8-дәріс. Салт-дәстүрдің теориялық және діни негіздемелері мен оның ағартушылық арналары Дәстүр латынның «trаditiо»

• 
  Қазақтың ұлттық мақал-мәтелдерінде исламдық құндылықтар қалай көрініс тапқан?
  
• 
  Қазіргі жастардың санасында ислам құндылықтары қандай орын алады?
  
• 
  Ұлттық салт-дәстүрлердің заманауи үрдістерге сай жаңғыру ерекшеліктері?
  

Дәстүр тарихтың сындарлы кезеңдерінен өтіп, халықтың дүниетанымы мен ой-түсінігін қалыптастырып, жинақталатын құндылықтар. Қазақ халқы өзін ежелгі кезеңдерден бері ислам дінін ұстанып келе жатқан халық ретінде есептейді. Исламды қабылдау үрдісі жүргеннен соң халық салт-санасы шариғатқа қарай негізделе бастады. Аталған жайт қазақтың мәдениетінің, салт-дәстүрінің ислам дінімен толық үндестік тапқанынан анық көрінеді. Қазақтың «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген мақал-мәтелдері қазақ халқының моральдық танымының исламмен терең үндестік тапқанын анық көрсетеді. Қазақ үшін ар-ұят, кісілік сияқты құндылықтар бірінші кезекте болған. Қазіргі уақытта қазақ қоғамында дін мен дәстүр арақатынасының үндестігіне барынша мән беріліп отыр. Дәстүр мен діннің өзара сабақтастығы арқылы мемлекет ішіндегі тұтастықты, халықтың ұлттық бейнесін сақтауға мүмкіндік беріледі. Бүгінгі таңда қазақтың салт-дәстүрін терістеуші күштер ұлттың тарихына, мәдениетіне үлкен қауіп төндіріп отыр. Себебі салт-дәстүрінен айырылған халық ұлттық тамырынан да ажырайды. Қазақ салт-дәстүрлері өзінің тамырын ислам дінінен алған.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері діни сенім бостандығына кепілдік беріп, дін ұстанушылардың еркіндігіне мүмкіндік берген. Қазақстан азаматтары тәуелсіздік алған сәттен бастап, дін ілімдерін үйренуге мұқият ден қоя бастады. Ел азаматтары діни білім аламыз деген мақсатта мұсылман елдеріне аттанды. Олардың кей бөлігі дұрыс арнадағы ислами білім беру ошақтарында оқып, Отанына пайдасын тигізер азамат болып оралды. Ал кей бөлігі дұрыс арнадағы діни білім беру ошақтарында оқымай, радикалды, төзімсіз ой-түсінікті бойларына сіңіріп келді. Бұл үрдістің соңы аталған азаматтардың біржақты фанатизмге беріліп, туған халқының салт-дәстүрін, руханиятын терістеуіне алып келді. Қазақ қоғамында орын алған бұл құбылыстар отбасы ішілік қарым-қатынастарға, қоғамдағы құндылықтар жүйесіне кері әсерін тигізіп келеді.

Қасиетті Құран Кәрімнің Хужурат сүресінің 13 аятында былай делінеді: «Ей адамдар, расында Біз сендерді ер кісі мен әйелден жараттық. Сондай‑ақ, бір‑бірлеріңмен танысуларың үшін сендерді халықтар және тайпалар етіп тараттық. Шын мәнінде Алланың құзырында ең құрметтілерің – көбірек тақуалы болғандарың». Адамзаттың әртүрлі ұлттар мен ру-тайпалардан құралуы Алла Тағаланың қалауымен болған іс. Ислам діні ұлттар мен ұлыстардың әртүрлі болып жаратылуын олардың бір-бірін өзара танып білуі мақсатында деп түсіндіреді. Сонымен қатар ешбір ұлттың өзге ұлттан қандай да бір артықшылығы жоқ. Бұл туралы пайғамбарымыз Мұхаммедтің хадисінде былай делінеді: «Ей, адамдар! Естеріңде болсын! Раббыларың біреу, ешбір араб араб еместен, араб емес арабтан, ақтың қарадан, қараның ақтан діндарлығынан басқа ешқандай артықшылығы жоқ. Күмәнсіз, Алланың алдында ең мәртебелілерің тақуа болғандарың». Хадистің негізінен адамның өзге адамнан артықшылығы тек діндарлығы арқылы көрінетіні меңзеліп тұр. Ислам шариғаты ұлттық, нәсілдік негіздегі шектен шығушылықты толығымен терістейді.

Исламдық сенім ұлт пен ұлыстардың тілдері мен түстерінің алуан болуын Алла Тағаланың құдіретті сипаттарының бірі деп бағалайды. Құранның Рұм сүресінің 22 аятында былай делінеді: «Аспандар мен жердің жаратылысы және сендердің тілдерің мен түстеріңнің түрлі болуы Оның (Алланың) құдірет белгілерінен. Бұл мәселеде білетіндер үшін үлгілер бар». Жер ғаламшарында орныққан нәсілдік, ұлттық әр алуандылық раббани жүйе аясындағы іс. Жаратушы ұлттарды сан алуан етіп жаратуына байланысты әр ұлттың бойында өзіндік мәдени, ұлттық ерекшеліктер болады. Адам баласының жаратылысында өзіндік мән, міндеттер бар. Алла Тағала Құранда былай дейді: «Мен адамдар мен жындарды өзіме құлшылық етуі үшін жараттым». Ислам сенімі адам баласының ғұмырын, тіршілігін Жаратушы сынағы ретінде түсіндіреді. Сынақтардың ең үлкендерінің қатарына адамдардың әртүрлі болып жаратылуы және олардың өзара қарым-қатынас әрекеттері кіреді. Әрбір құрлықтарда әлеуметтік-мәдени талаптарға байланысты өзіндік дәстүр, салттар орнықты. Салт-дәстүр белгілі бір қоғамда орнаған моральдық ұстанымдарды, кең тараған іс-әрекеттер жиынтығын білдіреді. Ислам діні толерантты сенім жүйесі болып табылады. Дін ислам әлемдік ортада тараған ұлттық-мәдени ерекшеліктерді ескеріп, оларды қолданысқа алады. Алла Тағаланың әмірлеріне қарсы келмейтін ғұрыптарды қолдану дін исламға қайшы келмейді. Ислам дінін қабылдаған қауымдардың бірде бірі толығымен арабтанып кетпеді және сәйкесінше өз ерекшеліктерін сақтап қалды.

Ислам сенімі таралғанға дейін араб қоғамының дәуірін «жаһилия» кезеңі деп атайды. Бұл кезеңде арабтардың ортасын надандық, азғындық үрдістері жайлады. Аталған теріс құбылыстардың бірі арабтардың ішімдікке құмарлығы болатын. Қоғамдық ортада кең етек жайған бұл мәселеге ислам діні бірден үзілді-кесілді тыйым салмады. Мұхаммед пайғамбардың жары Айша бұл жөнінде былай деген: «Ең алғашқы түскен сүрелер жәннат пен тозақ туралы болатын. Адамдар исламның айналасына жиналған кезде, харам мен халал аяттары түсе бастады. Егер де шарапты ішпеңдер, тастаңдар деген аят бірден келгенде, сахабалар: «жоқ біз шарап ішуді ешқашан қоймаймыз дейтін еді». Ислам шариғаты ішімдікке қатысты қатаң тыйымды бірден орнықтырмады. Алғашқы түскен Құран аяттары шараптың пайдасы мен зияны да бар, бірақ зияны пайдасынан көп екенін жеткізді. Ал бұдан кейінгі кезекте мас болған сәтте намаз оқуға тыйым салынды.

Үшінші кезекте шарапқа, құмар ойынға, бал ашатын тастар мен табынатын пұттарға толығымен тыйым салған аят түсті». Құранның Маида сүресінің 90-91 аятында былай делінеді: «Әй мүміндер! Арақ, құмар, тігілген тастар (пұттар) және бал ашатын оқтар лас, шайтанның істерінен. Одан сақтаныңдар, құтыларсыңдар. Негізінен шайтан, арақта, құмарда араларыңа дұшпандық әрі кек салып, Алланы еске алудан және намаздан тосуды қалайды. Ал сонда да тыйылмайсыңдар ма?». Ислам діні қоғамдық ортада орныққан ахуалмен санаса отырып, жүйелі шешім қабылдаған. Арақ-шараптың пайдасынан зиян көп екенін, мас күйінде намаз оқудың теріс екенін жеткізе келіп, ең соңында түбегейлі түрде тыйым салынды. Осы арқылы қоғамды арақ-шарапқа қатысты тыйымға алдын ала әзірлеп, нақтылы шешім қабылданды.

Исламдағы 4 мазхаб мектептерінің бірі шафиғи мазхабының негізін салушы имам әш-Шафиғидің басынан өткен сәт те қоғамдық орта талаптарын ескере білудің қажет екенін көрсетеді. Имам Шафиғи Ирак елінен Мысырға қоныс аударады. Сол сәтте ол өзінің Иракта шығарған бірқатар пәтуаларына өзгерістер енгізеді. Себебі Мысыр мен Ирактың ұлттық-мәдени, салттық өзіндік ерекшеліктері бар. Осыны ескерген ғұлама рационалды тұрғыдан тиімді шешім қабылдаған.

Фикһ саласында ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, салт-дәстүрді негіз ретінде алатын қағидаттар пайда болды. Олардың қатарына шариғи шешім шығару сәтінде салт-дәстүрді басшылыққа алу жатады. Құраннан және хадистен белгілі бір мәселеге қатысты дәлел табылмаған жағдайда, әдет-ғұрыпқа сүйене отырып шешім қабылдауды ислам ғұламалары қостаған. Құран Кәрімде былай делінеді: «Кешірімді бол, ғұрыпқа бұйыр және надандардан жырақ бол». Және де Хажж сүресінің 78 аятында былай делінеді: «Алла жолында шынайы түрде күресіңдер. Сендерді Ол таңдады. Сендерге дінде қиындық қылған емес. Аталарың Ыбырайым (Ғ.С.) ның жолы. Алла бұрын да осы Құранда да пайғамбардың сендерге куә болуы, сендердің де адамдарға куә болуларың үшін, «Мұсылман» деп атады. Енді намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер де Аллаға жабысыңдар. Иелерің Сол; нендей жақсы ие. Нендей жақсы жәрдемші!». Құран аяттары діни нормалардың әдет-ғұрыпқа қатысты толерантты арақатынасын және жеңілдіктерін білдірген. Сахаба Абдулла ибн Масғұдтың пікірі де діннің қиындатушы емес, жеңілдетуші екенін білдіреді: «Мұсылмандардың жақсы деп қабылдағаны, Алланың құзырында жақсы, ал мұсылмандардың жаман деп қабылдағаны жаман болып есептеледі». Ислам факиһтері өз шешімдерін қоғамдық жүйенің өмір сүру дағдысына, ұлттық ерекшеліктеріне қарай отырып қабылдаған. Салт-дәстүр, әдет-ғұрып белгілі бір халықтың өмір сүру ерекшелігінен, шаруашылық жүйесінен, дүниетанымынан толық хабар береді. Ислам факиһтері шаруашылық, сауда, отбасылық мәселелерді әдет-ғұрыптар негізінде шешкен. Ислам дінін орнағаннан соң араб қоғамындағы исламға дейінгі кейбір дәстүрлердің сақталуына мүмкіндік берді. Мәселен өлген адамның құнын төлеу дәстүрін, ислам шариғатындағы кек алу жазасына қосымша ретінде жалғады. Ханафилік мазхабтың ірі ғалымдарының бірі Әл-Кәмәл ибн Әл-Хумәм былай дейді: «Шариғаттың мәтіні (аят, хадис, сахабалар сөзі) келмеген тұста, ғұрыптың үкімі ижмағ үкімімен тең болады».

Исламтанушы ғалым Е.Шоқай әдет-ғұрып түсінігіне келесідей анықтама береді: «Ғұрып сөзі арабтың «ғұрыф» сөзінен шыққан, жақсы, көркем және жағымды іс дегенді білдіреді. Терминдік анықтамасы – «ол белгілі бір қоғамның күнделікті өмірінде сөзге немесе іске қатысты үйреніскен және қалыптасқан жағдайлары». Ал әдет арабтың «ғадат» сөзінен шығады. Қайта келу, қайталау, жалғасу секілді мағынаны білдіреді». Қазақ халқы ұстанатын Ханафи мазһабының басты ерекшеліктерінің бірі діни үкім шығарудың әдістерінің бірі ретінде әдет-ғұрыпқа жүгінуі болып табылады. Әдет-ғұрып, адамдардың көпшілігі тарапынан қабылданып, әдетке айналған іс-әрекеттер немесе естіген кезде ойға басқа мағыналар келмейтіндей дәрежедегі арнайы мағынада қолдануды дағдыға айналдырған сөздері болып табылады. Ханафи мазһабында шариғат үкімдерінің негіздерінен бірі болып табылатын әдет-ғұрып фиқһ терминологиясында: «Қоғамның дағдыға айналдырып, өмір салттарында басшылыққа алатын сөздері мен іс-әрекеттері», - деп көрсетілген.

Факиһтер әдет-ғұрыпты екіге бөледі: Қаули (сөз) әдет-ғұрып және Амали әдет-ғұрып (іс-әрекет). Қаули әдет-ғұрып дегеніміз адамдардың кейбір сөздерді сөздік мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданулары және бұл мағынаның сол күйінде танылып, орныққанын білдіреді. Мысалы, арабтарда «бала» деген кезде ойға әуелі ұл бала келеді. Алайда, мұны қыз бала үшін де қолдануға болады. Бірінші мағынасы көп қолдынылып, сіңіп кеткендіктен ұл бала мағынасында қолдану кеңінен таралып кеткен. Амали әдет-ғұрыптар адамдардың дағдыға айналдырған іс-әрекеттері болып табылады. Мысалы, некелесу кезінде берілетін мәһр (әйел адамға ері тарапынан берілетін сыйлық) алдын ала беру және кейіннен беру болып екіге бөлінуі осыған жатады. Жоғарыда айтылған әдет-ғұрыптың екі түрі өз іштерінде ортақ және арнайы деп екіге бөлінеді. Ортақ мағынадағы әдет-ғұрып дегеніміз бір сөз немесе іс-әрекеттің бүкіл ислам әлемінде кеңінен тараған сипатта болуына айтылады. Арнайы әдет-ғұрыптар ислам әлемінің белгілі бір жерлерінде шектеулі бір топ арасында тараған әдет-ғұрыптар болып табылады. Ханафилер осы екі түрлі әдет-ғұрып бойынша көптеген ижтиһадтар жасаған. Әдет-ғұрыптардың шариғат негіздеріне қайшы келетін жағдайда дәлел ретінде қолданылмайтыны, тіпті, тыйым салынуы туралы ғұламалардың арасында ауызбіршілік бар. Мысалы, спирттік ішімдіктер ішу, құмар ойындарын ойнау, пайыз жеу сияқты іс-әрекеттер қоғамда әдетке айналған құбылыстар болғанымен, бұлар заман ағысына қарай өзгеріске ұшырамайтын, діни және қоғамдық кейбір жағымсыз іс-әрекеттердің алдын алу мақсатында қойылған шариғат нормаларына қайшы келгендіктен дұрыс әдет-ғұрып ретінде қабылданбайды.

Ислам ғұламалары әдет-ғұрыптың дінде назарға алынуы үшін кейбір шарттар қойған: Бірінші шарт, әдет-ғұрыптың кеңінен қолданыста болуы керек. Егер үкім шығарылатын жердің халқы белгілі бір мәселе бойынша әртүрлі әдет-ғұрыптарды ұстанатын болса, ортақ қолданыста жоқ болса, онда ол әдет-ғұрыпты негізге алып, діни үкім шығармайды. Екінші шарт, төреші рөлін атқаратын әдет-ғұрыптың сол мезетте бар болуы қажет. Үкім шығару кезінде бір әдет-ғұрып бар болып, кейін ол өзгеріп кетсе, үкім беретін кезде қолданыста болған әдет-ғұрып негізге алынады. Байқап отырғанымыздай ислами үкімдер шығаруға әдет-ғұрыптың маңыздылығы ханафилікте бірінші орынға шыққан. Әбу Ханифаның Құранда және сүннетте, сахабалардың тәжірбиесінде үлгісі табылмаған мәселелерде сахих (дінге қайшы келмейтін) әдет-ғұрыптарға діни пәтуа негіздерінің бірі рөлін беруі ислами үкім шығаруды жеңілдетумен бірге, оның мазһабын аббасидтер халифатының фиқһ мазһабы дәрежесіне көтерген. Себебі үлкен бір аймақты билеп отырған халифат аймақтағы ерекшеліктер мен қажеттіліктерді бақылап отыратын бір құқықтық жүйеге мұқтаж болды. Қазы болатын адамға қызметіне баратын жерінің әдет-ғұрпын, аймақтың ерекшеліктерін білуді басты шарт ретінде қойды. Ханафилік өзінің фиқһ әдісі тұрғысынан аталған қажеттіліктерге жауап беретін жалғыз әрі ыңғайлы мазһаб еді. Осыған байланысты аббасит халифатының ресми мазһабы болды және мұны тәжірибеде шамалағанда бес жүз жылдай қолданғандықтан ханафиліктің мәдени ерекшеліктерді, аймақтық қажеттіліктерді пайымдау жағы одан сайын айқындала түскен. Әдет-ғұрып – белгілі бір қоғамдық жүйеде пайда болған және қоғам мүшелерінің мінезінің, тіршілігінің міндетті қағидаларына арналған жоралғылардың жиынтығы. Бір адамға ғана іс-әрекеттерді әдет-ғұрып қатарына жатқызуға болмайды. Әдет-ғұрыптың терең тарихы және адамдардың басым көпшілігіне тән сипаты болуы тиіс.

Әдет-ғұрыптың шариғат заңдарында басшылыққа алынуына байланысты келесідей талаптар бар:

1. Құран Кәрім мен Сүннетке және мұсылман ғұламаларының ортақ ұйғарымдарына керағар келмеуі тиіс.

2. Үкім шығарылған уақытта халық арасында кең қолданылатын болуы тиіс. Негізінде, әдет-ғұрыптар әр заманда өзгеріске ұшырап отырады. Тарихта болып, кейіннен жойылған әдет-дағдылар шариғатта есепке алынбайды.

3. Қарастырылатын әдет-ғұрып бұқара халықтың арасында кең таралған, үйреншікті дағды болуы тиіс. Жекелей адамдар арасындағы әдеттердің заңдылық күші жоқ.

Фикһ негіздерінде қияс, истихсан, истисхаб, ғұрып секілді жүйелерге сүйене отырып шешім қабылдау, ислам ғұламаларының жолы болып табылады. Әдет-ғұрыпты мойындамау және оған агрессиялық көзқараспен қарау діндегі фанатизмнің шектен шығуының белгісі болып табылады. Дәстүрді терістеу ұлттың тамырына балта шабумен пара-пар.

Салт-дәстүр түсінігі қазіргі кезде көп пайдаланылатын түсініктердің бірі. Дегенмен бұл түсінік уақытша рәсімдік феномен рөлін атқаруда. Ұлттық мейрамдарда қазақы оюмен нақышталған киім кию, киіз үй тігу, күй ойнату дәстүр ретінде бағаланып жүр. Салт-дәстүр уақытша құндылық рөлін атқармай, халық өмірінің ажырағысыз бір бөлігі болуы тиіс. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Мүминов дәстүрлі емес діни бағыттардың қызметінің жандануының себебін халқымыздың дәстүрлі діни санадан алыстауымен байланыстырады: «Біріншіден, халқымыз дәстүрді ұмытып отыр. Ата-бабаларымыз арқылы мыңжылдап жеткен дәстүр жойылды. Екіншіден, жастарымыздың бойында руханиятқа, дінге деген қызығушылық бар. Алайда, олардың сұраныстарына жауап беретіндей күш жоқтың қасы. Біздегі ортағасырлық мұсылман қоғамымен бүгінгі сабақтастық үзіліп қалды ғой. Оны біз жаңа заманғы ғылыммен ұштастыра білуіміз қажет. Яғни, біз екі сабақтастықты тауып жалғап жіберуіміз керек. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыздың шығармаларын, олардың ілімдерін тауып медреседе оқытқан еңбектерін еске алуымыз керек. Сонда ғана шетелдерден келген уағызшылардың аузы жабылады. Олардың мүддесіне тосқауыл болады. Біз соларға осындай бай дәстүрімізбен соққы беруге тиістіміз».

Ұлттық болмысты сақтау үшін салт-дәстүрдің орны, рөлі, мән-мағынасы халыққа белсенді насихатталғаны жөн. Қолданыста жүрген «ұлттық дәстүр» сөзі дәстүрдің бір ғана ұлтқа тиесілі болуы білдіреді. Осы мақсатта қазақ тілінде «салт» сөзін қосымша ретінде жалғап қолданады. «Салт» сөзі қазақ тілінде даралықты, жалғыздықты білдіреді. Мәселен салт атты, салт жүріс деген сөз тіркестері осы ойды айшықтайды. Мемлекеттің өрлеуі, өсіп-өркендеуі экономикалық жетістіктермен ғана емес, дәстүрдің сақталуымен де өлшенеді. Дәстүр құнын жоғалтқан сәтте халық арасындағы береке-бірлік, татулық, өзара ықпалдастық жайлары жойылады. Осы себепті қазақ салт-дәстүрінің ислам дінімен сабақтастығын зерттеу және оны насихаттау аса өзекті жайттар қатарынан саналады. Өскелең ұрпақ ұлттық санамен, салт-дәстүрмен астасқан діни сананы бойына сіңіріп, жат елдік діни идеологиялар ықпалына қарсы тұра алуы тиіс.

Дінтанушы ғалым Шәмшат Әділбаева қазақ әдет-ғұрпының Пайғамбар сүннетімен үндестігі жайында мынандай мысалдар келтіреді:

1. Әрбір істің бастауында «Бисмилла» сөзінің айтылуы («Бисмиллаһпен басталмаған әрбір істің соңы келте»);

2. Тағамды оң қолмен жеу және әркімнің өз алдынан жеуі (Алла елшісі: «Тамақ жеген кезде оң қолыңызбе жеңіз, су ішкен кезінде де оң қолмен алып ішіңіз. Себебі, шайтан сол қолымен жеп, сол қолымен ішеді»);

3. Тамақты және шайды үрлеп ішпеу («Расулалаһ тамақты және ішетін нәрселеріңізді үрлеп ішіуге тыйым салды»);

4. Түнде тағамдардың бетін ашық қалдырмау. («Қараңғы түсе бастаған сәтте балаларыңызды сыртқа шығармаңыздар. Себебі, сол кезде шайтандар шыға бастайды. Түн болған кезде сыртта жүрген балаларыңызды үйге кіргізіп, «бисмиллаһ» деп есіктеріңізді жабыңыздар. Себебі, шайтандар жабық есіктен кіре алмайды. «Биссмиллаһ» деп табалдырықтарыңыздың үстін де жабыңыздар. Шырақтарыңызды сөндіріңіздер»);

5. Тамақтан кейін бата қайыру;

6. Бата жасағанда екі алақанды жаю (Аллаһқа дұға еткенде алақандарыңыды ашып дұға ет, қолыңды теріс қаратып дұға жасама. Дұғаны бітіргенде алақаныңмен бетіңді сипа);

7. Батадан кейін «әумин» деу («Адамдар бір жерге жиналғанда біреуі дұға жасап, қалғандары «амин» десе, Аллаһ оларға міндетті түрде жауап береді (дұғаларын қабыл етеді)»);

8. Жатып тамақ жемеу («Мен бір жағыма қисайып жатып тамақ жемеймін»);

9. Нанды жерге тастамау, оны құрметтеу, жерге түскен нанды алу, нанның қиқымын баспау, нанды бір қолмен бөлмеу («Нанды құрметтеңіздер. Себебі, ол жер мен көктің берекеті»);

10. Ыдысқа құйылған тамақты тауысу («Сендер тамақтың қай жерінде берекет бар екенін біле алмайсыңдар. Олай болса бір бөлшегі жерге түсіп қалса, оны да алып, тазалап жеңдер, қалғанын шайтанға тастамаңдар»);

11. Дастархан басынан ас жиналмай жатып тұрып кетпеу («Дастархан жайылып, тамақтар әкелінсе, дастархан жиналғанға дейін ешкім дастархан басынан тұрып кетпесін»);

12. Тамақтан бұрын және кейін қол жуу («Тамақтың берекеті – алдында және кейін қол жууда»);

13. Шелек сияқты үлкен ыдыстарға аузын батырып су ішпеу («Хазірет Пайғамбар шелек және бөшке сияқты нәрселерге аузын батырып су ішуге тыйым салды»);

14. Көз тию («Көз тию ақиқат нәрсе»);

15. Сәби дүниеге келгенде құлағына азан шақырып, ат қою;

16. Баланы сүндетке отырғызу;

17. Үлкендерге құрмет көрсету («Кішілерге мейірім, үлкендерге құрмет көрсетпеген бізден емес»);

18. Киім мен аяқкиім кигенде оң жақтан бастап кию;

19. Сәлемдесу;

20. Үйге кіргенде сәлем беру;

21. Қонақты есікке дейін шығарып салу;

22. Түшкірген адамға «йаркамукаллаһ» деп айту;

23. Есінеген кезде ауызды жауып есінеу;

24. Күнмен таласып ұйықтамау (Күн шығарда ұйықтау – меңзеңдік, ортасында ұйықтау – әдеп, күн батарда ұйықтау – ақымақтық);

25. Дәретке отырғанда құбыла жақты бетке алмау;

26. Қолды жуғаннан кейін сілкілемеу;

27. Ақ шашты жұлмау;

28. Қайтыс болған адамдардың жамандықтарын сөз етпеу;

29. Қолды жерге тіреп отырмау;

30. Есек шайтанды көрген кезде ақырады деп сену;

31. Жұма күні қайтыс болғандардың пейішке баратынына сену;

32. Жаңа ай туылғанда «Ескі ай есірке, жаңа ай жарылқа» деп дұға ету;

33. Бала тәрбиесінде қолданылатын тыйымдар;

34. Ит пен мысыққа байланысты қалыптасқан сүннет;

35. Қарқылдап күлмеу;

36. Тірі жандардың суретін салдырмау;

37. Анттан таймау;

38. Қанды кек дәстүрінің орындалуы;

39. Тасаттық;

40. Кешірім беру;

41. Садақа беру;

42. «Құдай қаласа» сөзін қолдану;

43. Күйеу балаға қатысты сый-құрмет;

44. Әйел баласын қабырғаға теңеу;

45. Шапан мен бас киімді кию;

46. Киім тазалығына мән беру.

47. Жаңа киім киген адамды көрген сәтте, «үстіңде тозсын», «тозып қалсын», «киімің тозсын, өмірің озсын» сөздерін қолдану. Ш. Әділбаева келтірген дәйектер қазақы дүниетанымдық жүйе шариғатпен астасқанын білдіреді. Бабаларымыз күнделікті өмір салтында Мұхаммед пайғамбардың сүннетін басшылыққа алып әрекет жасаған. Ғасырлар ағысында діни негіздегі дәстүрлер халық бойына толығымен сіңіп кеткен. Қазақ халқының мақал-мәтелдері, өлең-жырлары исламдық ой-таным аясында даму жолына түскен.

Ұлттық дәстүр қазақ қоғамы арасындағы қарым-қатынастарды реттеуші рөлін атқарды. Дәстүрді де, дінді де қатар алып жүрген ата-бабаларымыз дінге қатысты ұстанымында байыптылықтарымен ерекшеленді. Исламтанушы Н.Тұрсынбай әдет-ғұрыптардың рөлі жөнінде мынандай пікір білдіреді: «Ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасында әдет-ғұрыптардың нормалары қоғамның бірден-бір заң реттегіші рөлін атқарды. Оның да себептері бар еді. Әуелі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты томаға-тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет-ғұрып заң нормалары тек үстем тапқа ғана емес, жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені туыс-туыстарымен ру-ру болып көшіп-қонған қазақтарда «ру намысы» күштірек еді».

А.Әбдірәсілқызы дәстүр мәселесіне қатысты келесідей пікір білдірген: «Ұлттың мінезі мен дәстүрлері – егіз ұғым. Бірінен бірі туындап, бірін-бірі қалыптастырып жатады. Дін қағидаларының сенімдік жағын діндес ұлттар өзгеріссіз қабылдайды, алайда бір ұлттың дәстүрін екінші ұлт көшіре алмайды. Оған дініміз де мәжбүрлемейді. Араб та, қазақ та ислам діні аясында дамып келе жатқан ұлттар, бірақ дәстүрлері қабыса бермейді. Бір ғана баланың дүниеге келуіне байланысты кейбір рәсімдерді алайық. Арабтар нәрестенің дүниеге келгеніне 7 күн толғанда шашын алып, шашының салмағымен бірдей садақа береді. Қазақы дәстүрде дүниеге нәресте келгенде шілдехана жасалады, бесікке салынады, жиырма күнде кіші қырқынан, отыз тоғыз немесе қырық бір күнде үлкен қырқынан шығарады. Қырық ізгі тілек айтып, қырық қасық сумен жуындыру, шаш-тырнағын алу, келушілерге «жұғысты болсын» деп сый-кәде беру (қазақша садақа) – қазаққа тән дәстүрлер. Ешкім ешбірін шариғатқа шалыс деп айыптай алмаса керек». Ғалым бұл орайда қазақ дәстүрі мен араб дәстүрінің әрбірінің өзіндік ерекшелігі бар екенін орынды атап өткен. Ұлттық ерекшеліктердің болуы әсерінен мұсылман халықтарының ғұрыптары да әртүрлі болып келеді. Егер араб емес ұлттардың ғұрыптары шариғат принциптеріне қайшы келмесе, оларды ұстануға ислам сенімі рұқсат берген.

Қазақтың дінтану ғылымының негізін қалаушылардың бірі М.Орынбеков ислам мен түркілік танымның сабақтастығына қатысты мынандай баға береді: «Қазақстанды мекендеуші тайпалардың исламмен ортақ этнолингвистикалық негіздері болды. Адалдық пен арсыздыққа қатысты түсініктер де бір арнада тоғысты. Халық бытыраған, бөлінген, әлсіреген сәттерде қоғамдық сананы тоғыстыратын, рулық жүйеден биік көтеретін бірыңғай идеология қажет болды. Ислам көзқарастар мен идеялардың ортақ кешенін жасай білді. Соның негізінде білім беру мен ағартудың ортақ құндылықтар жүйесін жасау мүмкін болды. Мұсылманның идеологиялық бейнесі далалықтарға тартымды болып көрінді және ол қоғамның бірігуіне негіз болды. Исламның ықпалы жұмсақ түрде жүрді және ол көшпелі қоғамның барлық бөлігін қамтыды». Бұл орайда автор ислам діні түркі халықтарын интеграциялау үрдісінде шешуші рөл ойнағанын баса көрсеткен. Бұл орайда славян халықтарының православиені қабылдауы арқылы халықтың бірлігі мен ынтымағы арта түскенін айтуға болады. Түркі халықтары өздерінің дүниетанымына жақын келетін ислам дінін қабылдау арқылы мұсылман әлемінің бір бөлшегіне айналды. Бұл дінді қабылдау арқылы түркі халықтарының саяси-мәдени байланыстары нығая түсті.

Тарихшы А.Избаиров ислам діні мен дәстүр сабақтастығына қатысты келесідей пікір білдіреді: «Орталық Азия өңіріне ислам дінінің таралуының ерекшелігі ретінде аталған діннің жергілікті қауымдардың мүдделеріне қатысты төзімділігін, ұлттық дәстүрлермен сабақтастығын атауға болады. Исламтанушы, тарихшы ғалымдар Орталық Азия өңірінде исламның келесідей бағыттары болғанын атап көрсетеді: сунниттік және шииттік ағымдар мен қозғалыстар (мүржия, исмаилия, мубадия), сунниттік теологиялық мектептер (матуриди, ашари, карамия), сунниттік діни құқықтық мектептер (ханафи, шафиғи), сопылық бауырластықтар (яссауи, нақшбанди, кубравия, ишкийа, кадирийа).

Орталық Азия аумағында мықты сунниттік қауымдастықтар пайда болды. Бұрынғы шииттік қауымдардың жұрнағы ретінде Таулы Бадахшанның исмаилиттері сақталып қалды. Кейінірек ирандық шиитердің ұрпағы ретінде Самарқандық шииттер қауымы қалыптасты. Осы ілімдер формасындағы классикалық ислам аймақ халықтарының мәдениетімен және дәстүрімен сабақтаса отырып дамыды. Осының нәтижесінде Орталық Азияда исламдық өркениеттің бір бөлігі болып табылатын мұсылмандықтың аймақтық формасы орнықты және ол діннің этномәдени дәстүрлерге қатысты бейімділігін көрсетті». Тарихшы ғалым орынды атап көрсеткендей, Орталық Азия өңіріндегі исламның өзіндік ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктердің ең елеулісі ислам дінінің жергілікті ұлттық ерекшеліктерді ескере білуі және әдет-ғұрыптарға қатысты толерантты көзқарасы болды.

Философия ғылымдарының кандидаты Ү.Сәрсембин дін мен дәстүрдің мән-маңызына мынандай баға береді: «Ұлттық тәрбиенің күші (рухы) адамды қоғамдық өмірден шеттетпей елмен бір қылуында. Қазақтың дара тұлғалары ел болашағына қажет құндылықтарды діннен, рухани өмірден дұрыс ала білді. Қазақ тарихты, дәстүр мен дінді даналықпен үйлестіру арқылы ұлттың рухын, қоғамның өрісін (деңгейін) сақтайтын ұлт болмысының көркем бейнесін, ұлт өнерінің көркем түрлерін шығара білген. Ұрпақты әсершілдікке, құр мақтанға, жалқаулыққа, жат мінезділікке, қатігездікке тәрбиелейтін нәрселер қазақта болмаған. Сондықтанда, тарихтағы қазақ дәстүрі кейінгі ұрпақ үшін рухани қазына, ілімге толы ғылым, өнегелі тарих. Қазақ баласын (би- шешен, батыр, ақын, ғалым, діни тұлға) елмен біріктірген екі қасиет еді. Сезімталдық, яғни жақсы мен жаманды ажырата білуі, екіншісі өз ісіне қабілеттілік және жауапкершіліктің болуы. Биік адами сапалар қазақ ұлтының дәстүрлі діни танымында тұнып тұр. Ұлттың дәстүрі мен діні арқылы Қазақ елі өзінің елдігін нығайтады. Ата бабамыз жасаған рухани дүниені, яғни ұлт мәдениетінің қамалын ұрпақ өзі жаһандық қатерлерден қорғауы тиіс». Ү.Сәрсембин дін мен дәстүрдің үндестігі, сабақтастығы негізінде ұлттық тәлім-тәрбие жүйесі де орныққанын меңзеп өткен. Дін мен дәстүрдің бірлігі арқылы жаһандану заманында теріс идеологиялардың ықпалынан сақтануға және ұлттық болмысты сақтауға болады.

Белгілі дінтанушы ғалым Ш.Керім ХХІ ғасырда дәстүрді сақтап қалудың мән-маңызына келесідей баға береді: «Біз қазақ елі болғандықтан, өзіміздің ұлт­­тық болмысымызды қалай сақтап қа­ламыз деген үлкен сұрақ туындайды. Тек қана біздің қазақ қоғамында ғана емес, барлық әлемдік жаһандану заманында халық­тардың дәстүрі өзгеріп, кейбір ұлттар жоғалып жатыр. Жаһандану дәуірінде біз көптеген дәстүрімізден қаласақ та, қала­масақ та айырыламыз. Келесі ғасырға біз қазақтығымыздан не алып барамыз деген проблема тұруы керек. Ислам діні қазіргідей кең түрде, дендеп ене бастаған кезде де біз дәстүріміздің қайсысын алып қаламыз деген тағы да мәселелер туады. Сонымен бірге, ислам діні ешқашан дәстүрге қарсы шықпаған. Сондықтан біз қазіргі дәуірде өзіміздің ұлттық дәстүрлерімізді, исламды сақтай отырып, қазіргі заманға лайық халық болып қалыптасуымыз керек.

«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар». Қаласақ та, қаламасақ та, кейбір салт-дәстүрлер қалады. Бірақ, дәстүрімізден айырылып қалсақ, біз ұлттық келбетімізден де айырылып қалуымыз мүмкін. Бар мәселе, осы дәстүрлердің қайсысын біз болашаққа алып барамыз? Сондықтан, біздің қазіргі философтар, қоғамтанушылар да қазақ хал­қының ең жақсы, заманымызға лайықты құндылықтарын сақтап қалуымыз керек деген ой айтуда. Мына заманда ислам дінін берік ұстамаған жағдайда да бізге халық ретінде жоқ болып кету қаупі тағы бар. Қазіргі кезде біз он миллионнан асатын халықпыз, көп емеспіз. Жаһандану дәуірінде өзіміздің ұлттық келбетімізді сақтап қалуды ойлауымыз керек». Ш.Керім орынды атап өткендей, салт-дәстүр ұлт болмысының маңызды бөлшегі. Жаңа өзгерістер орын алған қазіргі қоғамда ұлттық салт-дәстүрдің сақтауға барынша мән беру керек. Себебі дәстүрдің сақталуы ұлттық тектіліктің ғасырдан ғасырға жалғасуына кепіл бола алады.

Философ Ә.Бәкірұлы дін мен дәстүр мәселесіне байланысты мынандай пікір білдірген: «Діннің басты мақсаты «дәстүрді дамыту» емес, әруақытта «өзгеру үстіндегі дәстүрге» бейімделу арқылы адам жүрегіне имандылықты ұялату, бір Аллаға деген сенімді орнықтыру болып табылатын сияқты. Мысалы, «соқыр сенімдегі» адам − бір бөлек те, Алла жолына «саналы» жолмен барған адам – екі бөлек болып келеді. Алғашқысына діннің сыртқы атрибуты маңыздырақ. Сондықтан, ол қазақтың дәстүрін тәрк етіп, өзі дін идеалы санайтын бөтен елдің киім үлгісі мен салтын, мысалы, қысқа балақ пен қауға сақалды міндет санайтын фанат. Әдетте, ондайлар қарсы уәжге төзімсіз келеді – өз ұлтының дәстүр атаулысына астамшылықпен қарап, қажет болса шыққан тегіне қарсы «жихад» жариялай алатын «ислам солдаттарына» айналады». Бұл тұжырымында Ә.Бәкірұлы фанаттық діни сенім үлгісіне қатысты сын пікірін білдіріп, байыпты көзқарас қана тыныштық пен бейбіт өмір салтын орнықтыратынын жеткізген.

Бүгінгі таңда қазақ жерінде таралған әртүрлі теріс пиғылды діни идеологиялар қазақ салт-дәстүріне, отбасылық қарым-қатынастар жүйесіне кері әсерін тигізіп отыр. Исламдық теріс пиғылды топтар соңына ерген кейбір адепттер арабтануға ерекше бой алдыруда. Олардың сөз сөйлеу мәнері, сыртқы киім үлгілері және ұлттық салт-дәстүрге қатысты шетін көзқарастары шектен шыққан фанаттық ой-сананы білдіріп отыр. Белгілі исламтанушы ғалым Қ. Жолдыбайұлы қазақ халқының азаматтарын арабтарға көзсіз еліктеуден сақ болуға шақырып, былай дейді: «Араб елдері фанатизмге, Құранды тура мағынасында түсінуге, діннің сыртқы көрінісіне көп көңіл бөліп кетті. Сондықтан біз бұрынғы түркілік исламға қайта үңілуміз керек. Түркілік Ислам деген не? Мен бұрын Құран біреу, хадис белгілі болса, неге мұсылмандықты түркілік, т.б. деп бөлуіміз керек деп ойлайтынмын. Зерттей келе, түркілердің Ислам дінін мүлде бөлек түсінгеніне көзім жетті.

Жалпы қазіргі қоғамда деструктивті діни ағымдардың идеологиясы әсерінен туындаған дін мен дәстүр мәселесіне қатысты қайшылықтарды жою үшін төмендегі мақсат-міндеттерді жүзеге асыру қажет:

Біріншіден, зайырлы және діни қызметкерлер тарапынан бұқара халыққа дін мен дәстүрдің арақатынасы, қоғамдағы діннің, салт-дәстүрдің қызметтері жайлы ақпараттық түсіндіру жұмыстарын күшейту;

Екіншіден, қазақ салт-дәстүрінің ислами негіздері жайлы бұқаралық ақпарат құралдарында, ғылыми, көркем әдебиет шығармаларында жиі насихаттау. Ата дінінің исламмен тамырлас екенін түсінген халық деструктивті діни идеологиялардың арбауына бой алдырмайды;

Үшіншіден, көркем фильмдер, деректі фильмдер, қысқаша бейнероликтер, көшелердегі билбордтар арқылы дін мен дәстүрдің сабақтастығын насихаттау. Мемлекет азаматтары дін мен дәстүрдің сабақтастығы жайлы ақпараттарды визуалды тұрғыдан көру арқылы саналарына сіңіреді;

Төртіншіден, исламдық дін қызметкерлерінің уағыз-насихат жұмыстары қазақ халқының мәдениетімен, әдебиетімен астасып отыруы керек. Қазақ ойшылдарының діни пікір-пайымдарын айту арқылы көпшілікке мұсылман ата-бабаларының аманатын жеткізуге, сол арқылы бабалар аманатын сақтаудағы жауапкершілігін сездіруге болады.

Тәуелсіздігіне отыз жыл толғалы отырған Қазақстан үшін ұлтаралық және дінаралық татулық маңызды. Жат діни идеологиялардың ықпалына түспеу үшін өзіміздің салт-дәстүрлі, діни танымды жетік білу қажет. Қазақ елінің барша мұсылмандарының басын біріктіретін негіз – исламның сунниттік бағытының ханафилік мазхабы. Қазақстанда ислам дінінің уағыз насихатымен айналыса алатын бір ғана заңды діни бірлестік бар. Ол – Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтып өткендей «Діннің тұтастығы қашанда елдің тұтастығы, діни алауыздық ұлттық алауыздыққа апарып соғады». Осы себепті ел азаматтары діни саладағы жікшілдікке бой алдырмай, өмірлеріне бабалардан келіп жеткен дәстүрлі діни таным негіздерін басшылыққа алуы қажет.

Қазақ халқының рухани өмірінде араб тілі мен ислам мәдениетінің үлкен ізі бар. Оның ең бірінші белгісі – тіліміздегі араб сөздері. Бір тілден екінші тілге сөздің жалаң кіріп, сіңісіп кетуі оңай құбылыс емес. Алғашында өз жерінде қолданысқа түскен діни сөздер араб жарты аралынан өз өрісін кеңейте келе, түркі тілдеріне де ауыса бастады. Яғни, тіліміздегі арабша сөздердің қолданысы исламды қабылдаудан бастау алады. Бұлай дейтініміз, діни сөздерді, әсіресе ислами терминдерді кім діннен толық хабардар болса, сол кеңірек әрі көбірек қолданады.

Жалпы алғанда, араб элементтері, яғни кірме сөздер тек тілде ғана емес, қазақ халқының әдет ғұрпы мен салт-дәстүрінен, ғылымы мен мәдениет саласынан да өзіндік орнын алды. Мысалы, жаңа туған сәбиге азан шақырып ат қою рәсімі, «Ассаламуғалейкум» деп басталатын амандасу салты, діни мейрамдар, сонымен қатар, неке қию, жерлеу рәсімдері, қоштасу салты мен көңіл айту салты, т.б. айтуға болады. Сондай-ақ, оның қазақ фольклорына енгенін де айта кеткен артық болмас. Мәселен, араб елінің ертегісі «Мың бір түн», «Ләйлі-Мәжнүн» т.б. шығармалар шығыс сюжетіне құрылғанымен қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма іспеттес болып кеткен. Бұнымен қоса қазақ мақал-мәтелдерінде кездесетін араб мақалдары да (әмсал) қазақ халқының өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде, ұлттық мәдени сипаты мен ой-санасында кеңінен қамтылған. Осы аталмыш жайттар себебінен Пайғамбар хадистерінен туындаған қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер де жеткілікті. Әрине, мұндай хадистер аударма немесе мағыналық вариант арқылы ауысым жасайды.

Араб халқы да - тілге шебер халықтың бірі. Араб жазу әдебиетінің ең ірі құндылығы – Құран. Ал Құраннан кейінгі даналық иірімдер – Пайғамбар хадистері. Хадис – Пайғамбар Мұхаммедтің (с.а.c.) айтқан сөздері мен дін тұрғысындағы насихаттарын және соған сай іске асырған амал-әрекеттерін қамтиды. Хадис те өзінің құрылым жүйесі, терең мағыналылығы, бейнелілігі және т.б. жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие.