Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

индивидуумның  мінез-құлқына,  адам  агзасының  құбылыстарына. 
агзаға  сырттан  болатын  эртүрлі  эсерлерге,  түрткіге  шешуші  мэн 
беріледі.Олартілдіңойды  қалыптастыру қызметін тіпті сөзетпейді. 
Америка  структуралистері өздерінің  алдына  жалпы  тіл білімі те- 
ориясын дамыту міндетін емес, тілдік  элементгерді  оңай  жэне  тез
табу,  оларды  есепке  алып,  қандай  контексте  қолданылатындығын  ! 
айқындау  міндеттерін  қойды.  Дескриптивистер  тілді  ішкі,  сырткы 
байланыстарына  қарай  металингвистикй,  микролингвистика  деп
екіге оөліп қараиды.
Америка  лингвистикасында  пайда  болған  бағыттың  бірі
-   этнолингвистика.  Өкілдері:  Дж.  Гринберг,  Г.  Хойер,  А.  Кре- 
бер  т.б.  Этнолингвистика  халықтың  тілі  мен  оның  мәдениетінің 
аралығындағы  арақатынасты  зерттейді  (Этнолингвистика  ғылымы 
жөнінде «ХХ-ХХІ  ғасырлар тоғысындағы тіл  білімі» деген тарауда 
кеңірек талданады).  Бүл  мәселені  олар  идеалистік түрғыдан  баян- 
дап,  тіл,  дін,  қүқық,  әдет-ғұрып  халықтың  материалдық жағдайын 
емес,  оның  психологиясымен  ғана  байланысты,  содан  келіп  туады 
деп қорытынды жасайды.
Лондон  мектебі
  XX  ғасырдың  40-жылдарында  қалыптасты.
Мектепті  қалыптастырушы -  Джон  Руперг Ферс (1890-1960). Лон-
дон  структуралық  мектебі  өкілдерінің  қатарында  тағы  да  У.Ален,
X.  Р.Роббинс,  У.  Хаас,  т.б.  болды.  Олар  нақты  тілдердің  өзіне  тэн
ерекшелікгерін  көрсететін  жалпы  теория  құруды  мақсат  етгі.
Сондықтан  Африка,  Азия  және  Океания  елдерінің  «экзотикалық»
тілдерін  зерттеуге  аса  ықылас  танытты.  Мекгеп  этнограф  әрі
антрополог  галым  Б.  К.  Малиновскийдің  мәдени-әлеуметтік
тұжырымдарына  сүйенді.  Лондон  структуралистерінің  пікірінше,
қоғамның  элеуметтік  жэне  тілдік  құрылымы  өзіне  сай  басқаша 
|
өмір сүргенмен, өзара өте тығыз байланысты дүниелер.  Қоғам, тіл,
жеке түлга ажырамас біртүтас кешен іспеттес. Тіл  мен мэдениеттің
байланысын  қарастыруда  лондондық  лингвистердің  ұстанымдары
Л.  Леви-Брюльдің,  К.  Леви-Стростың,  Э.  Сепирдің,  Б.  Уорфтың
антропологиялық  жэне  этнографиялық  теорияларына  өте  жақын 
болды.  [1. 307].
Лондон  структуралық  мектебінің  ұстанған  ұстанымдары 
төмендегілер болды:
98

Лингвистикапық зерттеулер тіл жүйесін талдаудан басталмау
керек, тілдік қолданыстарды элеуметтік үдерістің бір бөлігі ретінде
қарастыру дұрыс деді.
Сөздің  мағынасы  мэтіндегі  қарым-қатынас  кешені  ретінде
танылуы тиіс деді.
Лондон 
структуралық 
мектебінің 
лингвистикалық
тұжырымдарының  негізінде  Дж.  Р.  Ферстің  концепциясы  жатыр. 
Ферс  сөздің  мағынасын  зерттеуге  лингвистика  ілімінің  барлық 
мазмұны  сыйғызылады  деп  есептеді.  Лондон  мектебінің  барлық 
теориялық  жэне  қолданбалы  зерттеулері  сөз  мағынасын  зерттеу- 
ге  арналды.  Лондон  мектебінің  өкілдері  «мағына»  деген  ұғымға 
өзіндік  түсінік  береді.  Олардың  түсінігінде  мағына  -   ол  қызмет 
түрі.  Бұл терминнің түсінік аукымы өте кең болды, ол тіпті кез кел- 
ген  лингвистикалық  жэне  экстралингвистикалық  жағдайларды  да 
камтыды. Сол себепті «мағына» терминініңұғымдык мазмұны кеми 
бастады.  Оны  Дж.  Р.  Ферстің өзі де  мойындады.  Осыған  байланы- 
сты  ағылшын  лингвистері  Ферс  концепциясын  қайта  карап,  нақты 
анықтау  керектігін  шешті.  Ағылшын ғалымы  Холлидей  магынаны 
формальды  жэне  контекстуальды  деп  екі  түрге  ажыратып  карауды 
ұсынды. Формальды мағынатілдің ішкі өзгерістері арқылы жасалған 
мағьгаа болса,  ал  контекстуальды  мағына  экстралингвистикалық 
факторлардың  әсерінен  болған  мағына  өзгерістері  болып  табыла- 
ды.  Ағылшын  лингвистері  мағынаның  функционалдық  теориясын 
қарастыра  отырып,  оның  қызметін  тек  қолданыс  аясын  зерттеу
арқылы ғана аныктауға болатындығын айтты.
Лондон структуралық мектебі тұжырымдарында тіл былайша 
түсіндіріледі: а)тіл, біріншіден, адамзат табиғатының ішкі серпілісі 
(табиғаттың  күші);  э)  тіл  белгілі  бір  жүе  ретінде  өмір  сүреді;  б) 
тілдің  прагматикалық  қызметі  ерекше;  в)  тіл  қоғамда  белгілі  бір 
нақты қызмет атқаратындықтан ғана жүйе ретінде танылады. Олар 
тілді зерттеудің басты  максаты  магынаны  зерттеу болып табылады
деп  түсінді.
Лондон  структуралық  мектебі  жетістіктерінің  бірі  —  оның 
тіл  мен  қоғам, сондай-ақ тілдің көп  функционалдығы  мен  функци- 
оналды  стильдер  секілді  күрделі  мәселелерді  қарастырып,  белгілі 
бір  дэрежеде  шешім  шығара  алғандықтарында.  Әсіресе,  олар  тіл
99

формаларының  функционалдық  ерекшеліктеріне  аса  мэн  берді. 
Мектептің  тілді  функционалдық  жэне  құрылымдық  жағынан 
зерттеулері бірін-бірі толықтырып отырды.
Лондон  струюуралық  мектебінің  негізгі  тұжырымдары 
кейіннен  элеуметтік  тіл  білімінің,  функционалды  грамматиканың, 
мэтін лингвистикасының дамуына ықпал етті.
¥сы н ы латы н  әдебнеттер: 
*
1. 
Шарафутдинова  Н.С.  Теория  и  история  лингвистической 
науки. Москва, 2008. 
,  ?
2. 
Сусов  И.П.  История  языкознания.  Москва:  Восток -  Запад,
2006. 
■'  ' 
- Щ
3. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
 
7 Щ Я
4. 
Общее  языкознание.  Формы  существования,  функции, 
история языка. Москва,  1970.
5. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975
6. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва, 
,990- 
■
Тақырып:
  XX  ҒАСЫ Р  ТІЛ   БІЛ ІМ Ш Д Е Г І  М ЕКТЕПТЕР
Қ арасты ры латы н  мэселелер: 
Сөздер мен заттар мектебі,
идеясы.  Эстетизм мектебі,  идеясы.  Неолингвизм мектебі,  идеясы. 
Социологиялыц мектеп,  идеясы.
XX  гасыр тіл білімі жас грамматистерге  қарсы  күресте туып,
қалыптасты.  XIX  гасырдың  аягы  мен  XX  ғасырдың  бас  кезінде
Батыс  Еуропа  тіл  білімінде  жас  грамматистік  бағыт  қатты  сынга
алынды.  Соның  нәтижесінде  XX  ғасыр  тіл  білімінде  де  эргүрлі 
лингвистикалық мектептер пайда болды.
Сөздер мен заттар мектебі, ндеясы
Сөздер  мен  заттар  мектебінің  қалыптасуына  «\Уог1ег  ипсі 
Засһеп»  («Сөздер  мен  затгар»)  журналының  шыға  бастауы  ықпал 
еткен.  Бүл  бағыт  жас  грамматизм  бағытына  қарсы  XX  гасырдың 
бас  кезінде  қалыптасты.  Мектептің  көрнекті  өкілдері  —  австрия
100

лингвистері  Г.  Шухардт  (1842-1927)  пен  Р.  Мерингер  (1859-1931) 
баіатыш
Мектептің негізгі мақсаты -  сөздердің тарихын заттардың та- 
рихымен  байланыста  алып  зерттеу  болды.  Яғни  олар,  негізінен, 
зат  пен  оның  атауы  арасындағы  қатынасқа  ерекше  мән  береді. 
Г.  Шухарттың  пікірінше,  затгар  өзгереді,  ал  сөз,  керісінше,  сол 
қалпында  өзгеріссіз  қалады.  Мектептің  өкілдері  өз  концепцияла- 
ры  бойынша  этимология,  лексикология,  семасиология  салалары 
проблемаларының  айналасында  жүрді.  Ол  бүлжымайтын  заң  жоқ 
деп, индивидуалистік психологизм ағымдағыларымен үндеседі.
Гуго (Хуго) Шухардт -  аталған мектептің басты өкілі болған, 
тілдің  көптеген  мәселелелерімен  айналысқан,  зертгеуінің  негізгі 
бағыты  роман тілдері  проблемалары болса да, ол көптеген тілдерді 
зерттеумен  шүғылданған  австрия  ғалымы.  Ғалым  тілді  сөйлеуші 
жеке  түлғаның  қүралы,  азығы  деп  түсінді.  Оның  көзқарасынша, 
қоғамдық  жағдай,  жеке  түлғаның  өмір  сүру  жайы,  оның  жас 
ерекшелігі, мәдениет -  бәрі тілге тікелей әсер етіп, индивидуалдық 
стиль қалыптастырады. Ол «тілдерде болатын өзгерістер, негізінен, 
тілдердің  үзіліссіз  тоғысуы  нәтижесінде  болады.  Тоғысу  процесін 
басынан өткермейтін тіл болмайды», - деп түйіндеді. Г. Шухардттың 
бүл пікірін кейіннен Н. Я. Марр өзтеорияларында кеңінен қолданды.
Г.  Шухардт жас  грамматистерге  қарсы  шыға отырып,  мына-
дай мәселелерді:
- дыбыстық өзгерістердегі зандылыктарды;
тіл 
тарихының 
хронологиялық 
кезеңдер 
бойынша
жіктелетінін;
- жекелеген говорлардың, диалектілер мен тілдің арасындағы
өзара айырмашылыктардың бар екендігін жоққа шығарды.
Сонымен  қатар  Г.  Шухардт  филология  деген  терминге,  оны 
тіл мен әдебиеттің негізгі мәселелерін шешетін сала ретінде қарауға 
қарсы  болды.  Ол  А.  Шлейхердің  тілдерді  туыстығы  жағынан
жіктейтін 
генеалогиялық  классификациясына  қарсы  шығады. 
Генеалогиялық классификацияның орнына географиялық теңестіру 
теориясын  үсынды  (географиялық  жағдайына  сәикес  оір  тілдің
екінші бір тілге өте алмайтындығын айтады).
Г.  Шухардт этимология, семасиология  және тіл білімінің же-
келеген мәселелеріне көп көңіл бөледі. Мәселен, зат пен оның атауы
101

арасындағы  байланысқа ерекше  мән  береді.  Шухардт  «Заттар  мен 
сөздер»  деген  еңбегінде:  «Сөз  затты  білдіреді,  зат -  алғашқы;  ол 
ештемеге тэуелсіз; ал сөз затқа қарағанда соңғы, зат жок болса, сөз 
де жоқ; тілдеғі эр сөздің өзіндік тарихы бар; тіл білімінің міндеті -  
соны  аш»  дейді.  Г.Шухардттың  пікірінше. тіл -  жеке сөйлеушінің 
жемісі.  Бұл  ағымның  кемшілігі -  тұрақты  өзіндік жүйелі  принципі 
болмады. 
■
Эстетизм  мектебі, идеясы
Эстетизм  лингвистикалық  мектебінің  неғізгі  өкілдері  ро- 
ман  тілдері  саласында  еңбек  еткен  бірнеше  ғалым  болды.  Олар
-   К.  Фосслер,  Л.  Шпитцер,  X.  Хацфельд,  Э.  Лерх,  В.  Клемперер. 
Мектепті  қалыптастырған  і   неміс  ғалымы,  Мюнхен  университеті 
роман  филологиясының  профессоры  Карл  Фосслер  (1872-1947). 
Мектептің  негізғі  принциптері  К.  Фосслердің  «Тіл  біліміндегі  по- 
зитивизм  мен  идеализм»,  «Тіл  -  творчество  жэне  даму»  деген 
еңбектерінде баяндалған.
Карл  Фосслердің лингвистикалық  концепциясы  эдіснамалық 
жағынан үш негізден құралады:
Жалпы алғанда - идеалистік философияны жақтады;
Лингвистикалық  көзқарасы  жағынан  -  В.  Гумбольдттың  Тіл 
философиясын қолдады;
Эстетикалық  жағынан  -   итальяндық  философ  эрі  эстетист 
ғалым Б. Кроченің ойларын жақтады.
Мектептің  эстетизм  деп  аталу  себебі  оның  өкілдері:  тілді
эстетикалық тұлға, көрсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ғылымын
эстетиканың бір саласы деп қарайды. Олар тіл -  рухани көрсеткіш;
сондықтан  рухани  шығармашылықтың  барлығы  эстетикалық
құбылыс  болып  табылады  деді.  Эстетистер  осылайша  тілдің
қоғамдық мәнін ескермейді, оны жеке адамның рухани табысы деп
қарайды.  Олар тілдің  коммуникативтік  қызметін  әлсіретіп,  бірінші 
орынға экспрессивтік қызметін қояды.
К.  Фосслердің  эстетикалық  мектебі  тіл  білімі  алдына  мына- 
дай жаңа міндеттерді қойды:
1. Лингвистикалық стилистиканы жасау;
2.  Жазушы  тілі  мен  жалпыхалықтық тіл  арасындағы  қарым- 
қатынасты анықтау;
102

3.  Мәдениет  тарихын  тілдің  дамуымен  байланыста  алып
карау;
4.  Халықтың  әдеби  тілінің  дамуындағы  көркем  әдебиеттің
рөлін зерттеу.
Неолингвизм мектебі, идеясы
Дж.  Бонфанте,  М.  Дж
Бұл
калыптасты.  Мектеп  бір-біріне  үйлеспейтін  эртүрлі  көзқарастағы 
галымдардың  -   В.  Гумбольдттың,  Г.  Шухарттың,  К.  Фосслердің 
үстанымдарына  сүйенеді.  Неолингвизм  өкілдерінің  бір  табы-
сы
географ
жетілдіріп,  оны  тіл  біліміне  ендіріп  таратгы.  Оны  осыган 
қарап  ареалдық  лингвистика  деп  те  атайды.  Неолингвизм  жас 
грамматистердің  бір  гана  фонетикалық  заң  эдісіне  сүйеніп,  тіл 
білімінің  нысанын  тарылтқандарын  сынай  келіп,  өздерін  тілдің 
барлык  мәселесімен  шүгылданатын  нагыз  лингвистерміз  деп  жа- 
риялады.  Олар  тілдердің  географиялық  орнына ерекше  мэн  берді. 
Мүндай  зерттеу  аркылы  тілдік 
субстрат
  (тіл  білімінде  белгілі 
бір  аймақтагы  тілден  бүрынгы  тіл  дегенді  білдіреді), 
суперстрат 
(бір тілдің үстіне  қабаттасқан  екінші  тіл), 
адстрат
  (тілдердің тең 
дәрежеде  қатар  өмір  сүретін  екі  түрі)  айқындалады.  Жас  грамма- 
тистер тілді  бір ғана диахрондық түргыда зерттесе,  неолингвистер
оны синхрондық түрғыда да зерттеді.
Неолингвистердің  негізгі  кемшілігі  -   тілдің  жүйелік,
күрылымдықсипатынажеткіліктімэнбермей,экстралингвистикалық
мэселелерге  көп  көңіл  бөліп,  тіл  өміріндегі  индивидуумдар  рөлін 
асыра бағалауы болды.
Социологиялык мектеп, идеясы
Бүл
элеуметті
Ш
ш э к і р т і
ес,  Э.  Бенвенист  қалыптастырды.  Мектептің  социологиялық  деп 
агалған  себебі  бүл  бағыттағылар  индивидуалистік,  натуралистік 
бағыттағыларға қарсы шығып, тіл —
 қогамдык қүбылыс, ол тек адам
103

қоғамы  бар  жерде  ғана  өмір  сүре  алады.  Социологиялық  мектеп 
өкілдері тірі тілдер мен диалектілерді зерттеуге аса көңіл бөлді. Олар
әлеуметтік  кұбылыстармен
ерекше  көңп
«. 
т»« 
вг 
«ж
байланыста қаралу керек деп санайды.
Женева  социологиялық  мектебі 
бөлген  мэселелерінің  қатарына тілдің  мэні,  синтагма  мэселесі,  тіл 
мен  сөйлеу  қүбылыстарындағы  индивидуалдық  жэне  әлеуметтік 
арақатынастар,  синхрония  жэне  диахройия  мэселесі,  тіл  мен 
ойлаудың  арақатысы,  семиология,  семантика,  синтаксис,  стили- 
стика  мэселелері  жатады.  Женевалық  ғалымдар  тілдің  әлеуметтік 
мэселелерін  сөз  еткенде,  негізінен,  Ф.  де  Соссюрдің  идеяларына
сүйенді,  эрі  ғалымның дэріс  мэтіндерін  қайта  қалпына  келтірумен 
айналысты.
Антуан  Мейенің есімі тіл  білімінде  Франция  социологиялық 
мектебімен  байланысты  аталады.  Ол  тілді  сөйлеу  үдерісіндегі
әлеуметтікқорек,азықдептүсінеді.А.Мейелингвистиканыәлеуметтік
ғылым  ретінде таниды жэне тіл  білімінің негізгі  міндеттерінің бірі 
қоғам қүрылысындағы өзгерістер тіл қүрылымындағы өзгерістерде 
қалай  көрініс  табатындығын  анықтау  деп  түсіндіреді.  Ол  тілдің 
индивидуалдық  мәнін  қолдаған  жас  грамматистердің  пікірлерін 
жалгастырады.  Дегенмен  А.  Мейенің  жас  грамматистерден  бір
фонетикал
элеуметтік жағдайлар  анықтайды
фактіс
тіл,  оның лексикасы  «таза»  қалпын сақтамайды деп түснідіреді.  А. 
Мейенің  пікірінше,  тілдердің  араласуы  кезінде  мэдениеті  жоғары
фа
зерттеуде
екінші бір тілдік жүйемен салыстыра қарастыруды үсынады.
Мектептің  негізгі  өкілдерінің  бірі  П.  Лафарг  француз
тілінің  ХҮІІ-ХҮІІІ  ғасырлардағы  даму  сипаттарын,  жеке  сөздер
мағынасында  болған  қүбылыстарды  зерттей  отырып,  үғымның,
әдеби тіл нормасының көп жағдайда қоғамдық қатынастарға тэуелді
болатындығын  дәлелдейді.  Ол  тілді  өзінің  әлеуметтік  ортасынан 
бөліп алуға болмайды деп есептейді.
104

Үсынылатын әдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва,  1974.
2. 
Березин  Ф.М.,  Гсшовин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
3. 
Общее языкознание. Формы существования, функции, исто-
рия языка. Москва,  1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975.
5. 
Сусов  И.П.  История  языкознания.  Москва:  Восток -  Запад,
2006.
6. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990.
Тақырып:
  Ф. ДЕ  СОССЮРДЩ  ЛИНГВИСТИІСАЛЫҚ
ТЕОРИЯЛАРЫ
Қарастырылатын  мэселелер: 
Ф.  де  Соссюрдің  теориялыц 
түжырымдары,  оның  тіл  білімі  үшін  мәні.  Ф.де  Соссюр 
түжырымдарының кейбір қателіктері.
Ф.
  де Соссюрдін теориялык тұжырымдары, оныц тіл
білімі үшін мәні
Фердинанд де Соссюр (1857-1913) - XX ғасырда қалыптасқан 
социологиялық  мектептің  негізін  салушы.  Бірақ  оның  ғылыми 
мүрасын  бір  ғана  мекгеп  шеңберінде  қарауға  болмайды.  Ол 
Швейцарияның  тіл  ғалымы,  Париж,  Женева  университеттерінің 
профессоры.  Ф.  де  Соссюр  алғашқы  кезде  салыстырмалы-тарихи 
тіл  білімін  қолдаушы,  дамытушы  болып  жүрген  де,  сонынан  одан
қол үзген.
Атақты  лингвист  ғалым  Фердинанд  де  Соссюр  1876-1878 
жылдар  аралыгында  К.  Бругман,  Г.  Остхоф,  А.  Лескин  сынды 
белгілі  жас  грамматистер  дәріс  берген  Лейпциғ  университетінде 
окыған.  Ал  1878-1880  жылдары  ол  Берлинде  тәжірибеден  өтеді. 
Германияда  өткізген  жылдарында  ол  «Мемуар  о  первоначальной 
системе  гласных  в  индоевропейских  языках»  атгы  кітабын  жа- 
зады,  дегенмен  бүл  еңбегі  жас  грамматистер  өкілдері  үшін  көп 
кызығушылық  тудыра  қоймайды.  Қүрьшымдық  эдіспен  жазылған 
бүл  еңбегінде  Ф.де  Соссюр  үндіеуропа  ата  тілінде  санскрит,  көне
105

грек,  латын  тілдері  секілді  үндіеуропа  тілдерінде  жоғалып  кеткен 
ерекше фонемалардың бар екендігін айтады. Ғалымның бүл болжа- 
мы  кейіннен  үндіеуропа тілдерінің фонологиялық жүйесінің даму- 
ын зерттеуде көп көмегін тигізді.
1880 жылы  Ф.  де Соссюр Лейпцигте « 0 6   использовании  ро- 
дительного  абсолютного  в  санскрите»  тақырыбында  диссертация 
қорғайды да, Парижге кетеді. Ол онда шэкірті А. Мейемен бірге Па- 
риж лингвистикалық бірлестігінде белсене қЫзмет етеді.  1884 жылы 
ғалым Жоғары  практикалық мектебінде оқытушылық қызметке ау- 
ысады.  Соссюр  «Герман  тілдерінің  салыстырмалы  грамматикасы» 
атты  дэріс  оқып,  гот  жэне  көне  неміс  тілінен  семинар  жүргізеді. 
1887 жылдан бастап курсқа грек, латын, литов тілдерінің салыстыр- 
малы  грамматикасын  қосады.  Осының  нәтижесінде  ол  үндіеуропа 
тілдерінің туысқандығын  кең түрде тани түседі.  1891  жылы  ол  от- 
анына  оралып,  Женева  университетінде  профессорлық  қызмет 
атқарады.  Ғалым  алғашында  үндіеуропа тілдерінің  салыстырмалы 
грамматикасы  кафедрасын  басқарады  да,  1905  жылдан  бастап  жа- 
лып  тіл  білімі  жэне  филология  кафедрасының  меңгерушісі  болып 
қызмет  атқарады.  1906-1911  жылдар  аралығында  Соссюр  жалпы 
тіл  білімі  курсынан  дэріс  оқиды.  Осы  оқылған  дәріс  материалда- 
ры  негізінде  1916 жылы  шәкіртгері  Ш.  Балли  мен А. Сеше  «Курс 
общей  лингвистики»  атты  еңбегін  жарыққа  шығарады.  Ф.  де 
Соссюрдің тіл біліміне қосқан жаңалықтары осы аталған еңбегінде 
топтасқан. (Еңбек  1916 жылы өзі қайтыс болған соң шықты).
Кітап  жарыққа  шығысымен  қүнды  ғылыми  түжырымдары 
нәтижесінде  ғылыми  ортаға  кең  таралып,  тіл  білімі  эр  алуан 
бағыттарыныңқал ыптасуынаүйытқы болды. Аталған еңбекХХ ғасыр 
тіл біліміне, оның ішінде, әсіресе,  қүрылымдық (структуралық) тіл 
біліміне толыққанды әсер етіп үлгерді. Соссюрдің лингвистикалық 
теорияларының негізінде тілдің жүйелі сипаты мэселесі жатты.
Ф. 
де 
Соссюр 
психологиялық 
жэне 
социологиялық 
мектептердің  идеяларын  қолдады.  Оның  ғылыми  концепцияла- 
ры  лингвосемантика,  жүйелі  лингвистика  жэне  структуралық  тіл 
білімінде жалғасын тапты.
Егер  Бодуэн  де  Куртенэ  мен  Ф.  Ф.  Фортунатов  фонема 
мен  морфема,  сөз  формасы  мен  сөз  тіркесі  сынды  тіл  бірліктері
106

мәселелеріне  ерекше  мэн  берсе,  ал  Ф.де  Соссюр  тілдің  жүйелік, 
құрылымдық сипатына баса назар аудару керектігін айтты.
Ф. 
де  Соссюр 
көтерген 
проблемалар 
мен 
жасаған 
тұжырымдамалары  мыналар:  1)  Тіл  -  қоғамдық  құбылыс;  2)  Тіл
-  таңбалар жүйесі;  3) Тіл  жэне сөйлеу;  4) Ішкі  жэне сыртқы линг- 
вистика;  5)  Тілдің  жүйелілігі;  6)  Зертгеудің  синхрондық  жэне
диахрондық түрлері.
Ол  көтерген  негізгі  проблемаларды  былайша  топтастырып
қарауға болады:
Лингвистканыц  нысаны.
  Тіл  білімінің  міндеті  -   таңбалар
жүйесі  болып  есептелетін тілді «өз  ішінде жэне өзі  үшін зергтеу»,
оның  ішкі  қүрылымын,  жүйесін  айқындау  дегенді  айтады.  Ф.  де
Соссюр тіл туралы  былай  дейді:  «Тіл  білімі тілді таңбалар жүйесі
ретінде  зерттейтіндіктен,  ол  семиотикалық  ілім,  қоғам  өмірінде
қолданылатын  таңбаларды  зерттейтін  әлеуметтік  психологияның
бір  саласы  болмақ».  Бұл  саладагы  жаңалыгы  —  лингвистиканы
тілдің таңбалық жүйесін, ішкі құрылымын, грамматикалықжүйесін
зерттейтін ілім деп жариялауында.
Тіл -  цошмдъщ цұбылыс.
  Тілдің қоғамдық қүбылыс екендігін
галым  баскаша  дәлелдейді.  Ол  қызметі  жағынан  апғанда  тіл
коммуникативтік  те,  экспрессивтік  те  қызмет  атқарады,  оның
алғашқысы  маңызды,  тілдің  әлеуметтік  сыры  да  осында  дейді.
Тілдің сыртқы дүниемен байланысы болуы керек, ол саланы сыртқы
лингвистика деп атайды.
Тіл  — таңбалар жүйесі
..  Тілде  таңбалық  сипаттың  барлығы
ежелгі грек философтарынан бастап айтылып келе жатқаны белгілі.
Бірақ оны  аныктау  мәселесі  Ф.де Соссюрден  басталады.  Ол  тілдік
элементтердің  материалдық  және  идеялық  жағы  болады,  оның
біріншісін  таңбалаушы,  екіншісін  таңбаланушы  дейді  де,  екеуінің
бірлігі таңба деп аталады дейді.  Таңба өзі  білдіретін  идеямен емін-
еркін  жэне  шартты  қатынаста  болады.  Емін-еркін  болатын  себебі
таңбаланушы таңбалаушының мәнін ашып бере алмайды дейді.
Тіл жэне сөйлеу.
  Ол тіл  мен сөйлеудің бір еместігін, олардың
арасында айтарлықтай айырма бар екендігін, екеуінің екі бөлек про-
блема екендігін ғылыми түрғыдан алғаш дәлелдеп берді. Ғалым тіл
гылымын тіл лингвистикасы,  сөйле>’ лингвистикасы  деп  екі  салаға
107

бөледі.  Мұның  алғашқысы  негізгі,  оның  нысаны  тіл,  ал  соңғысы
кемекші
психофизикалық  пэн,  бұл  екі  пән  өзара  тығыз  байланысты:  тіл 
сөйлеу  түсінікті  болу  үшін  жэне  өзінің  барлық  әрекетін  жарықка
қажет.
түсіндіреді [1].
сыртқы
вистика тілді қоғам тарихы,  мэдениет тарины, саясат, т.б. байланы- 
ста қарап зерттейді дейді.  Ал  ішкі лингвистика тілдің құрылымын, 
жүйесін,  яғни  тілдің  өзіне  ғана  тэн  ішкі  мәселелерін,  өзіндік  ішкі 
заңдылықтарын зерттейді дейді.
түжырым,
түжырымдарын
де,  тш  мен  сөилеуге  қатысты  қүнды  пікірлерімен  қатар,  кейбір 
қателіктерінің де болғаны байқалады. Ол сөйлеуді жекелік даралық 
қүбылыс,  онда  әлеуметтік  ештеңе  жоқ  дей  түра,  тілді  сол  сөйлеу 
эрекетінің  бір  бөлшегі  дейді.  Бүл  арадағы  пікір  қайшылығы  мы-
меттж,  сөйлеуді  жеке  индивидуалдық
элеуметтік
болса,  онда  ол  жеке  индивидуалдық  болып  саналатын  сөйле>
әрекетінің бір бөлшегі болмауы керек не болмаса сөйлеу эрекеті таза
индивидуалдық болмауы керек. Сол сияқгы ғалым тіл сөйлеу эрекеті
түсінікті болу үшін, ал сөйлеу тілдің іске асуы үшін қажет дей түра,
сөйлеуді  таза  индивидуалдық қүбылыс деп  қарауы  қисынсыз.  Егер
сейлеуде  тек  индивидуалдық  қана  сипат  болса,  адамдардың  өзара
түсінісуі  мүмкін болмаган болар еді. Сонымен қатар, Ф. де Соссюр
тілді зерттеудің синхронды және диахронды әдістерін қарама-қарсы
қояды.  Ғалым  «синхрония  тілдік  жүйенің  сырын  ашады,  диахро-
ния  тілдік  жүйені  бұзады,  оны  езара  байланысы  жоқ  деректердің
жиынтығына  айналдырады»  дейді.  Бұнда  ол  тіл  тарихының  мэнін 
елемеген. 
^
Дегенмен,  ғалым  Ф. де Соссюр зерітеп берген  мэселелер тіл 
білімінде осы  күнге дейін ғылымилығын жоймай келеді.
Ұ сынылатын әдебиеттер:
1. 
Соссюр Ф.  Курс общей лингвистики.  Москва,  1933.
108

2. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990\
V-/
3. 
Слюсарева Н.А. Теория Ф.де Соссюра в свете современнои
лингвистики. -Москва:  Едиториал УРСС, 2004.
4. 
Сусов  И.П.  История  языкознания.  Москва:  Восток -  Запад,
2006
.
Тақырып:

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: