7 «Алысым жақын болды» 8-9-бет
жүктеу/скачать 15,06 Mb. Pdf көрінісі
|
– ңгімеңізге рахмет! Сұхбаттасқан Жанғабыл ҚАБАҚБАЕВ Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі мен Ресейдегі Қазақстан Республикасының елшілігі және Қазақстан Жазушылар одағы, соны- мен қатар «Қазақстан КТК Одағы» «Ал- тын к пір» халықаралық аудармашылар байқауын жариялап отыр. Байқаудың шарты бойынша, сайыс екі халықтың прозасы мен поэзиясын қазақ және орыс тіліне к ркем аударма жасаушылардың арасында ткізілмек. Шараға Қазақстан және Ресейдің екі тілді толық меңгерген, жасы он сегізден асқан кез келген азамат қатыса алады.
«Алтын к пір» халықаралық аударма- шылар байқауы – қазақ тілінің мәдениетін дамытып, әдебиетіміздің к ркемдігін айқындайтын бірден-бір бастама. Сондай- ақ бұл байқау екі ел арасындағы бейбітшілік п е н к е л і с і м д і , ә д е б и ж ә н е м ә д е н и қарым-қатынастарды нығайту секілді игі мақсаттарды к здейді. Б а й қ а у ж е ң і м п а з д а р ы н а ж ү л д е л і сыйлықтар да табысталатын болады. Толық ақпарат «Алтын к пір» байқауының ресми сайтында. Мәдина САЯТҚЫЗЫ АСТАНА
Аудармашыларға арналып отыр Газетіміздің осы н мірінен бастап «Ұлы дала атаулары» айдары бойынша Оңтүстік Қазақстан облысындағы жер-су, атаула- рын таныс тыруды бастаймыз. Деректер «Оңтүстік Қазақстан облысындағы жер-су, елді мекен атауларының қысқаша тарихы» кітабынан ұсынылады. Арыс – қала. Ежелгі әрі жаңа Арыс – тарихы тағылымды, шежірелі ңір. Арыс қаласы облыстың батыс жағында, Арыс зенінің бойында орналасқан. Арыс атауы- на байланысты ел аузында біраз деректер сақталған. Мәселен, түркітілдес халықтарда Арыс с зі – «ұлы», «үлкен» деген мағынаны білдіреді. Ертеректе Қаратау, Қазығұрт аймағындағы ең үлкен зен осы Арыс болған деген жорамалдар бар. Арыс зені бастау алған Шақпақ тауынан бері оған бірнеше кішкене зендер қосылып, Сыр- дария зеніне құяды. Тағы бір деректер: «Ежелгі дәуірде Арыс зенінің бойындағы тайпалардан дарынды елбасылар, ержүрек жауынгерлер шыққан, оларды Арыстар деп атаған» дейді. Тағы бір нұсқасында ғалым Сәрсен Бек Сахабат: «Тәңірі фило- фонемасында «ғар» – тау ұғымын білдіреді. Топонимдік Ғар үкіз (тау зені) кейінгі дәуірлерде (ортағасырлық, отаршылдық) сан ықылымға қабылады: Ар ус – Арус – Арыс. Тентек зен басын тау бұлақтарынан алып, Қаратаудың етегіндегі жазық дала- ны кесіп, кіз суб (Сырдария) арнасына құяды» деп жазған. Жалпы Арыс ңірінің жаңа тарихы 1900 жылы Орынбор – Таш- кент теміржолы құрылысының салыну кезеңінен бас тау алады.
жағдайына қарай, яғни жері ақ тақыр дала болғандықтан, Ақдала деп аталған. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1964 жылғы 27-ақпандағы №128 қаулысымен «Ақдала» қой кеңшары (совхозы) болып құрылып, 1968 жылы «Ақдала» қарак л қой кеңшары деп аталады. Осы атау 1990 жылы «Ақдала» мемлекеттік кооперативтік бірлестігі, 1996 жылы Ақдала Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны, ал 2004 жылдан бас- тап, «Ақдала» тәжірибе шаруашылығы бо- лып згертілген. 2007 жылдан бері «Ақдала» тәжірибе шаруашылығында к к ніс жылыжайы ашылып, жұмыс істеуде. Ақдала селолық кеңесі облыстық атқару комитетінің 1964 жылғы 15-мамырдағы №218 шешімімен құрылған. 1993 жылдың желтоқсанында з кілеттігін тоқтатып, 1994 жылдың қаңтарынан «Ақдала ауылдық округі әкімшілігі» болып атауы згертілген.
О Ң Т Ү С Т І К Қ А З А Қ С Т А Н О Б Л Ы С Ы ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ БАЙҚАУ
Ресеймен арадағы қақпаның бірі. Он үш ауылдық округке қарасты 34 ауылда тұратын отыз бір мыңға тарта адамның 63,5 пайызы – қазақтар. Шаруашылықтың басым бағыты ауыл шаруашылығына икемделген. Бүгінгі таңда 27 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 402 шаруа қожалықтары жұмыс істейді. ңір аумағынан Батыс Еуропа – Батыс Қытай авток лік дәлізі және Алматы – Мәскеу теміржолының туі халықтың тұрақтануына мүмкіндік берді. Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н 3 4 ау ы л д ы ң алтауы табиғи газбен қамтылған, қазіргі күнде Жайсаң ауылына магистральды газ құбырын тарту жұмысы жүріп жатыр. Аудан орталығына таяу елді мекендерді г а з д а н д ы р у ғ а ж о б а л а у - с м е т а л ы қ құжаттамалар жасалу үстінде. 21 ауыл орталықтандырылған ауызсу желісімен қ а м т ы л д ы , з г е е л д і м е к е н д е р г е с у тарту үшін жерасты су қорын зерттеуге сұраныстар берілді. – Елбасы Нұрсұлтан бішұлы Назарбаев жариялаған «Нұрлы жол» бағдарламасы және бес институттық реформаны жүзеге асырудың 100 нақты қадамы ел дамуының кепілі ретінде жан-жақты қолдау тапты. Соған орай ауданның қазіргі тыныс-тіршілігі, жүзеге асырылып жатқан шаруалар ж нінде баяндасаңыз. – Биыл жоспарланған 70 мың гектар алқапқа егіс егу жұмыстары аяқталды. ткен жылы «Сыбаға» бағдарламасы бойынша 257 ірі қара, «Құлан» бағдарламасымен 64 жылқы сатып алынды. Бірінші тоқсанда ауылшаруашылығы німдерінің к лемі 1 миллиард 185,5 миллион теңгені, ндіріс к лемі 537,2 миллион теңгеге жетті. «Айс» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің иелігіндегі 600 гектар алқапта суландыру қондырғылары таяу арада іске қосылмақ. Аудан орталығында тері цехы пайдалануға берілген соң тері бұйымдарын Түркияға, Италияға, Қытайға шығару тұрғысында келісімшарттар жасалып жатыр. Халық жиі шоғырланған Сарыжар ауылының бас жоспары әзірленіп, тұрғын үйлер мен әлеуметтік нысандарға ауызсу, газ, жарықтандыру желісін тартудың жобалау- сметалық құжаттары жасақталуда. Білім б е р у, м ә д е н и е т с а л а л а р ы н д а д а й ы н жобаларға қаржы сұратып отырмыз. Жылдың жақсы жаңалығы – Мәрт к селосында мектеп бітірушілер үшін Ұлттық бірыңғай тестілеу пунктінің ашылуы болды. Соның нәтижесінде биылғы түлектердің баллдық к рсеткіші ткен оқу жылының қорытындысына қарағанда 5,5 баллға артты. Ауданда алуан ұлттардың кілдері тату-тәтті тірлік кешуде. Облыстың он екі ауданы ішінде тек бізде Достық үйі жұмыс істейді. Ондағы сегіз этномәдени
– Турасын айтсақ, еліміз егемендігін жарияланған тұстан 2000 жылға дейінгі аралықта ауданда зге ұлт кілдерінің ү л е с с а л м а ғ ы б а с ы м б о л д ы . Та я у ж ы л д а р д а о л а р д ы ң б і р а з б л і г і з е л д е р і н е к ш к е н д і к т е н ж ә н е к р ш і мемлекеттерден қандастарымыздың біздің аудан елді мекендеріне келіп, қоныстануы нәтижесінде қазақтар саны екі есеге артты. Аудан бойынша тұрғындардың жылдық су қарқыны 0,7 пайызды құрады. Сонау жылдары ауданда бір ғана қазақ орта мектебі жұмыс істегені рас. Кеңес Одағы тұсында ңірдің бірінші басшылығында басқа ұлт кілдері жұмыс істегендіктен әрі орыс тілі үстемдік құрғандықтан сол жалғыз мектепте бала саны аз болған, аудан орталығында тұрғанына қарамастан қонысты жиі алмастырыпты. Ел тәуелсіздігі арқасында бірыңғай мемлекеттік тілде оқытылатын мектеп саны т ртеуге жетті, бұдан зге 15 аралас мектеп жұмыс істейді. ткен оқу жылында жалпы білім беретін 33 мекемеде оқыған 4695 шәкірттің 3236- сы қазақ балалары. Орыс мектептерінде қазақ балаларының пайыздық үлесін ескере отырып, аралас мектептер санын к бейтуге бетбұрыс жасалуда. Аудандық мәдениет және тілдерді дамыту б лімі тарапынан ұдайы жасалып келе жатқан мониторинг-сараптама аудан әкімдігіне қарасты он б лім мен он үш ауылдық округте кіріс-шығыс және нормативтік-құқықтық құжаттар түгелдей мемлекеттік тілде жүргізіліп отырғанын к рсетті. 2009 жылдың шілде айында облыстық тілдерді дамыту басқармасы жанындағы тілдерді оқыту орталығының филиалы ашылып, содан бері жүйелі жұмыс істеп келеді. Филиалда қазақ тілін үйреніп, арнайы сертификат алғандар саны 610-ға жетті. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының біздің аудандағы ұйымына байырғы ұстаз, Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі Қымбат Сүйінғалиева жетекшілік етеді. Бүгінгі таңда елу бастауыш ұйымда 4265 мүше бар. Ұйымның мемлекеттік тілді рістетудегі, тағылымы зор ұлттық салт- дәстүрлерді насихаттаудағы жан-жақты қызметі атап туге тұрарлық. Айрықша айтар жайт, аудан Ресейдің Орынбор облысындағы к рші аудандармен экономикалық, әлеуметтік қарым-қатынас орнатты. Мәдениет мекемелері Ақбұлақ ауданының Құлақсай, Новофедеровка, В е с е л ы й - 1 ж ә н е б а с қ а ау ы л д а р ы н а – Заманында Патшалық Ресейдің отарлау саясатының, кешегі кеңестік дәуірде орыстандырудың ықпалымен жер-су атаулары бұрынғы халықтық болмысынан айырылғаны жасырын емес. Бұл, әсіресе, осы ңірде ерекше қарқын алды. Бастапқы атауларды ел жадына оралту барысы қандай деңгейде? Біраз жылдар Темір ауданында әкімнің әлеуметтік салалар ж ніндегі орынбасары болдыңыз. Негізгі мамандығыңыз – тарихшы мұғалім. Білікті ұстаз, мемлекеттік қызметші ретінде алдағы уақытта қолға алынуға тиісті шаралар ж нінде пікіріңізді ортаға салсаңыз. – Дұрыс айтасыз, кеңестік империяның ж ы м ы с қ ы с а я с а т ы с а л д а р ы н а н е л д і мекендердің ежелгі атаулары згертіліп, Дмитриевка, Вознесеновка, Веренка, П о к р о в к а , П о л т а в к а , П е р в о м а й к а , Родниковка, Хлебодоровка, Шевченко б о л ы п а й т ы л ы п - ж а з ы л ы п к е л д і . Б ұ л х а л қ ы м ы з д ы ұ л т т ы қ с а н а с ы н а н ажыратудың, б ліп-б лшектеудің к рінісі еді. Тамыры терең тарихи атауларды к зден таса, к ңілден ада етпей қайта жаңғырту – ата-баба алдындағы қасиетті парызымыз болса керек. Біз осы ретте зерттеу жұмыстарын жан-жақты жүргізе отырып, байырғы тұрғындарды, ардагерлер ұйымының белсенді мүшелерін ортақ мүддеге жұмылдырдық. Арнайы құрылған т і л д е р д і д а м ы т у ж ә н е м ә д е н и м ұ р а бағдарламасын жүзеге асыру ж ніндегі комиссия отырыстарында мәселелер кеңінен талқыланды. Жұртшылықтың елді мекен атауын згертуге қатысты ой- пікірлері аудандық «Мәрт к тынысы» газетінде жарияланып отырды. Осылайша түсіністікпен жұмыс істеу нәтижесінде округтер Аққұдық, Байнссай, Мәрт к, Т ә ң і р б е р г е н , Қ ы з ы л ж а р , С а р ы ж а р – Нұржауған Серікұлы, елімізде әр аймақтың зіне тән сипаты, ерекшеліктері бар. Осы тұрғыда алғанда зіңіз таяуда ғана әкім болып тағайындалған Мәрт к ауданы ж нінде не айтар едіңіз? Халық саны, оның ұлттық құрамы, шаруашылық бағыты жайында аз-кем мағлұмат берген артық болмас деп ойлаймын. – Ау д а н ы м ы з о б л ы с т ы ң Қ о б д а , Қарғалы, Алға аудандарымен және Ресей Федерациясындағы Орынбор облысының Ақбұлақ, Қуандық, Беляев аудандарымен шектеседі, экономикалық жағынан да ыңғайлы жерде орналасқан. Мәселен, Жайсаң ауылында шекаралық бекет бар, бұл – Қазақстанның батыс аймағында
5 №29 (1287) 23 – 29 шілде 2015 жыл
АНА ТІЛІ өзтаным
өзтаным өзтаным
Бетті дайындаған Гүлсінай ИСАЕВА, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты этнолингвистика б лімінің аға ғылыми қызметкері, филология ғылымының кандидаты АЛТЫН САҚА Асық ойындары – көшпелі елдерде, соның ішінде қазақ халқының тұрмыс-салтында атам заманнан бері келе жатқан ұлттық ойындардың бірі. Қазақ арасында кең тараған асық ойынының түрлері көп-ақ; ойын түрлеріне қарай оның ойнау шарт- тары да өзгеріп отырады: асық ойыны негізінен жас балалар ойыны болып са- налса да, оның кейбір түрлеріне жігіттер де, ересек әйел-еркектер де қатысады. Асық ойындары балалардың дене қимылының жітілігін, ептілігін, жылдамдығын, оңтайлығын арттыруға, сондай-ақ көз мергендігі мен қол икемділігін дамытуға көп септігін тигізеді. Асық ойындарына қой, арқар және еліктің асықтары жарайды. Олар түрлі бояулармен боялып, ірілері сақа етіп алы- нады. Сақа салмақты болу үшін кейде әр қырын тесіп, оған қорғасын ерітіп құйған. Асықты жерге иірген кезде төрт түрлі қалыпта (алшы, тәйке, бүге/бүк, шіге/шік) түседі. – жақын жерде жатқан асықты сақамен түбінен шиыра ату; асық ойындарының негізгі тəсілдерінің бірі – сақамен кенейді ату; 2. Ойынның шарты бойынша (мəс, «Хан» ойнында) тұрғысы «биік» асық пен тұрғысы «төмен» асықты атып алу; Асық белгілеу – көнге тігілген асықтардың ішінен біреуін белгілеп қойып, сақаны соған тигізуге тырысу; Асық иіру//үйіру – алшы түсіру үшін асықты бас бармақ пен сұқ саусақ арқылы шиыру; Асық қағу – бір қолмен асықтарды аспанға атып, əлгі қолмен қағып алу; Асық қаршу – асықтарды дорбаға салып сақтау, жию; Асық тігу – асық ойнаушылардың қолдарындағы асықтарын көнге келісілген мөлшерде қаз-қатар қойып шығуы; Асық ойнау – кенейлерді қаз-қатар тігіп, қолдарындағы сақаларымен көздеп ату арқылы мергендіктерін таныту; Асық ұту – асық ойындарының негізгі мақсаты, ойынға қатысушылардың асығын шеберлік, əдісқойлықпен ұтып алу; Ат жарыстыру – асық ойынында ұтылған бала ұтқан баланы арқасына көтеріп алып, белгіленген жерге дейін жүгіріп баруы; Тайтұқыр – саусақтардың бүгілген қырымен ұтылған баланың басынан ұпай алу тəсілі; Ханды қарабасты – «Хан», т.б. асық ойындарында көп асықтың ішіндегі ерекше боялған, хан сайланған асықтың асықтарды шаша иірген кезде басқа асықтардың астында көрінбей қалуы. Мұндай кезде ойыншылар бас салып, асықты талап алады; Ханды тонау – «Хан талапай» ойынында «хан» тəйке түскенде, ойыншылардың бəрі жабылып ханды жабыла тонау – көбірек асық алып қалуға тырысу; Ханның досы – «Хан талапай» ойынында жеңген адам ұтқан асықтарын өз қолында қор етіп ұстайды да, «ханмен» бірге бір артық асықты «ханның досы» деп бөліп қояды; Шиіріп ату//Шиіру – асықты атқанда шиырып, өз өсінен айналдыра ату; Шу түсу – бəрі бүге, не бəрі шіге – түсу; Шіге түсу – асықтың ойыс жағы жоғары қарата жатуы. тесіп, сол қуысқа қорғасын құю; Сақамен ату – асықты тек сақамен ойнайды; Сақа сайлау – көп асықтан өзіне лайықтысын таңдау; Сақа салу – ойынды бастаушыны немесе кезекте кім ататындығын анықтау үшін сақаларын жинап алып, бас ойыншының, не қалыс біреудің сақаларын жерге үйіріп тастау (алшы не тəйке тұруына қарай) арқылы айқындайды; Сақа салыстыру – ойынға қатысу- шы балалар ойынды бірінші болып бас- таушыны жəне одан кейінгі кезекте ой- най тындарды алдын ала анықтау үшін олардың біреуі сақалардың бəрін жинап алып, екі уысына салып, шайқап-шайқап араластырып, тақыр жерге шашып жіберіп, сақасы алшы тұрған баланы «бірінші», екінші шайқап шашқанда сақасы алшы тұрған баланы «екінші» деп, т.т. осылай кезек анықтау тəсілі, ойын шарты; Сақа сүру – сақа сүріп ойнау; Сақа тұту – сақа ретінде ұстау; Сақа ұстау – сақасы жоқ болған жағ дайда асықтарының ішінен біреуін сақа орнына уақытша ұстау. АЛШЫЛЫ ШІК, ТАУ АЛЫ Б К
Алшы түсіп ақырып, сақа болып жапырып – əдетте кейбір адамдардың «би болдым» деп басыңа шығатын жайсыз мінезі, оғаш қылықтары жайында осылай делінеді; Аяғын алшысынан басу – ауысп. аяғын маңғаздана басу, өзіне сенуден еркінсу, мейманасы тасу; Асығы алшысынан түсу – 1. Асық- тың бойындағы алшы жағы жоғары қарап түсуі/тұруы; асықтың бұл жағы жалпы ойнаушыға үстемдік береді; 2. ауысп. Ойындағысы, арманы орындалып, жолы болу, ісі өрге басу; Аш болсаң да асық мүжіме, Тоқ болсаң да тобық мүжі – əдетте, асықта ет болмайды. Ал тобықта оған қарағанда аздап болса да, ет болады. Мəтелдің мəні: «өнімсіз істі істеп, уақытты қор қылма» дегенге саяды; Бүге-шігесіне дейін – ауысп. түгін қалдырмай, тəптіштеп; Бүк түссе де менікі, шік түссе де менікі – бір нəрсеге тəуекел деп кірісіп кету; Омпа ойын бұзар, Жынды жиын бұзар – асық (сақа) омпа түссе, ол есепке алынбай, қайта иіріледі. Бұл жерде ойынның осы ережесі айтылып тұр. Сол сияқты есерсоқ мінезді адамның да кез келген жиынды бұзатынын түсіндірген; Талапайға салу – ауысп. талан- таражға салу, əкету. Жəутік – асықтың шет жақтары мүжілген кіші түрі; Жорға асық – тұрғыш болсын деп тəйке жағы тегістелген асық; бұл сақа да, кеней де болуы мүмкін. Кеней – көнге, сөреге тігіп ойнайтын сақадан басқа жай асықтар; оған қой асықтары да, ешкі асықтары да кіреді; Тəпек – тұрғыш болсын деп, тəйке жағы балта-шотпен тегістелініп, тайпалған асық; сақа да болуы мүмкін. Оларға ірілі-кішілі қой асықтары да, ешкі асықтары да жатады. Кей жерлерде ол жорға асық деп те аталады; АСЫҚ ОЙЫНЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ІС-ƏРЕКЕТТЕР, ƏДІС-ТƏСІЛДЕР Асық ату – 1. Əртүрлі асық ойында- рында сақамен кенейлерге дəл тигізіп, ұрып алу. «Орда» ойынындағы атудың тəсілдері: бүйірден ату – төрден атудың бір түрі; жайпай ату – ойыншы бір аяғын шеңбер сызығы үстіне қойып, екінші аяғын өзінің қалауынша қадап, асық бүйірінен емес, ең қысқа аралықтан атып шеңберден шығару; қадап ату – асық шеңбер сызығынан бір метрге жет- пей жатса, оны сақамен тікелей атып шеңберден шығару; қыңқайта ату – шеңбер сызығынан едəуір алыста жатқан асықты алыстан көздеп ат- пай, жақыннан жай- пай ату; сүріп ату – асық атқанда сақаны жер бетімен сырғыта ату; төрден ату – шеңбер ішінде, сызықтан 40 см ары жатқан, не шеңбер үстінде жатқан асықты шеңбер ішіндегі сақа жатқан жерден ату; ұра ату – шеңбердің сырты- нан тұрып ату; шертіп ату жүктеу/скачать 15,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|