тегін  анықтап,  олардың  диахрондық  да-
зерттеи
жаңғырту
С алы сты рмалы -тарихи тіл білімін қалы птасты рган ғалымдар
Тіл білімі тарихында неміс ғалымы Ф. Бопп салыстырмалы-та- 
рихи тіл білімінің негізін салушы деп саналады.  1816 жылы Ф. Бопп 
санскрит тіліндегі  етістіктердің  жікгелу  жүйесін  грек,  латын,  гер- 
ман,  парсы тілдерімен салыстыра зерттеген  еңбегі  арқылы  аталған 
тілдердің  туыстығын  дәлелдеді.  Кейін  бұл  тілдерден  жинақтаған 
материалдарын иран,  славян,  балтық,  армян  тілдері  фактілерімен
толықтыра  келіп,  1833-1849 жж. «Үндіеуропатілдерінің салыстыр- 
малы грамматикасын» жазды.
Салыстырмалы-тарихи  эдісті  қалыптастырушылардың  бірі
— дат  ғалымы  Р.  Раск  өзінің  1817  жылы  шыққан  исланд  тілінің 
шығу  тарихы  жөніндегі  еңбегінде  «тілдердің  сөздік  жағынан  бір- 
біріне ұқсастығы тіл туыстығының кепілі бола алмайды, бір тілден 
екінші  тілге  сөз  ауыса  береді;  тіл  туыстығының  белгісі  — олардың
шығарады.
дұрыс
Салыстырмалы-тарихи  тіл  білімінің  көрнекті  окілдерінің 
бірі |  
Я;
 Гримм. Оның 4 томнан тұратын «Неміс тілі  грамматикасы» 
еңбегінде  тілдің  даму  тарихын  зерттеуге  баса  көңіл  бөлініп,  тілді 
хронологиялық  жолмен  салыстыруды  қалыптастырды.  Я.  Гримм, 
эсіресе,  тіл  тірихының  қоғам  тарихымен  байланыстьшыгына  на-
құб
құрамында болу қажеттілігіне
Салыстырмалы-тарихи  тіл  білімін  қалыптастырушылардың 
бірі — В. Гумбольдт. Ол санскрит,  қытай, малай, Америка үндістері, 
басктілдері сияқты әр құрылымдағы тілдерді зерттеген. Ғалым тари- 
хи-салыстырмалы  әдістің тілді  зерттеу әдісі  болып  қалыптасуында
76

үлкен рөл атқарды. Тілдің қүрылымы, тіл мен мәдениет, тіл мен ои- 
лау, тіл тарихы т.б. мәселелер оның зерттеу нысаны болды.
Италияндық Филиппо Сассети Үндістанда 5 жыл түрып, сан- 
скрит тііін  италиян  тілімен  салыстырып,  олардың үқсастығы  бар 
екендігін айтқан. Ал Лейбниц фин,  венгер тіпдерінің туыстығымен 
бірге  түрік,  монғол,  манчжүр  тілдерінің  туыстығын  байқайды. 
Голландық  Ламберт  неміс,  голланд,  англосаксон,  исланд  тілдерін 
салыстырса,  Ф.  Рухич  литва  мен  латыш  туыстығын  көрсетеді.  М. 
Ломоносов  1755  жылы  шыққан  грамматикасында  5  үндіевропа 
тілінің (орыс, латыш,  грек, латын, неміс) туыстығын айтады.
Славян тілдерін  алғаш рет жүйелі түрде салыстырып зертте- 
ген  чех  лингвисі  -  И.  Добровский.  Ф.  Шлегель  озінің  «О  языке  и 
мудрости индейцев» деген еңбегінде латын,  грек, герман тілдерінің 
санскрит  тілімен  грамматикалық  жағынан  туыстығын  көрсеткен. 
«Салыстырмалы  грамматика»  деген  терминді  алғаш  Ф.  Шлегель 
қолданған.  Сонымен,  тілді  салыстыра  зерггеу  жалпы  тіл  білімінің
негізі болды.
Салыстырмалы-тарихи 
эдісті  алғаш  қолға  алған  түркі 
жүртының ғалымы -  Махмүд Қашқари еді (XI ғасырда).
Сонымен, тілдерді сал ыстырмалы-тарихи түрғыдан зерттеудің 
барысында  XIX  ғасырда  салыстырмалы-тарихи  тіл  білімі  пайда 
болды.  Зерттеу  жүмыстары  ағылшын,  неміс,  грек,  т.б.  тілдердің 
неғүрлым  ертеректегі  қалпына,  ерекшеліктеріне  үңілген  сайын, 
олардың ортақ белгілері  мен бір тектестігі солғүрлым анық, айқын, 
мол  аңғарылатындығын  көрсетті.  Осыдан тілдердің бір тектестігін 
айкындаудың, оларды салыстыра жэне тарихи түрғыдан зерттеудің 
салыстырмалы-тарихи әдісі де осылай пайдаболды. Бүл әдіс туыстас 
тілдердегі  деректерді  өзара  салыстыра зерттеуге  негізделгендіктен 
салыстырмалы  деп  аталады  да,  тілдегі  қүбылыстарды  олардың 
өзгеруі, тарихи дамуы түрғысынан қарастыратындықтан тарихи деп
аталады.
Өртүрлі  тілдердің  өзара  туыстығы,  туыстас  тілдердің  топ- 
тары  дүние  жүзіндегі  тілдерді  тарихи  жэне  салыстыра  зерттеудің 
нэтижесінде,  салыстырмалы-тарихи  эдісті  паидалана  білудің 
арқасында ғана айқындалды.  Атап  айтқанда,  роман тілдері,  герман 
тілдері,  иран тілдері, түркі  тілдері,  фин-угор тілдері деп топтасты-
77

ру  жэне  дүние  жүзіндегі  басқа  да  тілдерді  эртүрлі  топтарга  бөліп
жіктеу салыстыра зерттеудщ нэтижесінде гана іске асты.
Салыстырмалы-тарихи  эдіс  туыс  тілдердің  деректерін  са- 
лыстыра  келіп,  ол  тілдердегі  ортақ,  біртектес  элементтерді,  ондай 
бірліктің  шыгу  негізін  жэне  ортақ  формалар  мен  грамматикалық 
категориялардың  ары  қарай  дамуы  мен  өзгеру  ерекшеліктерін 
айқындауды көздейді. 
|
А).  Ең алдымен  бұл эдіс тілдердің адам  баласы тілінің шығу
процесінен  бастап  түрлі-түрлі  болу  фактісіне,  яғни  сол  кездің
өзінде  эртүрлі  тілдердің  өзіне  сай  эртүрлі  сөздік  қүрамы  мен
грамматикалық қүрылысының жасалу фактісіне негізделеді. Демек,
салыстырмалы-тарихи эдіс ең алгаш жасалйнған көптеген тіідерді
белгіпі  бір  зат  немесе  қүбылысты  эртүрлі  лексикалық  атаулармен
аталғанын,  біркелкі  грамматикалық  категориялардың  түрлі-түрлі
формаға  ие  болып,  эртүрлі  грамматикалық тәсілдермен  берілгенін 
негіз етіп, соған сүйенеді. 
]
Ә).  Тілдердің  туыстас  тілдер  деп  саналуы  үшін,  ең  алды- 
мен,  олардың  лексикасында  мағыналар  жағынан  біркелкі  немесе 
өзара  ұқсас,  дыбысталуы  жағынан  да  бір-біріне  жақын  көптеген 
сөздердің болуы шарт. Мүндайда туыстас тілдердің лексикасындағы 
сөздердің барлығы бірдей емес, олардың сөздік қорындағы байырғы 
төл  сөздер  еске  алынады.  Мысалы,  қазақ  тіліңдегі 
ауыр,
  өзбек 
тіліндегі 
огыр,
  қыргыз  тіліндегі 
оор,
  тува,  хақас  тілдеріндегі 
аар, 
түрікмен тіліндегі 
агыр,
 алтай тіліндегі^/?, башқүрт тіліндегі 
ауыр, 
татар  тіліндегі 
авыр
  деген  сөздердің  мағына  жағынан  бірдей,  ды- 
бысталуы  жағынан  үқсас  болып  келуі  бүл  сөздердің  бір  негізден
шыққандығын көрсетеді.
Туыстас  тілдердің  барлығына  бірдей  ортақ  сөздердің 
қатарына адамдардың өзара туыстық  қатынасын  білдіретін  сөздер, 
адамның  дене  мүшесінің  атгары,  жыл  мезгілдері  мен  тэулік 
бөлігінің аттары, табигат қүбылыстарының атгары, адамдардың күн 
көрісіне,  қоғамдық еңбегіне  байланысты  іс-әрекет атаулары,  еңбек 
қүралдарының аттары,  есімдіктер, заттардың негізгі сан-сапа атау- 
лары  жэне т.б.  енеді.  Түркі  тілдерінде  осыган  байланысты  мына- 
дай ерекшеліктерді көрсетуге болады: тува тілінде 
аяқ
 деген сөздің 
мағынасы 
бүтп
 деген  сөз  арқылы  беріледі.  Бүл  ерекшелік тек  тува
78

тілінде  гана  емес,  сонымен  бірге  басқа да  түркі  тілдерінде,  мыса- 
лы,  кырғыз,  аптай, үйғыр тілдерінде де бар.  Ал  эзірбайжан тілінде 
туяқ
  деген  сөздін  орнына 
дырнаг
  сөзі  қолданылады.  Баска  түркі 
тілдеріндегі 
жац  (щека)
  дегеннін  мағынасын  өзбек  тілінде 
лунж,
чакак
  деген сөздер білдіреді.
Б):  Тілдердін  өзара  туыстас  тілдер  деп  танылуы  үшін  ол
тілдердін лексикалық жағынан біртектес, өзара үқсас болуы, әрине,
қажетті жэне басты шарттардың бірі. Бірак мүныңөзі де жеткіліксіз.
Әртүрлі  тілдердің  бір-бірімен  туыстас  тілдер  деп  саналуы  үшін,
олардың лексикасындағы төл сөздер  жағынан  гана емес,  мүнымен
бірге грамматикалық қүрылысы жағынан да жақын, біртектес болып
келуі тиіс.  Мысалы, славян тілдері деп аталатын тілдердің де өзара
туыс тілдер екенін,  сондай-ақ түркі тілдері  деп  аталатын тілдердің
де  өзара  жақын,  туыстас  тілдер  екенін  олардың  грамматикалык
қүрылысына  тэн  септелу,  көптелу,  тәуелдену,  жіктелу  жүйесінен,
сөз  тудырудың  жолдарынан,  сөздердің  өзара  тіркесуінен,  өзара
байланысу  ерекшеліктерінен  көруге  болады.  Сонымен,  тілдердің
қүрылымында бір тектес грамматикалық элементтердің болуы жэне
бүлардың жүйелі сипат алып  қалыптасуы ол тілдердің генетикалык
бірлігін, бір негізден  шықкандығын дэлелдейді. Сонымен бірге бұл
дерек салыстырмалы-тарихи  эдістің сүйенетін  басты  негізінің бірі
болып табылады.
В).  Тілдердің  туыстығын  айқындауда  жэне  олардың  тари-
хи  даму  жолдарын  танып  білуде туыстас  тілдердегі  дыбыстардың
сәйкестілігін есепке алудың үлкен мэні бар. Мысалы, қазақтіліндегі
ш
 дыбысына қырғыз, өзбек тілдерінде жэне т.б. түркі тілдерінде ш
дыбысы сәйкес  келсе (бас, баш, бош),  қырғыз тіліндегі ш дыбысы-
на  қазақ тіліндегі 
с
  дыбысы  сәйкес  келеді  (қырғызша 
«шаш»
  сөзі
қазақша 
«сас»
 болады).
Бір  негізден  шыққан  туыстас  тілдердегі  ортақ,  бір  тектес
сөздер мен формалар олардың архетиптерін жорамалдап белгілеуге
мүмкіндіктудырады. Ал архетип дегеніміз - сөздің немесе форманың
алғашқы түрінің реконструкциялануы. Реконструкция тіл тарихына
қатысты мэселелерді зертгеп шешу үшін өте қажет. Салыстырмалы-
тарихи эдіс тілдердің өткен тарихын. олардың даму заңдылықтарын
ашып айкындауда маңызды амал  болып  саналады.  Тарихи  фонети-
79

ка  мсн  морфологияны,  сондай-ақ тарихи  лексикологияны  туыстас 
тілдерді  салыстыра  зерттеп,  салыстырмалы-тарихи  әдісті  шебер
қолдана білгенде ғана жасауға болады.
Сонымен, тілдерді салыстырмалы-тарихи түрғыдан зерттеу 
өзінің алдына, негізінен алғанда, мынадай міндеттер қояды:
1) 
негіз 
тілден 
бастап, 
ту ыстас 
тілдердегі 
ортақ 
категориялардың даму заңдылықтарын ашып айқындау;
2) бұл дамудың ортақ, жалпы бағытын таба білу;
3)  негіз  тілдің  түпкі  құрылымының  туыстас  тілдердің  ары 
қарай дамуына тигізетін әсерінің сипатын брлгілеу;
4)  тілдің  белгілі  бір  элементтерін  тұрақты,  басқа  бір
элементтерінің  өзгеріске  бейімділігінің  себептері  мен  жайларын 
айқындау;
5) 
әртүрлі 
туыстас 
тшдердегі 
өзгерістердің 
біркелкі 
болмауының себептерін белгілеп айқындау.
С алы сты рмалы -тарихи тіл білімінің  кемшіліктері
Салыстырмалы-тарихи 
тіл 
білімінің  ғылымға  әкелген 
жетістіктерімен  қатар  кемшіліктерінің  де  бар  екендігін  соңғы 
кездегі ғылым сипаттары көрсетіп отыр.  Олар:
Ең  алдымен,  салыстырмалы-тарихи  әдісті  қолданушылар
тілдің  өткенін  зерттеуге,  болған-болмағаны  белгісіз,  жорамалдан
туған  ататіл  (праязык)  дегенді  табуға  баса  назар  аударды.  Сөйтіп,
тілдің  қазіргі  күйі,  оның  жүйелік  сипатын  айқындауға  жете  мән 
бермейді;
Салыстырмалы-тарихи  эдіс  тілдің  лексикасын,  семантикасы 
мен синтаксисін зерттеуден айтарлықгай нәтиже бере алмады;
Туыстас  тілдердің  өзара  жақын,  үқсас  келмейтін  фактілері 
ескерусіз  қалды.  Анықталып,  түпкі  төркіні  табылды  деген  тілдік 
элементтердің көпшілігінің қай тарихи кезеңге жататынын және кай
қалаи оолғанын тап басып айту
факт
қана  қорытынды  жас  алды,  тілдердің  басым  көпшілігі,  әсірсесе, 
туыстығы белгісіз тілдер зерттеуден шет қалды;
Туыстас  тілдер  фактілерін  салыстыруда  ол  фактілердің 
хронологиялық жақтарына жете мэн берілмеді, өзара алшақ жатқан
тілдер салыстырылды
80

Тілдік  фактілерді  салыстырғанда  сол  тілдердщ  иесі  оолып 
табылетын 
қауым  тарихына,  материалдық  мәдениет  тарихына
жеткілікгі шамада ұштастырылмады.
Салыстырмалы-тарихи  эдіс  пен  салыстырмалы-тарихи  тіл
білімі бір емес, соңғысының өрісі әлдеқайда кең.
Бірақ  бұдан  салыстырмалы-тарихи  тіл  білімінің  жеткен
жетістіктерін жоққа шығаруға болмайды.
Үсынылатын эдебиеттер:
1. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы,
2004.
2. 
Шарафутдинова Н.С. Теория и история линғвистической на-
уки. Москва, 2008.
3. 
Сусов  И.П.  История  языкознания.  Москва:  Восток -  Запад, 
2006.
4. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
5. 
Линғвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990.
Тақырып:
  ТІЛ   ФИЛОСОФ ИЯСЫ   Ж 0 Н Е   В. ГУМБОЛЬДТ
Қ арасты ры латы н  мәселелер: 
В.  Гумболъдттың  тарихи- 
фшософиялық түжырымдары.  Тіл
 -  
«халық рухы».  Тіл формасы.
Типологиялық зерттеу.
Ғылымда  тіл  философиясы  тіл  білімінен  көп  бұрын  пайда 
болғаны белғілі. Осыған қарамастан ол тіл философиясы атауын тек
XIX ғасырда ғана алды.  Бұп дәуірдегі тіл  философиясының негізгі 
мақсаты — тілдің табиғаты  мен  мэнін,  оның қоғам өмірінде алатын 
орны мен  қызметін, ойлаумен, адамдардың рухани өмірімен байла- 
нысын айқындау болды. Тіл философиясының негізін қалаушы — В. 
Гумбольдт.  Тіл білімінің қай  проблемасында болмасын,  ғалымның 
зерттеулері өзекті  болды.  В.  Гумбольдт ең алғаш болып тілдің ішкі 
кұрыл ымын, оның халықтардың рухани өмірімен, санасымен, тари-
хымен байланыс дәрежесін жан-жақты талдады.
81

В. Гумбольдттың тарихи-философиялы қ тркы ры м дары
В. Гумбольдт (1767-1835) әлем гылымында бірден-бір гұлама
лингвист-теоретик  ғалым  болды.  Ғалымның  тіл  біліміндегі  ең 
алғашқы ғылыми еңбегі  1820 жылы Берлин академиясында жасаған 
«О  сравнительном  изучении  языков  применительно  к  различным 
эпохам  их  развития»  атты  баяндамасы  еді.  Сәл  кейінірек  «О  воз- 
никновении грамматических форм и их  влиянии  на развитие идей» 
деген  атпен  еңбегі  жарық  көрген.  Ғалым  өмірінің  соңғы  кезеңінде 
«О языке кави на острове Ява» еңбегін жазған. Вилгельм Гумбольдт 
өмірден өткеннен кейін бір жылдан соң он^ң ағасы Александр Гум- 
больдт аяқталмай қалған осы еңбегін  шыгарады (1836).  Ғалымның 
аталған еңбегі қазірге күнге дейін тіл білімі мен тіл философиясына 
өз үлесін қосып келеді.
В.  Гумбольдттың  тіл  ғылымына  қосқан  үлесін  атакты  грек 
философтары  И.  Кант  пен  Г.  Гегельдің  философияға  қосқан 
үлестерімен  пара-пар  деп  қарауға  болады.  Мәселен,  Кант  сананы 
табиғаттан тәуелсіз жэне өз заңымен, өз қағидасымен дамитын ерек- 
ше дүние ретінде қарастырды.  Гумбольдттың Канттан ерекшелігі -  
таза логикалық емес, вербальды-логикалық ойлау жөнінде айтты.
В.  Гумбольдт  өзінің  алдындағы  зерттеушілердің  мынадай 
кемшіліктерін  көрсетеді:  а)  олар  тілді  мазмүнынан  бөліп  алып 
қарады; э) салыстырмалы-тарихи тіл білімі тек классикалықтілдерді 
салыстыра зерттеумен  гана шектеліп,  соның салдарынан тілдің та- 
рихын халықтың тарихынан, оның мэдениетінен бөліп алды.
В. Гумбольдттіл білімінің өзіндік философиялық базасы -  
тіл 
философиясы.
  Тіл  философиясының  негізгі  принциптері  -  тілді 
адамдар  әрекеті  деп  атау,  оны  халықтың  үлттық  санасы  деп  есеп- 
теу.  Ғалымның  ойынша,  тіл  -  әрекет,  ол  рухтың  жемісі,  рухтың 
эрекеті,  тіл  үздіксіз  даму  үстінде,  тіл  жеке  адамдардың  сөйлеуі 
арқылы көрінеді, бірақ  ол  жеке  адамның  табысы емес, халықгың 
табысы,  жалпыхалықтық  туынды.
В.  Гумбольдт  бірінші  болып,  тілдің  ішкі  қүрылымын,  оның
халықтардың  рухани  өмірімен,  санасымен,  тарихымен  байла-
ныс  дэрежесін  жан-жақты  талдады,  өзіндік  лингвистикалық, 
философиялық жүйе қүрды.
В.  Гумбольдттың  философиялық-тілдік  ілімі  негізінде  тілді 
жэне  оны  зерттеу  туралы  қалыптасқан  көзқарастар  жиынтығынан
82

гумбольдтшылдық
  пайда  болды.  Ол  Германияда,  сосын  Ресей- 
де  дамыды.  XX  ғасырдың  алғаш  кезінде  Еуропа  мен  Америка- 
да 
неогумболъдтшылдық
  багыты  дамыды.  Ол,  негізінен,  тілдің 
семантикалық  жағын  зерггеуге  жэне  тілді  халык  мэдениетімен 
тығыз  бейланыста  зерттеуге  мэн  берді.  XIX  ғасырдың  алғашқы 
жартысы  -  компаративистика  (салыстыру)  ғылымының  өз  ал- 
дына  дербестігін  алып,  зерттеу  эдістерін  жетілдірген  кезең  бол- 
ды.  Ғалымның  тіл  білімі  жөніндегі  концепциясы  лингвистикалық 
теориялардың  қарқынды  дамуына  күшті  эсер  етті.  Оның  негізгі 
идеялары  Г.  Штейнталь,  А.  А.  Потебня,  Б.  де  Куртенэ,  Ф.  де  Сос- 
сюр, Э. Сепир, Н. Хомский, И. И. Мещанинов, Дж. Гринберг сынды 
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.
Тіл -  «халық рухы»
В. 
Гумбольдт  тілдің  қашан  да  халық  ортасында  ғана  да- 
мып  отыратындығын  баса  айтты.  Ол  тілдің  қоғамдық  табиғатын 
«адамдардың санасы  мен  рухында»  болатын  ұлттық сипат түрінде 
қарастырды.  Гумбольдттың түсінігіндегі  «халықтың үлттық  рухы- 
на» оның психологиялық қоры, ойлау философиясы, ғылымы, өнері 
мен  эдебиеті  секілді  құндылыктар  кіреді.  Ғалым  «халық  рухы» 
мен  тіл  бір-бірінен  бөле  жарылмайтын  нәрселер,  егер  біреуі  өмір 
сүрсе, екіншісі  де  содан  келіп  шығады»  деп  есептеді.  Бүл  жөнінде 
ғалым  былай  деп  жазды:  «Тіл  халык  рухының  сыртқы  көрінісі: 
халықтыңтілі  оның рухы,  ал  халык рухы  оның тілі».  Щ  68].  Шы- 
нында  да,  Гумбольдт  дүрыс  көрсеткендей,  тілде  халықтың,  сол 
тілді сөйлеуші үлттың рухани  қазынасы  көрініс табады. Гумбольдт 
тілдің  дамуы  мен  адамзат  баласы  тілінің  әркелкілігін  олардың 
«дүниетанымымен»,  «халықтың  рухымен»  байланыстыра  қарады. 
Гумбольдттың «халық рухы» түсінігі  шетел зерттеушілерінің этно- 
лингвистика жэне неогумбольдтшылдық ілімі негізінде жатыр.
Тіл формасы
В.  Гумбольтд  өз  енбектерінде  тіл  формасы  мәселесіне  көп
көңіл бөлді. Ол тілдің келесі формаларын анықгайды:
- 
Тіл  сөздің  афегаты  емес,  түгас  жүйе  болып  табылады, 
сондыктан  да  эрбір  жеке  сөз  өзге  элементтердің  арқасында  өмір
с үред і.
83

формас
материалдық
мазмұны болып табылады.
В. 
Гумбольдтгың  тілдің  ішкі  жэне  сыртқы  формалары 
жөнінде айтқан идеясы көптеген лингвистикалық және эдебиетгану 
мектептерінің қолдауына ие болды.
Тілдің  сытрқы  формасы  -   тілдің  материясы,  оның  сөйлеу
-   тіл  құрылымьн 
рухын жеткізуші.
формас
Типологиялы қ зе|#гтеу
салыстырмалы
сипаттарды
қалыптасты
зерттеуде  туыст
сшічдмдті  іуыстық  жақындыгы  жоқ  тілдер  деректері  де  салы-
стырылады.  Екіншіден,  салыстырмалы-тарихи  эдістегідей  тілдік
жүйедегі  жеке элементтер  емес,  жүйе  қүрылымы  салыстырылады.
Үшіншіден, мүнда тілдік түлғалардың материалдық туыстығын ашу
көзделмейді,  салғастырылып  отырған  тілдердің  ортақ  белгілерін, 
типтік  сипаттарын  а
белгілеріне қарай жіктеу көзделеді.
Типологиялық  зерттеудің  алға  қоятын  мақсаты  -   барлық 
тілдерге  немесе  тілдердің  көпшілігіне  оргақ  универсал,  типтік 
белгшерді ашу.  Типологиялық зертгеу -  қызметі  мен  мэні жағынан 
тілдердің  барлығына  немесе  көпшілігіне  ортақ,  жалпылық  сипа- 
ты  бар  нысандарды  салыстырады.  Типология  тілдер  жүйесіндегі 
жалпылық  мэні  бар  нысандарды  өзара  салыстыра  қарау  арқылы
арасындағы
зерттеуді үсынған ғалым -  Ф.
Шлегель.  Ол  1809 жылы  шыққан  «Үнділердің тілі  мен даналығы» 
атты  еңбегінде  сөз  түлғасын  түрлендіреті
флекти
•үлғалық  қүбыл
Бүл толық болмайды. Ф. Шлегельдің туысы А. Шлегель  1818 жылы 
бүл жіктеуге үшінші бір аморфты тіл дегенді қосады. Бүл жіктеулер
84

де толық болмайды. Олардың зерттеулерін толықтырган ғалым -  В.
Гумбольдт болды.
Сонымен,  В.  Гумбольдт  тілдерді  типологиялық  белгілеріне
қарай  жіктеу  мәселесімен  де  айналысты.  Мұны  іске  асыру
үшін  ол  салыстырмалы  тіл  білімін  зерггеуге  өзгеше  мэн  берді.
Оның  түсіндіруінше,  салыстырмалы  тіл  білімінің  сипаты  —  тіл
семьяларындағы  тілдердің  туыстық  тегін  ашумен  шұғылданатын
салыстырмалы-тарихи  тіл  білімінен  де,  тілдердің  бэріне  ортақ
белгілерді  іздеумен  шұғылданатын  типологиялық тігі  білімінен  де
басқаша.  Тілдің  негізгі  мэнін  тек  салыстырмалы  тіл  білімі  ғана
ашып  бере  алады  деді.  Ол  санскрит,  қытай,  Америка  үндістері,
т.б.  көптеген  тілдердің  материалдарын  зерттеп,  салыстырмалы  тіл
бпімін калыптастырды. Олтілдердітипологиялықбелгілерінеқарай
жіктеуде  екі  түрлі  белгіні  негіз  етуді  ұсынады:  а)  тілдік  тұлғалар 
қарым-қатынасы, э) сөйлем құрау тэсілдері. Осы белгілеріне сүйене 
отырып  В.  Гумбольдт  дүниежүзіндегі  тілдерді  төрт  топқа  бөледі, 
төртінші  етіп  инкорпоративті  тіл  дегенді  қосады.  Оған  Америка

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: