Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

бөлген  амеркикандық  ғалымдар  болды.  1960  жылы  Гарвард 
университетінде  американдық  профессор  Дж.  Бруннер  Дж.  Мил- 
лермен  бірлесіп  когнитивтік  зерттеу  орталығын  ашады.  Аталған 
оргалык  когнитивтік  лингвистика  ғылымынын  негізін  қалауға  зор 
үлес қосады. Осыдан сон  1970-жылдардың II жартысында АҚШ-та
лингвистикалық зертгеулерде  когнитивтік  бағыттар  нақгы  ғылыми 
түрде  қалыптасты.  «Когнитивтік  грамматика»  термині  бірінші  бо- 
лып  Дж.  Лакофф  пен  Г.  Томсонның  «Когнитивтік  грамматиканы 
үсынамыз»  атты  мақаласында  сөз  етілді.  1988  жылы 
КСРО-да 
«Новое  в  зарубежной  лингвистике»  жинағының  23-ші  томы  тілдің 
югнитивтік  аспектісіне  арналды.  Ал  1990  жылдан  бастап  «Когни-
тивная лингвистика» журналы шығады.
1990-жылдардың басына дейін  когнитивтік тіл  білімі  тек же-
келеген  зерттеу  багдарламаларында  гана  сөз  етілді.  Бұлар  АҚШ 
зерггеушілері Дж. Лакоффтың. Р. Лэнакердің (Ланкагер), У. Чейфтің,
Джэкендоффтың,  Ч.  Филлмордың  зерггеу
ды.
Дж
(АҚШ)
лингвистиканың  негізгі  орталығы  Бекрли  мен  Сан-Диегодағы  Ка-
ифорния
зерттеул ері мен
лысуда.
Орыстіл білімінде когнитивтік тіл білімінің негізгі мәселелері
А.  Н. Баранов,  Е. С.  Кубрякова,  3. Д.  Попова,  И.  А. Стернин,  Ю.  Н.
Караулов, В. А. Маслова,т.б. енбектерінде  қарастырылады. Аталган 
ғалымдардың  зерттеулерінде  когнитология  ғылымынын  нысаны, 
багыт-бағдары,  зерттелуі,  негізгі  үғымдары  сөз  етіледі.  Олардан 
танымдық ғылымдар ішінде  тілдің  атқаратын  қызметінің  жоғары
екендігін  аңғаруға  болады.
Қазақ  тіл  білімінде  когнитивтік  тіл  білімінің  дербес  сала
ретінде калыптасқанына көп уақыт болған жоқ.  Ол дербес сала бо-
лып тек соңғы  10-15 жылдың көлемінде ғана қалыптасты. Дегенмен
тіл  — ойлау  — таным  — мәдениет  арасындагы  байланыс  мәселесіне
түжырымдар
капанган  кезінен-ак  жасалды.  Бүл
Жүбанов
127

нақты атай аламыз. Ғалымдардыңтұжырымдары,  ғылыми ойлары I. 
Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Н. Уәлиұлы, Қ. Жа- 
манбаева, Ж.  Манкеева, А.  Ислам,  Э. Оразалиева, т.б. гапымдардың 
зерттеулеріне әдіснамалық негіз болып, жалғасын тапты.
Когнитивтік  лингвистика  саласындағы  негізгі  бағыт  тіл 
мен  адам  санасын  біртұтас  жүйе  түрғысынан  қарастыру  болып 
табылады.  Ол  сан  ғасырлық  білімді  адам  миының  жемісі  ретінде 
бағалап,  күрделі  қүрылым,  жүйе  ретінде  кешенді  сипаттауға 
бағытталған.  «Когнитивтік  ғылым»  термині  алгашқыда  белгілі 
бір  ақпаратты  қабылдап,  оны  белгілі  бір^ өңдеуден  өткізіп,  мида 
сақтай отырып,  қажетті  кезінде оны  қолдану нәтижесінде адамның 
миында  білім  қабаттарының  қалыптасу  жэне  толыгу  үдерістерін 
зерттейтін  ғылыми  пәндер  жиынтығын  айқындау  үшін  енгізілген. 
Демек,  когнитивтік лингвистика (танымдық гылым) -   адамдардың 
қоршаған  дүниені  қабыддау  жэне  танымдық  қызметтерінің  пай- 
ымдау  нэтижесінде  белгілі  бір  жүйеге  келтіріліп,  біздің  санамыз- 
да белгілі  бір  жүйеге  түсіріліп  жазылып,  ділдік,  яғни  танымдық 
үдерістердің негізін  құрайтын  білім мен таным туралы ғылым.
Когнитивтік  тіл  білімі  ғылымының  аясының  кеңдігі,  оның 
зерттеу  нысаны  білім  мен  танымның  табиғатын,  білім  көздерін, 
оларды  жүйелеу  білімнің  дамуын  психология,  антропология,  фи- 
лософия,  нейрология,  т.б.  гылымдардың  өзара  қарым-қатынасы 
негізінде жан-жақгы зерттеуді талап етеді.
Когнитивтік  лингвистиканың  негізгі  ұғым-түсініктеріне  ког-
ниция,  концепт,  ұгым,  символ, фрейм,  гештапът,  сема,  этимон,  де-
нотация,  коннотация,  т.б. жатады.  Когнитивтік лингвистика тілдік
сана  құрылымын  құруды  мақсат  етеді.  Адам  баласына  дүниедегі
мэліметтердің лингвистикапық арналар  арқьшы  жетуі  адамды  кон-
ңепт элеміне жетелейді.  Әдетте,  біз сезіну,  қабылдау, түсіну, ұғыну
үдерістерін  таным  формасының  жоғары  түйсігі  деп  қабылдаймыз.
Ол  эртүрлі  ой  операцияларының  нәтижесінде  жүзеге  асырылады.
Бұл  операциялар  дүние  туралы  ақпараттар  жиынтыгын  тудырып, 
концепт жүйесін құрайды.
П сихолингвистика
Психолингвистика 
(грекше 
рзуһе  -   жан  және  латынша 
1іп§иа - тіл)  -  сөйлеу  эрекеттерін  (сөзді  қабылдау  мен  оның тууы)
128

зерттеитін
жүйесіне қатысын қарастыратын кешенді ғылым. Ол психологиялық
мент
алғаш оет Н.  Поонко деген галымның
1946  жылы  АҚШ-
атты  мақаласында
АҚШ
Дегенмен  бұл  терминнің  ғьшыми  түрде  қолданылуы  Блумингтон 
каласында (АҚШ)  1953 жылы өткен университетаралық зерттеу  се- 
минарынан басталады.  1954 жьшы осы атпен АҚШ-та үжымдық мо- 
нография  жарық  көредіде,  бүл атау термин  ретінде  қолданьшады.
Жалпы,  психолингвистикаға  түрлі  анықгама  беріліп  келеді. 
Ең бірінші  анықгаманы  1954  жылы  америкалық  психолингвист Ч. 
Осгуд  берген  болатын.  Оның  анықгамасы  бойынша,  психолингви-
стика кодтау және декодтау үдерістерімен байланысты. Кейбір зерт-
ақпарат теориясы дегенді де
психолинг
айтады. Олай дейтіні психолингвистика сөйлеу эрекетінде болатын 
хабар беру, хабарды қабылдау үдерістерінің қалай іске асатындығын
зерттейді.
Психолингвистиканың  зертгеу  нысаны  өте  ауқымды.  Оның 
ішінде,  психолингвистер  адамның  сөйлеу  эрекеті  мен  оның 
қалыптасу  жэне  қызмет  егу  ерекшеліктерін  қарастырады.  Сөйлеу 
бүл  жерде  тілдік  ережелерді  реттеуші  процесс  ретінде  түсінілуі 
тиіс.  Сондықтан  психолингвистер  тілдік  қатынасты  осы  процесті 
реттеуші  деп  қарастырады.  Бүл  зияткерлік  үдерістер  тіл  мен 
ойлаудың,  тіл  мен  сананың  қатынасы,  онтогенез  (жеке  түлғаның 
санасында)  бен  филогенезде  (қоғамда  тілдің  пайда  болуы)  адам 
санасының  қалыптаусы.  Психолингвистер  үшін  бүл,  әсіресе,  ми 
жүмысы  мен  компьютер жүмысы  арасындағы  қатынас  мәселесінде 
өзекті де қызықгы проблемалардың бірі болып есептеледі.
Психол ингвистикан ы ң 
дамуына 
америкапық
психолингвистиканың  қосқан  үлесі  зор  болды.  Америка  ғалым- 
лингвисі  Дж.  Кесс  психолингвистика  дамуында  төрт  негізгі 
кезеңді  атап  көрсетеді:  1)  психолингвистиканың  қалыптасу  кезеңі,
2)  лингвистикалық  кезең;  3)  когнитивтік  кезең;  4)  когнитивтік
ғьшымның ағымдық кезеңі.
129

Алғашқы 
кезең 
үшін 
структурализм 
мен 
бихевио- 
ризм  идеяларының  эсері  тән  болса,  екіншісі  лингвистика 
мен 
психолингвистикадагы 
трансформациялық 
туындаіушы 
грамматиканың  басым  болуымен  байланысты.  Когнитивтік  кезең 
Ноама Хомский жариялаған  грамматиканың негізгі  қызметінен бас 
тартып,  грамматиканың  семантикамен,  ал  тілдің  — тілді  меңгеру
мен  паидалану  үдерісіне  қатысатын  оасқа да  когнитивтік жүиемен 
байланысын  мойындаумен  сипатталады.  Н.  Хомский  лингвистика 
ғылымының термині  саналатын  «тілдік  қабілеттілік»  пен  психоло- 
гия  саласына  жататын  «тілдік  белсенділік»  үғымдарын  ажыратып 
береді.  Оның  пікірінше,  тілдік  қабілеттілік  дегеніміз  — түлғаның
сол  тілде  сөилеу  қаошеттілігі  де,  ал  тшдік  оелсенділік  -  тшді 
түтынушының айтқан сөзі.
Психолингвистика  дамуының  қазіргі  кезеңі  когнитивтік 
ғылымдардың 
дамуымен 
сэйкес 
келеді. 
Психолингвистика 
когнитивтік  ғылымдардың  бір  бөлігі  болып  табылуда.  Психолинг- 
вистика  дамуының  когнитивтік  кезеңі  лингвистикалық  теория 
басымдылығы  мен  тілдің  басқадай  эргелі  психикалық  үдерістер 
ішіндегі орнын анықтаудан бірте-бірте алшақтауымен ерекшеленеді.
Психолингвистика,  сонымен  қатар,  сот  психологиясында 
айтылған  сөздің  шын  екендігін  анықгауда  жэне  анонимді  мэтін 
авторының жынысы мен жеке түлғалық ерекшелігін сэйкестендіруде 
қолданьшады. Сондай-ақ,  психолингвистика мэтін мен дауысты ав- 
томатты  түрде  танудың  жүйесін  жасауда жэне  жасанды  интеллект 
жүйесін  қүрастыруда өте үлкен рөл атқарады.
Ә леуметтік тіл білімі
Әлеуметтік тіл  бтімі (социолингвистика)  (латынша зосіеіоз
-   қогам,  1іп§иа  -   тіл)  -   тілді  адамдардың  қоғамдық  қызметіне, 
кэсіби  тіршілігіне  қызмет  ететін  элеуметтік  қүбьшыс,  қарым- 
қатынас қүралы деп  қарайтын бағыт.  Яғни, тіл  мен  когамның өзара 
себепті  байланысын,  тілдің  қоғамдағы  қолданьшу  ерекшеліктерін, 
элеуметтік  айқындылықтағы,  нақтылықтағы  тілді  зерттейтін  тіл 
білімінің  бір  саласы.  Әлеуметгік  тіл  білімінің  нысаны  -   қоғамға 
қызмет етуші тіл. Сондықган тіл белгілі бір әлеуметтік қүрылымда, 
қоғамда  қызмет  ететін  болғандықган  да,  әлеуметтік  тіл  білімін
элеуметтік  кеңістіктегі  тілді  зерттеуші  ғылым  саласы  ретінде
130

карауға  болады.  Әлеуметтік  тіл  білімінің  негізгі  проблемаларына 
тілдін  әлеуметтік  дифференциапнялануы,  «тіл  жэне  ұлт»,  тіл  мен 
мәдениеттің арақатысы, сондай-ақ қостілділік пен тілдік саясаттың
элеумепік қырлары жатады.
Мәдениет  1   қоғамдық  фактор,  бірақ  оның  мәдени  тұғырға 
кетерілуіне  элеуметтік ортаның  ықпалы  зор.  Өйткені  бір  этностың 
мэдениеті  екінші  халыққа оның тілдік деректері  арқылы  баяндала- 
ды.  Ал тілдік деректер деп отырғанымыз — мэдениетті сипаттаушы 
сөз  символдары  мен  тілдік  таңбалар.  Яғни,  мэдениет  ұлттық  діл 
құндылықгарының түп  негізі тіл  касиетінде  көрініс табады.  Тілдің 
құдіретімен  беинеленіп,  шынаиылыкты  танытады.  Осы  тұргыдан 
алганда, эр халық тілінде өзі жасаған жэне табиғат дарытқан ұлттық 
мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл — тіл  мен мэдениетгің тоғысу 
жолын көздеген элеуметтік пэнінің негізі болмақ.
Ә л е у м е т т ік  
тіл білімі — тіл әлеуметтануы, әлеуметтанушылык 
лингвистика,  әлеуметтану  тіл  білімі,  лингвоэлеуметтану,  т.б.  тер- 
миндермен  айтылып  келді.  «Әлеуметтік лингвистика»  (социолинг- 
вистика) термині алғаш рет  1952 жылы америкалық элеуметганушы 
Г.  Карридін  мақаласында қолданылған.  Осыдан  бастап  Г.  Карридің 
«әлеуметтік лингвистика» деп ұсынған термині тұрақтала бастады. 
Кейін  60-жылдардың  басында  қогамда  элеуметтік  зертгеулердің 
каркынды дамуына байланысты ол ғылым саласы ретінде накты ата- 
лабастады.Орыс тіл  білімі  ғапымдары  әлеуметтік тіл  білімінің та- 
мыры орыс гылымы  негізінде жаткандығын айтады. «Р. О. Шордың 
«Тіл жэне қоғам» (1926) тілдің элеуметгік келісімділігі  кең көлемде 
талқыланып  карастырылады.  Ал  30-жылдардың  басында  А.  М. 
Иванова  мен  Л.  П.  Якубинскийдің  «Тіл  бойынша  очерктер»  атты 
макаласы  кеңестік  тіл білімінде элеуметтік тіл білімінің ары  карай 
дамуына үлкен септігін тигізді.  30-жылдардың екінші  жартысында 
жарық  көрген  В.  М.  Жирмунскийдің  «Үлттық тіл  жэне  әлеуметтік 
диапектілер»,  сондай-ақ  В.  В.  Виноградовтың  орыс эдеби тілі та- 
рихы  жөніндегі  очерктері  элеуметгік  тіл  білімі  саласының  негізін
калаган еңбектер болып табылады»  [3. 48].
Жалпы  алғанда,  тілге  элеуметтік  тұрғыдан  қарау  керектігі
ертеден-ақ  айтыла  бастады,  XIX  ғасырдың  соңына  дейін  тілдің 
әлеуметтік  мінездемесі  философия, 
психология, 
элеуметтану
131

салаларының терминдерінде беріліп  келді. Тілдің әлеуметтік себеп- 
салдарларын  қарастыруға  алғаш  рет  Француз  әлеуметтану  мектебі 
айрықша назар аударды (П. Лафарг, А. Мейе, Ж. Вандриес, М. Коэн, 
А.  Соммерфельт).  Әлеуметтік  лингвистиканың  гылым  ретіндегі 
негізін  қалаушылар -   Прага структурализмінің,  Женева  мектебінің 
(А. Сеше, Ш.  Балли, А. Мартине, С. О. Карцевский, Р. Гедель); неміс 
тарихи диалектографиясының(Г. Розенкранц, Т. Фрингс,т.б.); КСРО- 
дагы  әлеуметтану  бағытының (С.  М.  Карцевский,  Р.  О.  Шор,  Е.  Д. 
Поливанов,  Б.  А.  Ларин,  т.б.)  өкілдері  болды.  АҚШ-та  әлеуметтік 
лингвистиканың дамуы  Э.  Сепир,  Б.  Уорфтың,  Н.  Хомскийдің, Дж. 
Фишманның есімдерімен байланысты. Қазір оның қоғам әлеуметтік 
лингвистикасы, қарым-қатынасәлеуметтіклингвистикасы,тұлғаның
элеуметтік  лингвистикасы,  тілдщ  әлеуметтж  лингвистикасы  деген 
тармақтарға  бөлініп  қарастырылады.  Әлеуметтік  лингвистиканың 
нысаны,  тұтастай  алғанда,  Қоғам,  Микроәлеуметтік  қауымдастық, 
тілдерді  пайдаланушы  нақгы  адам, тілдің қоғамга тәуелді екендігін 
барынша  айқын  танытатын  маңызды  тұстар,  қасиет-сапалар  мен 
қарым-қатынастар.  Қазақстандағы  әлеуметтік  лингвистика  КСРО- 
да  үстем  болған  элеуметгану  бағыттарының  ыңғайымен  дамыды. 
Республика  тэуелсіздік  алғаннан  бері  Қазақстанда  тілдік  жагдаят, 
жаңа  Тіл  саясатыньщ  қағидалары  жан-жақты  талқьшануда,  тілдік 
жоспарлау мэселелері  шешілуде.
Әлеуметтік  тіл  білімінің  әдістері  лингвистикалық  жэне 
элеуметтану  салапарының  жиынтығынан  құралады.  Олар  далалық 
зерттеулер  эдістері  мен  тілдік  деректерге  элеуметтік-тілдік  талда- 
улар жасау эдістері  болып  бөлінеді.  Далалық зерттеулер эдістеріне 
сауалнама жүргізу,  сұхбат алу,  бақылау  жасау  сынды  әдістер  жата-
Әлеуметтік  тіл  білімі  дэстүрлі  ғылым  салаларымен  де  (диа- 
лектология, фонетика), жаңа гылым бағыттарымен де (психолингви- 
стика, этнолингвистика) тығыз байланысты.  Әлеуметтік тіл бшімін 
зерттеушілер  сөйлеушінің  кенеттен  сөйлеуін  бақьшауда  диалекто- 
логтардан  көптеген  эдіс-тэсілдер  алған.  Әлеуметтік  тіл  білімі  фо- 
нетикамен өте тығыз байланысты болып келеді.  Мэселен,  алғашқы 
әлеуметтік-тілдік  зерттеулер  фонетикалық  материалдар  арқылы 
жүзеге  асқан.  Қазіргі  элеуметтік  тіл  білімінің  көптеген  теориялық
132

іәселелері  элеуметгік-фонетикалық  байланыстарды  тыңғылыкты 
алдау  негізінде  қалыптасты.  Әлеуметтік  тіл  білімін  зерттеушілер 
лен  фонетистердің  осы  бірігіп  істеген  еңбектері  нэтижесінде 
{юнетикальік  кұбылыстарды  зерттеуде  социофонетика  деген  жаңа 
ьілыми  сала  қалыптасты.  Әлеуметтік  тіл  білімі,  сонымен  қатар, 
гілдін лексикология  жэне  семантика  салаларымен де тығыз  байла- 
іысты.  Тілдің лексикалық жүйесі  элеуметгік өмірде болып  жатқан 
| ззгерістерді өзіне тез қабылдап, қоғамды іштей топтарға дифферен- 
: оиациялайды.  Әлеуметгік  бірліктер  мен  шектеулерді  лексикалық 
мағына  кұрылымы  мен  сөздің  мағыналык  бірлігінде  кездестіруге 
5олады.  Бұндай  құбьшыстарды  тілдің  социосемантика  саласы 
I зештейді. Әлеуметтік тіл білімінің психолингвистика ғьшымымен де 
жянасатын жеолері бар. Тіл білімінің бұл екі жаңа саласы деректерді
жинау  эдістері  жағынан  (сауалнама жүргізу,  бақылау  жасау,  экспе- 
римент, т.б.), сондай-ақ кейбір зерттеушілік қызығушылық жағынан 
шектеседі. Әлеуметтік тіл білімі өзінің бірқатар мәселелерін шешуде 
этнолингвистикамен де байланысады.  Мысапы, тілдік,  этномэдени 
жэне  этнопсихологиялық  факторлардың  тілдің  дамуы  мен  қызмет 
еіуінде екі саланың өзара әрекеггтестігі байқалады.
П аралингвистика
Параяингвистика  (грекше  рага  -   қасында,  маңында  жэне 

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: