Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

оның жүйесінің ашықтығын, оны жеріне жеткізе пайдалану мүмкін 
еместігін көруге болады.
Тіл бірліктерінің қалы птары
Дыбыс  тілінің  эртүрлі  элементтердің  кездейсоқ  жиынтығы 
емес,  бөлшектері  өзара  тәуелді,  өзара  тығыз  байланыста,  шартты 
қатынаста түратын біртүтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш 
айтқан  ғалым  -   В.  Гумбольдт.  Ол  тілдердің  қайсысында  болса да, 
екі түрлі түлға,  сала болады:  оның бірі -  тілдің сыртқы  формасы- 
на жататын материалдық сала да, екіншісі -  тілдің ішкі формасына 
жататын  идеялық жағы.  Осы  екі  форма бірігіп  тілдің  қүрылымын 
қүрайды дейді. Ғалымның бүл пікірін ары қарай Б. де Куртенэ мен 
Ф. де Соссюр болды. Бірақ Ф. де Соссюр тіл өз алдына түйықталып 
жатқан жүйелерден түрады, өзара  шарттас  қатынаста түратын  эле- 
ментгерден  қүралады,  сол  себепті  тіл  жүйесінің  тек  синхрондық 
күйі  зерттелуі  керек,  ал,  тіл  жүйесін  диахрондық түрғыда  зерттеу 
тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген. Дегенмен, 
Ф. де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген үғым тілдің 
синхрондық  күйімен  бірге  диахрондық  күйіне  де  қатысты  екенін 
анықгады.
Тіл жүйесіндегі қаты настар
Тілдік жүйені  қүраушы  негізгі түлғалар -  фонетика, лексика, 
грамматика. Бүлар  ғылымда  ярус  (қабат),  уровень (деңгей) немесе 
жүйе я  қүрьшым элементтері деп аталады.  Жүйе элементтері жүйе 
мүшесі  ретінде жүйе қүрамына еніп,  өзі  сияқты басқа түлғалармен 
не  тікелей  немесе  жанама  түрде  байланысқа,  қатынасқа  түседі. 
Бүл  байланыстардың  мынадай  типтік  түрлері  бар:  синтагмалық, 
парадигмалық және иерархиялық қатынастар.
Синтагмалық қатынас
  грек тілінен аударғанда алғашында 
бір нәрсенін қосылуы, жалғасуы деген  мағынаны білдірген.  Қазіргі 
заманауи тіл білімінде тілдік элементтердің өзара тіркесе жалғасуы 
дегенді  білдіреді.  Синтагмалық  қатынасқа  алдыңғысы  кейінгісіне 
тіркесе,  жалғаса  айтылатын  я  жазылатын  элементтер  байланы- 
сы  жатады.  Ол  элементтер  байланыстарының  ең  алғашқысы. 
Синтагмалық қатынасқажататын бір тектес түлғалар мыналар: мор- 
фема  мен  морфема,  сөз  бен  сөз,  (
үй+иіік,  от+агасы,  қоралы  қои).
41

Құрылымы,  мағынасы,  қызметі  жагынан  эр  тектес  болып  келетін 
тұлғалар  синтагмалық байланысқа  келе  алмайды.  Мысалы,  дыбыс
пен сөз, сөз бен сөйлем, т.б. 
| | 1
Тіл  жүйесіндегі  синтагмалардың,  синтагмалық  қатынастың
негізінде тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспекгілерінін бірі синтагма- 
тика қалыптасқан. Оның қарастыратыны -  жүйелі түрде орналаскан 
тілдік тұлғалардың  сөйлеу  кезінде  өзара тікелей  байланысқа түсіп 
тіркесуінен  туатын  синтагмалық  қатынастарды  талдап  зерттеу. 
Синтагматика  парадигматикаға  қарсы  қоиылып  қарастырылады, 
өйткені  ол  тілдің  бір  мезгілдік  деңгейіндегі  күйін,  яғни  танихына 
бармай, оның көлденең бағытта байланысатын күйін зерттейді.
Парадигмалық  қатынас
  грек  тілінен  ауысқанда  мысал, 
үлгі  деген  мағынаны  білдіреді.  Парадигмалық  қатынас  қүрамына 
енетіндер -  мағыналық,  қүрылымдық жақгарынан бірыңгай болып 
келетін тұлғалар. Мысалы, септік жалғаулар парадигмасы, фонема- 
лар парадигмасы, т.б. Оның құрамына өзара синтагмалық қатынасқа 
келе алатын тұлғалар енеді.
Тіл жүйесіндегі парадигмалардың,  парадигмалық қатынастың
негізінде  тіл  жүиесін  зерттеудщ  негізп  аспектілерінщ  оірі  пара- 
дигматика  қалыптасқан.  Оның  қарастыратыны  -   парадигмалық 
қатынастардың  құрылымын,  топтарын,  жікгелуін,  қызметін  зерт- 
теп анықтау.  Бұл  құбылыс синтагматикаға  қарсы  койылады,  себебі 
ол  тілдің  бір  мезгілдік  емес,  эр  мезгілдік  күйін,  яғни  ассоциялық 
қалпын, тіл элементтерінің тік бағытта байланысуын зерттейді.
Иерархиялық қатынас
 эр тектес тұлғалар байланысы дегенді 
білдіреді.  Қатынастың бұл түрі ұсақ парадигмалық топтағылардың 
өздерінен бір саты жоғары тұрған парадигмалықтоппен байланысы- 
на негізделеді.  Мысалы, дыбыстар  материалдық көрсеткіш ретінде 
морфемалардың құрамына енсе, морфемалар сөз құрамына, сөз сөз 
тіркестері  немесе  сөйлем  құрамына  енеді.  Иерархиялық  қатынас 
нэтижесінде тіл  қабаттары  өзара байланысқа  келіп,  біртұтас тілдік 
жүйе құрайды, сөйтіп, бүкіл тілдік механизм тұтасып қимыл жасай-
ды. 
■
'
Тілдегі қалыптасқан белгілі бір жүйе арқылы адам өзінің алу- 
ан  түрлі  ойын  сөйлеу  арқылы  басқаларға  жеткізеді.  Тіл  бүтін,  ке- 
сек жүйе бола тұра, өз ішінен  іртүрлі ұсақ жүйелерге бөлшектенеді.
42

Бұндай  біртұтас  жүйелер  жүйесін 
гетерогендік  жүйе
  (эртүрлі, 
эр  текті  деген  магынада)  деп  агалады.  Гетерогендік  жүйе  эр  тек- 
тес  түлгалардан  қүралады,  ягни  фонетикалық,  лексикалық, 
грамматикалық жүйелер осыган енеді. Ал тілдің үсақ жүйелер тобы 
гомогендік  жүйе
 (бір түрлі, бір тектес деген магынада) деп агалады. 
Гомогендік жүйе бір тектес түлгалардан қүралады. Тілдің эр қабаты 
өз алдына жеке бір гомогендік жүйе болып есептеледі. Гетерогендік 
жүйе  (жалпытіпдік)  мен  гомогендік  жүйе  (үсақ)  арасында  елеулі 
айырмашылық  бар.  Гетерогендік  жүйе  бір  тектес  элементтерден 
қүралатындыктан,  ол  үнемі  иерархиялық  қатынаста  болады.  Ал 
гомогендік жүйе не синтагмалық,  не парадигмалык қатынаста бола 
береді.
Гомогендік  (үсақ)  жүйелер  де  өз  ішінен  тагы  эртүрлі  үсақ 
салапарга  болшектенеді.  Мысалы,  тілдің дыбыстық  құрамы  өз  ал- 
дына тұтас бір жүйе. Оның құрамындагы элементтердің, яғни жүйе 
мүшелерінің барлыгына ортақ қасиет — олар жеке қолданылмайды, 
жеке  тұрғанда  еш  мағына  білдірмейді.  Олардың  мэні  өзара 
байланысқанда  ғана  ашылады.  Мұндай  байланыста  тұрғанда 
сөз  жасауға  қажетті  ең  кіші  элемент  ретінде  пайдаланылады  да, 
сигнификативтік қызмет (сөз  мағынасын  ажырату,  бір  сөзді  екінші 
сөзден  бөліп  таныту)  атқарады.  Осы  жерде  пікір  таласы  келіп 
шығады.  Бірқатар ғалымдар өзара салыстыруға, біріне-бірін  қарсы 
қоя қарауға болатын, өзара  байланыста, шарттық қатынаста тұратын 
бір тектес элементтер бір жердің бэрінде де  жүйе  бар  дегенді ай- 
тады.  Ал енді  біраз  ғалымдар тілдік жүйеге ұсақ  компоненттердің 
бэрін бірдей жатқыза беруді қолдамайды. Олар белгілі бір тілдік эле- 
менттер тобын бір жүйе, гомогендік жүйе деп санауға синтагмалық, 
парадигмалық 
қатынастардың  болуын  ең  негізгі  критерий  ету 
керек,  олай  етпесе  парадигмалық  бір  топ  құрамына  енетін 
элементтердің  де  жүйелік  белгіге  жатқызылуы  мүмкін  дейді.  Бұл 
тұрғыдан  алғанда,  екінші топтың  пікірін  қолдауға  болады.
Үсынылатын әдебиеттер:
1. 
Қордабаев Т., Қалиев Г. Жалпы тіл білімі. Оқулық.  Алматы,
2004.
2. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва,  1974.
43

3. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва, 
\919.
 
|  ■
 
; 
;
4. 
Общее языкознание. Формы существования, функции, исто- 
рия языка. Москва.
5. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975.
6. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва, 
199°. 
5
Тақырып:
  Т ІЛ   ДЕҢГЕЙЛЕРІ. ГРАММАТИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯЛАР
Қ арасты ры латы н 
мәселелер: 
Тіл  деңгейлері  птурачы 
түсінік. Грамматикалыц категория мәселесі.
Тіл деңгейлері туралы  түсінік
Тіл  жүйесіндегі  басты  мэселелердің  бірі  тіл  деңгейлерімен
байланысты  қаралады.  Тіл  деңгейлерін  білудің  теориялық  та,
практикалық  та  мэні  зор.  Теориялық  мэні  — тілдің  қүрылымдық
жүйесінің дамуын  жете түсінуге  мүмкіндік  беретіндігінде.  Себебі,
тіл жүйесінің элементтері бірыңгай емес, олар өзара тыгыз байланы-
ста бола отырып, тіл бірліктерінің сипатына қарай өз ішінен эргүрлі
деңгейге  бөлінеді.  Ал  практикалық  мэні  —  тілдің  қүрылымын,
оның  элементгерін  деңгейлер  дэрежесінде  қарастыру  тіл  жүйесін 
үйренуді жеңілдетеді. 
, 
:  Р
Тіл  жүйесіндегі  бірыңгай  тіл  бірліктерінен  түратын  шагын 
жүйелер  тіл  деңгейлерін  жасайды.  Деңгей  жасау  сипатына  тек 
деңгейлік шартқа сай келетін, ягни парадигмалық дэне синтагмалық 
түргыда  деңгейлік  тіл  бірліктерімен  қатынасқа  түсуге  қабілетті 
тіл  бірліктері  ғана  ие  блолады.  Мысалы,  фонемалар  фонемалық 
қатар  жасай  отырып,  сөйлеу  үстінде  тек  фонемалармен,  морфе- 
малар  парадигматикалық  қатынаста  тек  морфемалармен,  сөздер 
синтагматикалық  қатынаста  тек  басқа  сөздермен  тіркесе  алады. 
Осылайша  фонемалар жүйесі тіл деңгейін жасайды.  Бір деңгейдегі 
тіт  оірлікгері  баска деңгейдегі  тіл  бірліктерімен  иерархиялық  (са- 
тылап) қатынас  аркылы  байланысқа түседі.  Ал, деңгей  ішіндегі тіл 
бірліктерінің,  мысалы,  фонемалардың,  морфемалардың,  сөздердің 
жеке топтары өз алдына бөлек тіл деңгейін жасай алмайды.
44

Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде қалыптасады:
Бір  деңгейге  жататын  тіл  бірліктері  біртектес  болуы  шарт. 
Мысалы,  фонемалар  жүйесі  мен  олардың бірыңгай  жиынтыгынан
түрады.
Бір  деңгейге  кіретін  тіл  бірліктері  одан  жогары  келесі 
деңгейдің  қүрамына  қатысты  болуы  шарт.  Мысалы,  фонемалар 
өзінен  жогары  түрган  сөздерді  жасауга  қатысып,  морфемалық  не 
лексикалық деңгейлермен байланыста келеді.
Тіл деңгейінің эрқайсысы басқа деңгейдің қүрамына қатысты 
болганымен, өзіне тэн белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, 
өзінің дербестігін сақтап қалады.
Әрбір деңгей,  оган  кіретін  тіл  бірліктері  эрі  тілдік таңбалар
болып табылады.
Сөйтіп,  бүл  принцип  бойынша  тіл  деңгейлерінің  төменнен 
жогарыга  қарай  біртіндеп  күрделеніп  отыратыны,  эрбір  тіл 
деңгейінің автономиялық, дербестік сипаты бар екені байқалады.
Тілдің  қүрылымдық,  деңгейлік  жагы  ХІХ-ХХ  гасырлардагы 
тіл білімінде жиі  сөз болды, дегенмен  оны топтауда бірізділік бол- 
май келді. Мысалы, В. М. Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі түрлері 
ретінде  фонемалық,  морфемалық,  лексикалық,  синтаксистік  деген 
төрт  түрін  атап  көрсетеді.  Ал  басқа  галымдар  сөзжасамдық  пен 
морфологиялық деңгейге күдікпен қарайды. Соңгы кездегі зерттеу- 
лер бойынша тіл деңгейлерінің мынадай алты негізгі түрі көрсетіліп 
жүр:
Фонемалардың автономиялық деңгейі.  Фонема морфема мен 
сөздің дыбыстық түлгасын  жасайды,  ягни  морфема  мен  сөз  фоне- 
мадан  түрады.  Фонема  тілде  түлгалық  өзгерістер  жасауга  қызмет 
ететін қарапйым тілдік таңба болып табылады.
Морфемалардың автономиялық деңгейі. Морфема сөздің жэне 
оның грамматикалық формаларының қүрамын жасайды. Солардың 
қүрамында  үнемі  түрлене  отырып,  қашанда  өзінің  морфемалық
касиетін сақтап отырады.
Сөздердің автономиялық деңгейі. Сөз сөз тіркесінің қүрамына 
кіреді.  Сөзжасам  типтері  мен  морфологиялық  катеогрияларды
жасауга қатысады.
Сөзжасам  типтерінің  автономиялық  деңгейі.  Сөзжасам 
типтері сөз таптарын жасауга қатысып, сөздердің өзара қатынас жа-
сауына мүрындық болады.
45

Морфологиялық  категориялардың  автономиялық  деңгеиі. 
Бұлар  синтаксистік  категориялардың  жасалуына  негіз  болады. 
сөйлем  құрамында  үнемі  жаңгыра  отырса  да,  өзінің  дербестігін
сақгап отырады.
Синтаксистік 
каггегориялардың 
автономиялық 
деңгейі. 
Бұлар  мэтінді  жасауга  қатысып,  морфологиялық  категориялардың 
синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды.
Тіл  деңгейлері  туралы  теория  XX  гасырдың  орта  шенінде 
дескриптивтік тіл білімінің ықпалымен одан әрі дамыды.
Грам м атикалы қ категория мәселесі
Грамматикалық  категория  ұгымы  жайында  тіл  білімінде 
түрлі  пікірлер  орын  алып  келді.  Мәселен,  Л.  И.  Баранникова 
«Грамматикалық  категория  деп  сөзде  жэне  сөйлемде  көрініс  таба- 
тын, тілдің сипатын  білдіретін жалпы  фамматикалық ұгымдарды» 
атайды. 
Д.А.Штелинг 
«Грамматикалық 
категория 
дегеніміз 
магыналары  жагынан  бір-бірінен  мүлде  өзгеше  екі  қатардагы 
формалардың  қарама-қарсы  қойылуы»  дейді.  Ал  Б.  Н.  Головин 
бұл  анықгамаларда  грамматикалық  категорияның  бір  компоненті 
грамматикалық  магынаның  сипаты  ашылмагандыгын  айтады.  Л.
Н.  Щерба:  «Кез  келген  грамматикалық  категорияның  жасалуына 
оның магынасы мен барлық формалды белгілерінің тыгыз байланы- 
сы себеп болады.  Магынасын білмей тұрып,  формальды белгілерін 
анықгауга  болмайды,  өйткені  категорияның  болуының  өзі  оның 
нені  білдіретініне  тікелей  байланысты»  дейді.  Көптеген  галымдар 
осы пікірді қолдайды (В. В. Виноградов, Б. Н. Головин, А. И. Смир-
Н И Ц К И Й ). 
..  . 
:  •.  =. 
:
4
,  I
Грамматикалық  категория  грамматикалық  магына  мен 
грамматикалық  формамен  бірлікте  өмір  сүреді.  Грамматикалық 
категория  дегеніміз  -   біртектес  грамматикалық  магыналарды 
білдіретін грамматикалық формалардың жиынтыгы. Грамматикалық 
категорияның мынадай түрлері бар: сан-мөлшер категориясы, септік 
категориясы,  шақ  категориясы,  етіс  категориясы.  Грамматикалық 
категория мэселесі туралы мынадай қорытынды айтуга болады:
Грамматикалық 
категория 
жалпылама 
сипаты 
бар 
грамматикалық  магына  ретінде  танылады  да,  ол  грамматикалық
46

ма,ына сөздердщ өзгерш түрленуі, сөилемде тіркесуі арқылы көріне 
алады, солар арқылы беріледі.
Грамматикалық  мағынадан  тыс,  грамматикаылқ  формадан 
тыс грам.категория болмайды.
Грамматикалық  категория  жалпы  құбылыс  та,  грам.мағына
жалкы құбылыс.
Белгілі  бір  грамматикалық  құбылыстың,  атап  айтканда, 
біртектес  грамматикалық  мағыналардың  грамматикалық  катего- 
рия ретінде танылуы үшін, оның кемінде екі түрлі формада көрінуі 
шарт.
Грамматикалық  категориялар  сөздердің  белгілі  бір  лексика- 
грамматикалык  топтарынан  (сөз  таптарынан)  тыс  өмір  сүрмейді, 
қайта солардың біріне  немесе белгілі  бір тобына тэн жэне оны  си- 
паттаушы құбылыс ретінде сөз таптарымен байланысында қатарласа 
өмір сүреді.
Грамматикалық категорияларда универсалды грамматиканың 
жалпы  категориялары  емес,  туыстас  тілдер  тобының  немесе  жеке 
тілдердің  грамматикалық  құрылысының  басты  ерекшеліктері 
көрінеді жэне сөздердіңсол ерекшеліктерге орайласа, сэйкес өзгеріп 
түрленуі  көрініс  табады.  Сондықтан  бір  тілдегі  грамматикалық 
категорияның барлығының бірдей басқа тілдерде толық бола  беруі 
шарт емес.
Грамматикалық  магына  мәселесі.
  Грамматикалық  мағына 
дегеніміз  - 
тілде  қалыпты  сипаты  бар  сөздер  тобы  мен  сөз 
түлғаларына,  синтаксистік  құрылымдарға  тэн  жинақгы,  дерексіз 
тілдік  мағына.  Грамматикалық  мағыналар  тілдерде  эртүрлі
грамматикалық 
құралдар, 
амал 
тәсілдер 
арқылы 
оеріледі. 
Грамматикалық  мағынаның  берілу  жолдары  грамматикалық  тәсіл 
деп аталады.  Грамматикалық мағына сөзге немесе сөздердің бэлгілі 
бір топтарына ғана тэн дерексіздігі әлсіз, лексикалық мағыналардан 
өзгеше.
Грамматикалық  түлга  мәселесі.
  Грамматикалық  түлға 
грамматикалық 
магына 
мен 
граммаггикалық  тэсіл 
туралы 
ұғымдармен тығыз байланысты. Грамматикалық мағына белгілі бір 
грам.тұлғамен  айтылады.  Ал  грамматикалық тәсіл  грамматикалық 
магынаны грамматикалық тұлға арқылы білдірудің жолы болып та-
47

былады. Белгіл і біртұлғаның грамматикал ык форма ретіндетанылуы 
үшін, оның міндетті түрде грамматикалық магынаны білдіруі қажет. 
Грамматикалықтұлга мәселесі сөз формасымен тыгыз байланысты. 
Сөз  формасы,  ягни  нақгылы  сөздің  белгілі  бір  (грамматикалық) 
формасы, эрі сол сөздің формасы, эрі жалпы грамматикалық форма, 
мысалы,  белгілі  бір  септіктің,  жақгың,  шақтың,  райдың  формасы 
ретінде  танылады.  Академик  В.В.Виноградов  сөздің  лексикалық 
магынасына  грамматикалық  магыналарды  жамайтын  формаларды 
сөз формалары деп қарайды.
Тіл-тілде  сөз  формаларының  екі  турі  бар:  синтетикалық 
форма,  аналитикалық  форма.  Синтетикалык  форма  екі  түрлі  жол- 
мен  жасалады:  А)  аффиксация  арқылы  -  
етікшілер,  етікшілерге, 
етікшілердің,  етікшілермен,  етікшілерміз
|  Ә) дыбыстардың алма- 
суы  (ішкі  флексия)  арқылы  жасалады.  Сөздің  аналитикалық  фор- 
масы  негізгі  сөз  бен  көмекші  сөздің  тіркесінен  жасалады.  Сөздің 
аналитикалық  формасының  құрамына  енетін  атауыш  сөз  негізгі 
морфемага  (түбірге)  барабар  қызмет  атқарса,  көмекші  сөз  эртүрлі 
көмекші  морфемаларга үқсас қызмет атқарады.  Мысалы, 
келе жа- 
тыр
 деген тіркес.
Аналитикалық  конструкция  туралы  мэселе  проф.  М.  М. 
Гухманның  еңбегінде  қарастырылады.  Ол  аналитикалық  кон- 
струкцияны  былай  түсіндіреді:  «жартылай  сөз  бен  толық  сөздің 
ажыратылмайтын  түрақты  тіркесі»  деп  таниды.  Мысалы, 
ісһ  һаЬе 
%е$сһгіеЪеп (мен жазганмын)
 деген аналитикалық конструкцияның 
ажыратылмайтындыгы  мынадан  көрінеді:  өткен  шақтың магынасы 
ісһ  һаЬе
  деген  көмекші  етістіктің 
%е$сһгіеЪеп
  деген  есімшемен 
тіркесуі арқылы беріледі де, бүл тіркесте есімше өзіне тэн ырықсыз 
етіс магынасынан айырылып қалады.
А.  А.  Юлдашев  түркі  тілдеріндегі  етістіктің  аналитикалық 
формасын  толық  магыналы  етістік  пен  белгілі  бір  көмекші  етістік 
формасының  фамматикалық  магына  арқылы  түтасқан  бірлестігі 
деп таниды да,  ондай  грамматикалық  магына,  біріншіден, түтасып 
келген  қүрылымдық  элементтердің  бірде-бірінде  емес,  олардың 
түтасқан  түрінде  пайда  болатындыгын,  екіншіден,  оның  түрақты 
жэне  ондай  тіркестің,  етістік  негізінің  лексикалық  мазмүнына 
қарамастан,  бэріне  бірдей  ортақ  болатындығын,  үшіншіден,
48

баска  бір  форманың  стилистикалық  варианты  немесе  етістіктің 
граммагикалық  жүйесінде  дербес  мағыналық  единица  бола
алагындығын айтады.
капық  форма  і 
тұжырымдауға
Сөз  эртүрлі  формаларға  ие  болады.  Әртүрлі  форма- 
ларда  көрінетін  сөздің  екі  жағы  бар:  оның  бірі  -   лексикалық 
жағы  (лексикалық  мағынасы),  екіншісі  -  грамматикалық  жағы 
(грамматикалық  мағынасы).  Сөздің  формасы  осы  грамматикалық
формамен үштасады.
Сөз  эртүрлі  тәсілдермен  өзгеріп,  алуан  түрлі  формаларда 
қолданылады.  Сөздің  өзгерген  түрлерінің  бэрі  бірдей  емес,  оның
лексикалық
(формалар)  ғана  сөз  формалары
таньшады
Сөзде  қатар  өмір  сүретін,  өзара  шарттас,  байланысты 
формалардың жүйесі  бар.  Сөздің  элденеше  формаларының  ішінен 
біреуі  негізгі  форма,  басқалары  сол  негізгі  формадан  жасалған, 
сонан  тараған  туынды  формалар  ретінде  қаралады.  Мысалы,  атау 
септігі негізгі форма да, қалған септіктер қосымша форма болады.
Тіл-тілде сөз формаларының екі түрі бар:  синтетикалық фор- 
ма, аналитикалық форма. Синтетикалық форма екі түрлі жолмен: а) 
аффиксация тәсілі арқылы; э) ішкі флексия тәсілі арқылы жасалады
түрлену
аналитикалық форм 
лғанымен,  түбірлі 
<
мағыналы екі сөздің тіркесінен жасалса, аналитикалық 
мағыналы жэне көмекші сөздің тіркесінен жасалады.
¥ с ы н ы л а т ы н   эдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва,  1974.
2. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
3. 
Общее  языкознание.  Формы  существования,  функции,
история языка. Москва,  1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975.
49

5. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990. 
- 
'
6. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулык. Алматы,
2
0
0
4
*  
! І М
Тақырып:
  Т ІЛ Д Щ   ДАМУ  ЗАҢДЫ ЛЫ ҚТАРЫ
Қ арасты ры латы н  мәселелер: 
Тілдің  құрылымдық  және 
қызметтік,  функциялық дамуы.  Тілдік өзгёрістердің  іиікі,  сыртқы 
себептері. 
"і
Тілдің қуры лы м лы к және қы зметтік, ф ункцнялы қ
дамуы
Тіл бір күнде пайда бола салмаған. Адам қоғамының алғашқы 
рулық  бірліктен  үлттық  бірлікке  қарай  дамитыны  сияқгы,  тіл  де 
ру  тілінен  тайпа,  халық,  үлт  тіліне  ауысып  күрделене  дамиды. 
Ғалымдардың  зерттеулеріне  қарағанда,  тілдің  тарихи  кұбылыс 
екендігіне көңіл аударып, оның тарихын зерттей бастаушылық XIX 
ғасырдың  басында  салыстырмалы-тарихи  тіл  білімінің  дүниеге 
келуімен  басталады.  Тіпті  атақты  ғалым  Франц  Бопптың  өзінде 
тілдегі  даму  оны  бүлдіруге,  деформацияға үшыратуға  алып  келеді 
деген қорқыныш болды.
Тіл  дамуының  өзіндік  заңдылығы  бар,  оынң  өзгеріске 
үшырауына себепші болатын жағдайлар болады. Тілдің дамуындағы 
жалпы зандылықтарға мыналар жатады:
Тіл бірте-бірте, эволюциялық жолмен дамиды.
Тілдік қабаттардың барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамы- 
майды, жағдайға, өмір талабына сэйкес эртүрлі сипатта дамып оты- 
рады.  Олай  болмаса,  тілді  әрбір  қабатгары,  элементтері  өзара бай- 
ланысты, тэуелді, өзара шарггас болып келетін бірбүтін жүйе деуге 
болмас еді. Тіл қатынас  қүралы  қызметін атқарып түрған жағдайда 
эрқашан да даму үстінде болады. Сондықган оның дамуын тарихан 
бүрынғы, тарихтан кейінгі деп екі кезеңге (А. Шлейхер, XIX ғ.) не- 
месе эртүрлі сатыға  бөлу дүрыс емес.
Тілдің  дамуы  қогам  дамуымен  тыгыз  байланысты.  Бірақ 
екеуінің дамуы  бір  емес,  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Тілде  қоғамда
50

болатындай секіріс, дүмпу төңкеріс жолымен болмайды. Тілге енетін 
жаналықтар  топтанып,  түйдектеніп,  бірден  енбейді,  мысқалдап, 
біртіндеп  сіңіседі.  Мысалы,  жарыссөз,  пікір  алысу,  қүттықгау,  жа- 
лынды  сәлем,  т.б.  сөз  бірліктері  тілге  XX  гасырда  еніп,  сіңісіп 
кетті. Тіпті оларды қазіргі уақытга жаңалық деуге де болмай қалды. 
Себебі олар тілдің өз тума материалынан жасалған.
Тілдің  даму  қарқыны,  шыңдалып  жетілу  дәрежесі  қоғам 
дамуының  түрлі  кезеңдерінде  түрліше  болады.  Қоғам  өмірінде 
айтарлықгай  күрделі  өзгерістер  болмаған  дэуірде  тілдің  дамуы 
карқынды болмайды.
Тілдің бэрінде де оның қүрылымдық элементтерін абстракци- 
ялап қолдану заңы бар. Бүл заң бойынша, тілдегі бір кездегі деректі 
элемент барған  сайын  дерексізденеді,  бір  кездегі  толық  мағыналы 
сөздер уақыт өте  келе  морфемаға,  шылауға  айналып  кетуі  мүмкін, 
т.6.
Дыбыс тіл і дамуына тэн тағы бір ортақ заңдылық -  дифферен- 
циация  заңы.  Ежелгі замандар тілінде тілдік элементтер  қазіргідей 
сараланбаған,  дыбыстау,  сөйлеу  диффузды  болды.  Ғалымдардың 
болжамына қарағанда, дыбыс тіл і пайда болуының бастапқы кезінде 
казіргі  түсінігіміздей  жеке  дыбыс,  сөз,  сөйлем  дегенде  болмаған, 
яғни  дыбыс  тілі  атаулының  бәрі  де  сөйлеудің  бастапқы  диффузды 
түрінен  оны  жеке  элементтерге  бөлшектеу,  даралау  принциптері 
арқылы  дамыған.  Сөздердің  эртүрлі  таггтарға  бөлінуі  сияқтылар 
тілдік тұлғаларды  өзара жекелеу, даралау талабынан туғандар.  Бүл 
екі тәсіл -  абстракциялау мен дифференциациялау тэсілдері тілдер 
дамуында жарыса жүріп отырған үдерістер.
Тіл  дамуында  дифференциацияга  қарама-қарсы  интегра- 
циялау  (топтау,  біріктіру)  принципі  де  болады.  Ол  өзіндік  тілдік 
ерекшеліктері  бар  кауымдардың  өзара  жақындасуының,  арала- 
сып  бірігулерінің  нәтижесі.  Бір-бірімен  жақындасып  бірігетіндер, 
араласып  тоғысаггындар  белгілі  бір  тілдің  жеке  диалектілері  бо- 
луы  да,  туыстас,  тіпті  ешқандай  жакындығы  жоқ тілдер  болуы  да 
мүмкін. Екіншіден,  интеграциялык процесс тілдердің өзара достық 
ынтымағы  негізінде  немесе  бірін  екіншісі  күштеу,  ассимиляция- 
лау  негізінде  жүруі  де  мүмкін.  Интеграцияның  күшке,  теңсіздікке
негізделген  т\рі  -   жеңіп  алған,  күшпен  оағындырылған  тілдердің
51

арасында  болады.  Мысалы,  қазіргі  Ресей  мен  оньщ  отары  болған 
түркі  тілдерінің  арасындагы  байланысты  осының  үлгісі  ретінде 
келтіруге  болады.  Тілдің  қогаммен  тыгыз  байланыстылыгын  бір 
кездерде  өмір  сүрген  халықтардың,  мемлекеттердің  жойылуымен 
бірге  олардың  тілдерінің  жойылгандыгынан  да  байқауга  болады. 
Мысалы,  Ассирия,  Вавилон  мемлекеттерінің  қүруымен  бірге  ак- 
кад  тілі  де  жойылды.  Сонымен  бірге,  тілдің  кейде  қауымның  ар- 
тында  қалатын,  одан  көбірек  өмр  сүретіні  де  болады,  бірақ  ондай 
тілдерде  даму  болмайды.  Бүған  мысал  ретінде  көне  латын  тілін, 
Үндістандагы санскрит тілін айтуга болады* Интеграция тэсілі бой- 
ынша үсак түлгалар өздерінен бір саты жогаргы түлгалар қүрамына 
еніп,  анагүрлым  күрделі  түлгалар  жасалады.  Морфемалардан 
сөздер, сөздерден  сөз тіркестерін,  сөйлем  қүрау, белгілі  бір сөз ба- 
бын қүру — бүл интеграция принципіне негізделеді.
Интеграция принципіне негізделетін заңдылыктың бірі — син-
кретизм тәсілі. Синкретизм (қосу, біріктіру) тілдің даму процесінде
қызметі  эртүрлі  грамматикалық  категориялар  мен  формалардың,
семантикалық  белгілері  бір-бірінен  өзгеше  сөздердің  бір  түлгада
сэйкес  келуін  білдіреді.  Кейбір 
галымдар  оны  көп  магыналы
сөздерге  жатқызса,  енді  біреулері  грамматикалық  омонимдерге 
жатқызады. 
: 
V
Тілдер  дамуындагы  тагы  бір  қүбылыс  — аналогиялық  прин- 
цип. Бұл тәсіл бойынша тілде бүрыннан белгілі бір түлгаға сүйеніп, 
соған  үқсас  жаңа  туындылар  жасалады.  Мысапы, 
-арман,  -врмен 
қосымшалары  арқылы  XX  ғасырда 
көрермен,  ачарман,  сатарман, 
оцырман,  қадырмен
 деген сөздер пайда болды, 
-кер,  -гер,  -лық,  -лік,
Тілдік өзгерістердің ішкі, сы ртқы  себептері
Тілдің дамуына эсер етуші фактор  ішкі (интра) жэне сыргқы
(экстра) факторлар деп аталады. Тілдік өзгерістерге себепші болатын
сыртқы факторлардың ең күштісі — қоғамдық үдеріс.  Бүған дәлелді
XX  ғасыр кезеңіндегі түрлі  қоғамдық өзгерістер нэтижесінен туған 
тіл жаңгыруларын айтуға болады.
Тіл  дамуына  себепші  болатын  сыртқы  факторлардың  тағы 
бір  елеулі  түрі  -   тілдердің  өзара  байланысы,  қатынасы.  Басқа
52

тілдермен  байланыссыз  өмір  сүретін  томаға  тұйық  тіл  болмайды. 
Әртүрлі халықгар өзара үнемі байланыста болады:  экономикалық, 
мәдениет, сауда, т.б. Хапықгардың осы түрлі байланыстары олардың 
қарым-қатынас жасау барысында тілдеріне де әсер етпей қоймайды. 
Тілдердің  бір-біріне  қарым-қатынасы  тоғысу түрінде де,  тілдердің 
бір-біріне  әсер  етіп,  тілдік  элементгердің  бірінен  екіншісіне  жай 
ғана ауысу түрінде де болуы мүмкін.
Тілдердің  тоғысу  процесі  кезінде  субстрат  деген  қүбылыс 
пайда  болады.  Субстрат  латынның  зиЬзгаІит  «астар»  деген 
сөзінен  жасалған  термин.  Жеңген  тіл  жеңілген  тілден  сөздер  мен 
сөз  тіркестерін,  морфема,  фонемаларды  өзіне  қабылдайды.  Осы 
жеңген  тілдегі  жеңілген  тілдің  элементтері  субстрат  деп  аталады. 
Субстрат  проблемасы -  таза лингвистикалық проблема емес.  Суб- 
страт  қүбылысы  этникапық  ассимиляция  процесінде,  этникалық 
топтардың топтасып бірігуі (консолидация) нэтижесінде пайда бол- 
ды.  Мысалы, түркі тілдерінің көпшілігінде алты септік болса, якут 
тілінде тоғыз септік бар. Якут тіліндегі септіктердің бүл ерекшелігі 
түнғүс-маньчжур тілдерінің эсерінен  пайда балған деген  пікір бар. 
Тілдердің  бір-бірімен  қарым-қатынасы  немесе  өзара  әсері  лексика 
саласында жиі үшырасады.  Мысалы, түркі тілдерінде орыс тілінен 
және араб,  иран тілдерінен енген сөздер қазақ тілінің фонетикалық 
заңдылығына  бағынбайды  да,  ол  сөздердің  басқа  тілдік  екендігі 
көрініп  түрады.  Субстрат  процесіне  қоғамдағы  екітілділік  те  әсер 
етеді.  Екі  тілділік,  тілдердің бір-біріне әсері, өзара бірін-бірі  бай-
ьпуы,  тілдердщ  араласуы  немесе  тоғысуы  — осылардың  оарлығы 
да  тілдердің  қарым-қатынастарының  (контакт)  түрлері  болып  са- 
налады.  Субстрат  процесінің  қалай  пайда  болатындығы  жөнінде 
тіл  білімінде  эртүрлі  пікір  болды.  Н.  Я.  Марр  екі  тілдің  тоғысуы 
нәтижесінде жарылу жолымен жаңадан  үшінші тіл жасалады жэне 
ол тіл тоғысушы тілдердің біреуіне де үқсамайды деп есептеген.  Н. 
Я. Маррдың бүл  пікірі  мүлдем қате екендігі  1950 жылғы дискуссия 
кезіндесыналды.Шындығы,тоғысу процесіндебіртілжеңіпшығады 
да,  екінші  тіл  жеңіледі.  Бір  аймақга түратын  тілдер  бірін  екіншісі 
ассимиляциялағанда  жеңілген  тіл  із-түзсіз  жойылып  кетпейді, 
оның  қалдықгары  жеңген  тіл  ішінде үзақ сақталады. Жеңілген тіл 
жеңген тілден  сөздер  мен  сөз тіркестерін,  морфема,  фонемаларды
53

өзіне  қабылдаса, осы  жеңілген тілдегі  жеңген  тілдің  элементгері 
суперстрат  деп  аталады.  Ал,  достық  қатынастағы  тілдердің  бір- 
біріне тигізген  эсерлері  интерстрат  деп аталады.  Тілдердің арала- 
суы барысында  бір  тілдің  жеңіп, екінші тілдің жеңілуіне Еуропада
ертеде өмір сүрген  кельт  тілдерінщ  жеңіліп, ақырында  жоиылып 
кеткендігін  мысалга алуга болады.  Бірақ тілдердің араласуы бары- 
сында  бір  тілдің  жеңіп,  екінші  тілдің  жеңіліп  кетуі  шарт  емес. 
Белгілі  бір  дэуірде  кейбір  тілдер  бір-біріне  өзара  әсер  етіп  не- 
месе біреуі  тек  қана  екіншісіне  әсер етіп, белгілі дәрежеде арала- 
сып, соңынан ажырасып кетуі, эрқайсысы ^зінің дербестігін  сақтап 
дами беруі де мүмкін. Мысалы, араб тілінің иран тіліне, орыс тілінің 
түркі тілдеріне әсерін айтуга болады.
Тілдердің өзара байланыс нәтижесінде тілдің деңгейлерінде 
түрлі  өзгерістер  болып  отырады.  Бір  гана  мысал,  дүниежүзі 
тілдерінде  болатын  фонетикалық  ауытқу  екі  түрлі  жолмен  бола- 
ды:  а) алдыңгы ұрпақ тілінде өзара жақын болганымен, бір-бірінен 
елеулі  өзгешеліктері  бар  екі  дыбысты  кейінгі  ұрпақтың  біріктіріп, 
бір-ақ  дыбыс  ретінде  пайдалануы.  Бұл  тіл  білімінде  конверген- 
ция  деп  аталады.  э)  алдыңгы  ұрпақ  тілінде  бір  дыбыс  немесе  бір 
дыбыстың басқа бір түрі гана болып келгенде кейінгі ұрпақ тілінде 
екі дыбыс болып кетуі  мүмкін. Бұл дивергенция деп аталады.
Ү сынылатын әдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва,  1974.
2. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
3. 
Общее языкознание. Формы существования, функции, исто-
рия языка. Москва,  1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975.
5. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990.
6. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы,
2004.
54

Таңырып:
  ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТПС ТЕРРИТОРИЯЛЫ Қ 
ТІЛДІК ҚҮРЫЛЫМДАР М ЕН БІРЛІКТЕР
Қарастырылатын  мәселелер: 
Тілдік  одақ  мәселесі  жэне 
оның тілдердің  типологиялық топтастырылуына қатысы.  Тілдер 
семъясы  және  оның  тілдердің  генеалогиялық  топтастырылуына
қатысы.
Тілдің  дыбыстық  жүйесі  мен  грамматикасында  болатын 
жетілістеркұрылымдық (функционалдық) даму деп аталады. Тілдің 
функциясы  дегеннен  оның  қоғамда  атқаратын  қызметін  түсінеміз. 
Тілдегі өзгеріс қүбылыстардың барлығы да оның қоғамдық қызметі 
арқасында  тынымсыз  қозғалыс,  әрекет  үстінде  болады  да,  соның 
нәтижесінде  қоғам  сынына түсіп,  өмір  талабына сәйкестеніп  оты- 
рады.  Тілдің функциялық дамуы,  негізінен, экстралингвистикалық 
жағдайларға тэуелді, соның қызметінен туады.
Тілдік одак мәселесі және оныц тілдердіц типологиялык
топтастырылуына қатысы
Тілдік  одақ дегеніміз -   шықкан  тегіндегі  жақындық бойын- 
ша  емес,  біртүтас  географиялық  кеңістікге  өзара үзақ уақыт бойы 
қатынаста  болған  тілдердің  белгілі  дэрежеде  қүрьшымдық  жэне
материалдық  үқсастығына  негізделген  тілдердщ  тарихи  оірлігі. 
Тілдік  одақ  пен  тілдер  семьясы  деген  үғымдар  бір  емес.  Тілдер 
семьясы  тілдік  одаққа  қарама-қарсы  түсінік.  Қазіргі  кезде  белгілі 
тілдік  одақтар  мыналар: 
а)  Балқан  тілдік  одагы
  (оған  үндіеуропа 
семьясындағы  эртүрлі  топтарға  кіретін  болғар,  македон,  серб- 
хорбат, албан, жаңа грек тілдері жатады); 
ә) Еділ тілдік одагы
 (оған 
фин-угор  семьясына  кіретін  марий,  удмурт  тілдері,  түркі  семья- 
сына  кіретін  башқүрт,  татар,  чуваш  тілдері  жатады); 
б)  Орталық 
Азия  тілдік  одагы
  (оған  Орталық  Азия  жеріндегі  эргүрлі  семьяға 
кіретін иран, үндіарий, дравид, тибет, қытай тілдері жатады). Тілдік 
одақтар Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка, Океания аймақтарында да 
қалыптасқаны туралы деректер бар.
Тілдік одақ туралы идея ең алғаш Б. де Кургенэ еңбектерінде 
айтылады.  Ал  терминді  алғаш  қалыптастырған  Н.  С.Трубецкой. 
Ол  тіл  семьясынан  тілдік  одақгы  айырып  қарау  қажеттігін  айта-
55

ды.  Тілдік  одақ  тіл  жүйесінің  эртүрлі  деңгейлерінде  қалыптасқан 
тілдердің ерекше аймақтық бірлігінен  пайда болады.  Сөйтіп,  өзара 
қатынастағы  тілдердің  әртүрлі  деңгейде  тілдік  үқсастықтығының
оол\
ы және оны ц тілдердің  і 
тасты р ы л у ы н а  қ аты сы
Қаз
Ностратикалық 
сүр. Ьүл  теория
(алтай тіліне түркі,  монғол,  манчжур тілдері  жатса,  орал  тілдеріне 
балтық,  финугор  тілдері  жатады),  үндіевропа,  семит-хамит  (оған 
араб,  вавилон,  египет  тілдері  жатады)  тілдерінің  туыстықтарын 
дэлелдейді. Мысалы, алтай тілдеріндегі 
«кол» (көл)
 деген сөздің дра- 
вид тілінде 
«кол-тоган»
  болса,  семит-хамит тілдерінде 
«кул-өзен» 
болып  келеді.  Япон  гілінің 
«куро»
  деген  сөзінің түркі  тілдеріндегі 
«кара»  деген  сөзбен  сэйкес  келуін  кездейсоқ емес  деп  дэлелдеген. 
Ягни,  Афразия,  үндіеуропа,  картвел,  орал,  дравид,  алтай  тілдерін 
біріктіретін  тілдердің  үлкен  семьясы  ностратикалық  тілдер  деп
Бүл  терминді  1903  жылы  алгаш
(афраз
(орал
картвел)  деп  бөлінеді.  Бүлайша  бөліну  жалпыностратикалық 
вокализмнің  (дауысты)  кейін  шыққан  тілдердегі  тағдырына  бай- 
ланысты:  шығыс  ностратикалык  тілдерде  алғашқы  түрақты 
түбірдің  вокализмі  сақталған,  батыс  ностратикалық  тілдердегі  бір
алмасу
қалыгітасқан.
Ностратикалық  тілдер 
семьясының  тараған 
шегарасы 
анықталған  жоқ.  Олардың  генетеикалық  туыстығы  олардагы  тегі
орф
аффикстік  морф
икалық тілдер семьясынын алғ
археологиялық  деректерге  қарағанда  Таяу  Шығыс  деп  есептеледі.
Бүл  мэселе салыстырмалы  тарихи тіл  білімінің бастапқы  кезеңінде
пайда  болды.  Ностратикалық  тілдердің  зерттелуі  үш  кезеңнен 
түрады:
56

Алғашқы кезеңдегі зерттеулер тілдер семьясын жұптап салы- 
стырудан бастапады. Зертгеушілер:  В. Шотг, Г. Меллер,
Ьул  кезеңде  Аптай  тіл  білімі  қалыптасты,  барлық  ностр. 
тілдердің  салыстырмалы  грамматикасы  жасалды.  Бұл  кезде  орал- 
ұндіеуропа тілдерінің жақындығы  жөнінде  А.  Рясянен,  К.  Менгес
еңбектері шықты.
Ностратикалық  ататілді  қайта  жаңғыріу  мәселесіне  көңіл
бөлінді. Оны қайта жаңғыртуды орыс ғалымы В. М. Иллич-Свитыч 
алгаш іске асырды.
¥сы ны латы н әдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва,  1974.
2. 
Березин  Ф.М.,  Головин  Б.Н.  Общее  языкознание.  Москва,
1979.
3. 
Общее  языкознание.  Формы  существования,  функции, 
история языка. Москва,  1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва,  1975.
5. 
Лингвистический  энциклопедический  словарь.  Москва,
1990.
6. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық.  Алматы,
2004.
57

II бөлім.  ТІЛ   Б ІЛ ІМ І  Ғ Ы Л Ы М Ы Н Ы Ң   ТАРИХЫ
Тақырып:
  Е Ж Е Л Г ІД Ә У ІР  Т ІЛ  БІЛІМ І
Қ арасты ры латы н  мәселелер: 
Ежелгі  Грек  тіл  білімі. 
Ежелгі Үнді тіл білімі.  Ежечгі Қытай тьч білімі.  Ежелгі Түркі тіч 
білімі.
 
3
;  &
Тіл білімі тарихын зерттеуші ғалымдардың басшылыкка ала- 
тын  принципі  — тарихи  (историзм)  принцип  деп  аталады.  Ал  тіл 
білімінің тарихы дегеніміз -  осы ғылымның, ягни лингвистикалық 
ой-пікірлердің  дүниеге  келуі,  оның  бірігіндеп  даму  жолдары, 
қалыптасуы.  Тарихи  принцип  бойынша,  эр  дэуірде  қалыптасқан, 
өмір  сүрген  алуан  түрлі  тілдік  мектептер,  концепциялар  сол  өз 
дәуірі түрғысынан бағаланып, олардан бүрын не бар еді, бүлар оған 
не  қосты,  кейінгілердің  өздерінен  бүрынғылардан  артықшылығы 
қандай деген тұрғыда қаралуы керек.
Кез  келген ғьшымның өзіне тэн қалыптасу, даму тарихы бар. 
Лингвистиканың басқа ғылымдар тобынан бөлініп, өз алдына жеке 
ғылым  болып  қалыптасу тарихы  XIX  ғасырдың бас  кезінен  баста- 
лады.  Дыбыс  тілінің  өзіндік  сырын  біпуге  адам  баласы  өте  көне 
заманда,  сонау  ғылымға  дейінгі  дәуірлердің  өзінде  де  талпынған. 
Мәселен,  көне  египеттіктердің,  шумерлердің  эртүрлі  жазуларды 
пайдаланғандығын ескерсек, тіл мәселелері жөніндегі ой-пікірлердің 
өте  үзақ  тарихы  барлығын,  тіл  білімінің  көне  ғылымдардың  бірі 
екендігін  байқауға  болады.  Тіл  мәселелеріне  байланысты  жазы- 
лып сақталған,  бізге  келіп жеткен деректердің ең  көнесі  көне үнді, 
грек,  қытай,  түркі  елдеріне  тэн.  Сондықтан  тіл  білімі  тарихы  сөз 
болғанда, осы елдерден бастаймыз.
Ежелгі дэуір тіл  білімінде ерекше  көңіл бөлінген  екі  күрделі 
мәселе  болды.  Оның  бірі  -   атау,  ат  қою  теориясы,  екіншісі  -  
грамматикалық өнер проблемасы.
Ежелгі Грек тіл білімі
Көне  грек  лингвистикасының  тіл  мэселелеріне  байланы- 
сты  зерттеулері  б.з.д.  V  гасырдан  басталады.  Ғалымдардың  айту- 
ына  карағанда,  көне  грек  лингвистикасы  Гомердің  «Илиада»  мен 
«Одиссея»  жырының  тілін  зерттеуден  басталған.  Грек  лингвисти- 
касы  екі  кезеңге  бөлінеді:  философиялық  жэне  филологиялық.
58

Философиялық кезеңді  қалыптастырған  философтар тіл  мәселесін 
линғвистикалық  тұрғыда  емес,  философия  тұрғысынан  сөз  етті. 
Олар  тілді  философияга  тәуелді,  соның  ажырамас  бір  бөлігі  деп 
есептеді.  Көне грек философтары мынадай мэселелерді сөз етті.
Зат пен оның атауы арасындағы байланыс, тілдің қалай пайда 
болғаны жэне тілдің грамматикасы.
Тілдің шығуы жөніндегі мэселе.
Грамматика мәселелері.
Бұл  елдегі  лингвистика  өз  дамуының  ең  биігіне  Грек 
тарихындағы эллинизм деп аталған дэуірде көтерілді. Бұл кезең Грек 
тіл білімі тарихында филология дэуірі деп аталады. Грек философы 
Анаксимен  (б.з.б.  VI  ғ.)  өзінің  «Шешендік  өнері  теориясы»  деген 
еңбегінде  стилистиканың  негізін  салған.  Бұл  ғалымның  стилисти- 
ка  туралы  айтқан  кейбір  тұжырымдары  өзінің  құнын  күні  бүгінге 
дейін жойған жоқ. Көне гректің Продик деген ғалымы (б.з.б. VI) си- 
нонимика  туралы  жазды.  Ал  Платон  тілдегі  сөздерді  есім,  етістік 
деп  бөліп  көрсетті  де,  ол  екеуінің  байланысының  сөйлемде  ғана 
көрінетіндігін айтса,  Аристотель ең алғаш рет грамматиканы логи- 
кадан бөліп көрсетті, есімдер бастауыш, етістік баяндауыш болады 
деп, көмекші сөздерді бөліп көрсетті. Аристотель жекеше, көпше де- 
ген терминдерді алғаш атады.  Ол дауысты, дауыссыз дыбыстар ту- 
ралы түсінік беріп, буын туралы да түсінік береді. Грек лингвистері 
үстеу, артикльдер жайлы айтты. Олар септіктердің бесеуін көрсетті: 
имен,  род,  дат,  вин,  звонительный.  Грек тіл  білімінің өркендеген, 
дами түскен  кезі — Апександрия  дэуірі.  Грамматиканың өз  алдына 
ғылым болып бөлінуі осы кез. Александрия -б.з.б. III ғ. бастап нағыз 
мәдени,  ғылыми орталық болды.  Бұл  кезде  грамматика жазғандар: 
Дионисий  Фракийский,  Аполиний  Дискол.  Бұл  дэуірде  сөз  тапта- 
ры  морфология  бөлімінде  қаралатын  болды.  Олар  сөз  табын  8-ге 
бөлді:  имя,  глагол,  причастие,  местоимение,  наречие,  союз,  пред- 
лог, артикль. Сондай-ақ  етістіктің  райлары,  үш жақ жэне етістіктің 
шақгары көрсетілді.
Тіл білімі тарихында елеулі мэні барлығына қарамастан, көне 
грек  тіл  білімінің  әлсіз  жақтары  да  мол  еді.  Олар  да  тілдің  тари- 
хи  құбылыс  екеніне  мэн  бермеді.  Оның  үстіне  гректер  өз  тілінен 
баска  тілдерді  тіл  деп  санамады.  Бұл  — олардың  лингвистикалық
59

мәліметгерінщ өсуіне, жалпы тшдік теориялық тұжырымдар жаса- 
луына мүмкіндік бермеді.
Ежелгі Үнді тіл білімі
өкілдерінің тіл  туралы  зерттеулерінен  басталады.Ол  галымдардың 
тіл  мәселесімен  айналысуы  діни  философиялық  жинақтардың 
түсініксіз  жерлерін  түсіндіруден  басталған.  Ондай  жинақтардың 
бірі  -  өлеңдер  жинағы.  Ежелгі  замандағы  ерекше  дамыған 
лингвистиканың  бірі  -  
үнді  лингвистикАсы.
  Үнділердің  біздің 
дэуірге  жеткен  тілдік  зерттеулері  жыл  санауымызға  дейінгі  Ү 
ғасырдан басталады. Материалдардың жүйелілігіне қарай Үндістан 
лингвистикасын  ғалым  Т.  Қордабаев  бүдан  да бүрын  болған  деген 
пікір айтады  [1]. 
|
Үнділердің  сөйлеу  тілі  пракрит  деп  аталса,  әдеби  тілі  сан- 
скрит деп аталады. Үнді лингвистері эдеби тілдерін белгілі нормаға 
түсіру  үшін  тіл  мәселесімен  ерекше  шұғылданды,  тіл  туралы 
ғылымды  жоғары  сатыға  көтерді.  Үнділердің  өте  көне  заманнан 
сақгалып келе жатқан Веда деп аталатын эртүрлі аңыздардан, гимн- 
дерден, діни жырлардан  құралған кітаптары болган. Оның көнелігі 
сонша түсініксіз  көптеген сөздер  мен  сөйлемшелер бар.  Осыларды 
айқындау мақсатында  Веда тілін зерттеу қолға алынды. Бұл зерттеу 
4 бағытта жүргізілді: а) дыбыстықжүйесі мен айтылу мәнерін, яғни, 
фонетикасы  мен орфоэпиясын зерттеу;  э) жыр құрылысы  мен өлең 
өлшемдерін зерттеу;  б) грамматикасын зерттеу;  в)  жеке сөздердің 
тіркесін  жэне  оның  мэн-мағынасын,  яғни  лексикасы  мен  этимоло- 
гиясын  зерттеу.  Көне  үнді  лингвистикасында  жан-жақты  зерттел- 
ген  мэселелер  қатарына  фонетика  мен  грамматиканы  жатқызуға 
болады.  Бұлар  жөніндегі  зерттеулер  үнділердің  атақты  лингвисі 
Яски  мен  Панини  еңбектері  арқылы  біздің  заманымызга  жетті. 
Панинидің  б.з.д.  IV  ғ.  шамасында  жазған  «Аштадхьян»  (Восемь 
разделов  грамматических  правил)  деген  еңбегінде  төрт  мыңнан 
астам  грамматикалық  ереже  берілген.  Бүл  еңбегінде  Панини  Веда 
тілін  қалпына  келтіру  нәтижесінде  пайда  болған  үнділердің  сан- 
скрит деп  аталатын  көне эдеби  тілінің  жэне  Веда  жыры  тілінің 
дыбыстық  жүйесін,  сөз тудыру, сөз өзгерту  жолдарын жан-жақты 
зерттеген. Панинидің еңбегі -  тіл білімі тарихындағы біздің дэуірге
60

жеткен  тұңғыш  снпатгама  грамматика.  Панини  1993  түбір  сөзді 
тізіп беріп, түбірлердің мағынасы туралы айтқан.
Панини өзінің санскрит тілінің грамматикасында фонетикаға 
ерекше  мэн  берген,  онда  түсініксіз  математикалық  формулалар 
да  болған,  400  ереже  берілген.  Сонымен  қатар,  грамматикасын- 
да  нөлдік  морфемаға,  сөз  таптарына,  сөздің  негізіне,  түбіріне, 
қосымшасына,  ішкі  флексияға,  екпінге,  интонацияға,  диалектілік 
ерекшеліктерге тоқталған, көне үнді тілін әдеби тілмен салыстырып, 
оның көне формалары туралы айтқан. Үнді тілін зерттегендер дау- 
ысты, дауыссыздарға, фрикатив дыбыстарга, дыбыстық тіркестерге, 
екпінге,  интонацияға коңіл  бөлген. Үндінің грамматикасын жазған 
ғалымдар морфологияны 3-ке бөледі:
Сөз классификациясы (сөз таптары).
Сөздердің жасалуы.
Сөздердің өзгеруі.
Үнділер  тілдегі  барлық  сөздерді  есім,  етістік,  предлог, 
демеулік  деп  төрт  топқа  бөлген.  Үнділер  тілдік  негізгі  түлға  -  
сөйлем, өйткені ой тек сөйлем арқылы ғана беріледі дегенмен, син-
таксис мәселелеріне жеткілікті көңіл бөлмеген.
Көне  үнді  лингвистикасында  грамматикадан  кейін  мол  зерт- 
телген  сала  — фонетика.  Онда  дыбыстардың  физиологиялық  си- 
паттары,  сөйлеу  органдарының  тіл  дыбыстарын  жасаудағы  арти- 
куляциясы,  дыбыстардың дауысты,  дауыссыз,  шүғьш,  ызың болып 
бөлінетіндігін  айтқан.  Үнді  лингвистикасының әлсіз жағы — тілдің 
заман өткен сайын дамып, өзгеріп отыратын тарихи қүбылыс екенін 
жете түсінбеген. Оз зерттеулерінде объекті етіп жазба тіл фактілерін 
алғанда,  сөйлеу  тіліне  мэн  бермеген.  Жэне  тілдік  фактілерді 
дэлдікпен  сипаттағанымен  теориялық  қорытынды  шығарып 
отырмаған, зерттеу тек сипаттама түрінде болған.
Ежелгі Қ ы тай тіл білімі
Қытай  тіл  білімінің  тарихы  екі  мың  жылдан  астам  уақытты 
қамтиды.  Қытай  тіл  білімі  XIX  ғасырдың  аяғына  дейін  басқа 
елдердегі  тіл  білімінің  әсерінсіз  өз  бетінше  дамыған.  Бірақ  Қытай 
тіл  білімі  элемдік  тіл  гылымына  мәнді  үлес  қосқан  жоқ,  үлттық 
шеңберден  аса  алмады.  Қытай  жазба  ескерткіштері  б.з.  15  гасыр 
бүрын  пайда  болған.  Олар  мал  сүйектеріне,  жауырынга  жазылып
61

сақталған.  Ат  қою  теориясы  мен  грамматикалық  өиер  теориясы 
ежелгі  Қытайда да болған.  Ат қою теориясын  қалыптастырған  фи- 
лософ ғалым  Конфуций  болды (б.з.б.  551-479 жж.).  Оның ойынша, 
зат пен оның атауы арасында табиғи байланыс болады, атау затгың 
табиғатына  сай  болуы  керек.  Бұл  — қате  тұжырым.  Ат  қою теори- 
ясымен  қатар  ежелгі  Қытайда  грамматикалық  өнердің  де  негізі 
қаланған. Грамматикалық іл ім қытайлардың көне жазуы -  иероглиф- 
ке негізделген.  Қытай  иероглифі б.з.б.  I ғасырдың өзінде-ақ белгілі 
нормаға  келтіліріп, 
уставтьщ,  жартъиіац уставтық  және  жыл- 
дам жазу
 делінген үш стильге бөлінген,  грамматикаға байланысты 
пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап түсіндіруге негізделген.
Көне жэне ортағасырлық Қытайда тілге байланысты үш түрлі 
филологиялық мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Олар:
1.  көне сөздердің мағыналарын айқындау,
2.  иероглифтің кұрылысы мен этимологиясын айқындау,
3. фонология.
қалыптасқан
тұлға — сөз.  Сондықтан  иероглиф 
іі  таңбалайды.  Ежелгі  Қытай 
л и н і
міндеті
таңбалардың
мағынасын,  оларды  қалаи  оқу,  қалаи  қолдану  жолдарын  аиқындау 
болатын. Ол үшін таңбалар сөздігі жасалды. Бүгінге жеткен сондай 
сөздіктердің бірі -  «Эрья» сөздігі болып саналады. Сөздік бұрыннан 
сақталған  діни  жазбалардың  сөздерін  -   иероглифті  түсіндіруге 
арналған.  Сөздікте  иероглифті  талдау,  жүйелеу,  оларды  оқудың, 
түсінудің ережелері берілген. Кейінгі кездерде осы сөздікке еліктеп 
көптеген  сөздіктер  жасалған.  Солардың  ең  бастысы  «Шо  вянь» 
сөздігі  (Жазулар  түсініктемесі)  б.з.  121  жылы  жасалған.  Онда  он 
мыңға жуық  иероглиф  қамтьшған,  бұл  элемдегі  ең алғашқы  толық 
түсіндірме  сөздік  болып  табылады.  Сөздік  Қытайдың  иероглифін 
талдауға,  этимологиясын,  мағынасын  ашуға  арналған.  Қытай  тіл 
білімі  көрші жатқан  Корей,  Жапония,  Вьетнам, ХІ-ХІІІ  ғасырларда 
Танғұт тіл білімдеріне зор ықпалын тигізді.

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: