А. Д. Тойнбидің тарих философиясы
жүктеу/скачать 50,77 Kb.
|
Дәулетбек Султан. А.Тойнби
- Бұл бет үшін навигация:
- Арнольд Джозеф Тойнби
- 37 цивилизацияны
|
А.Д.Тойнбидің тарих философиясы Әлем өте жалдам қарқынмен, бірер уақытта тоқтаусыз даму үстінде. Қазір ғана болған, гүлденген нәрсе біраз уақыттан соң –ақ мүлде бөлек болып түрленіп жатқан заман өтуде. Тарихты жақсы білетін қазіргі адамзат болашақта оларды не күтіп тұрғанын қызыға қиялдайды, күтеді. Мұндай дамылсыз қозғалыс арқылы біз қайда бармақпыз, қайда кетіп бара жатырмыз. Қазіргі қоғамды, цивилизацияны не күтіп тұр. Тарихтан ба йқағанымыздай әр қоғам, мемлекет, мәдениетке жойылатын күн келе ме? Әлде осы қалыпта, даму күшіміздің арқасында біз құлдырау сатысынан аман-есен өтеміз бе. Өткеннен не түйімуіміз керек? Нені ұмытуымыз қажет? Осы сұрақтар қоғам арасында белсенді адамдарды ойландырмай қоймайды. Әсіресе философтар мен социологтарды. Қазіргі қарыштап, алды-артына қарамай кетіп бара жатқан батыстық мәдениеттің жағдайы не болмақ. Ал, оған еліктеп, сол мәдениетпен араласа бастаған мәдениеттер, қоғамдар не болмақ? Міне бұның бәрін түсініп, алдын ала болжай алу үшін біз тарихты жақсы білуіміз қажет. Өткенді саралау арқылы келешекте не күтіп тұрғанын пайымдауға болады. Осы тұрғыдан керемет тұжырымдар мен теорияларын зерттеп кеткен философ А.Д.Тойнбидің еңбегі ерекше. Арнольд Джозеф Тойнби- Англиялық социолог, тарихшы, философ, культуролог. Тарих және әлеумет философиясына өзінің шеберлігі арқасында көптеген үлес қоса білген тұлға. Әлемдік тарихты өзіндік ерекшелігімен керемет зерттеп кеткен философ. Жаһандану процесін зерделеп, европоцентризмге барынша қарсы шыққан ойшыл. Екі соғысты басынан өткеру арқылы, өз көзімен көрген саяси және қоғамдық оқиғаларды сипаттап, сол арқылы өзінің көптеген теорияларын дүниеге әкелген. Қазір барлығы жарыса жақтайтын демократияның да бұрыс жақтарын пайымдап кеткен. Н.Я.Данилевский, О.Шпенглерлердің идеяларымен қанығып өскендіктен көптеген ойлары солардыкімен ұштасады. Бірақ, ерекшеленетін тұстары да көп. Тойнби тарихты зерттеудің ерекше бағытын ойластырды. Қарапайымнан күрделіге, аз жетілгеннен көп жетілгенге бағытында қарастырылатын тарихты жалпылама, әлемдік түрде, бірнеше жеке мәдениттер, қоғам тұрғысынан қарастырады. Оның әрқайсысы өзіндік дамуы, жетілуі, жойылуы, құрамы мен құрылысы бар. Осылай ерекше зерттеулер арқылы Тойнби он екі томдық «Тарихты түсіну» атты кітаптарын жарыққа шығарған. Осы кітап Тойнбидің танымалдылығын арттырды. Яғни, көптеген тарихшылар тарихты бірізді реттілікпен, сызықты түрде бір бағыт пен мақсатқа қарай қозғалатын мәдениеттер мен мемлекеттер тұрғысынан қарайды. Ал, Тойнби болса мұндай бірізділіктің болуы мүмкін еместігін, тарихты бірнеше жеке, локальды қоғамдық құрылыстардың, цивилизациялардың өмір жолы арқылы түсіндіру керектігін, сол тұрғысынан қарау керектігін жеткізеді. Тойнби бір бағыттылықты қолдамағандықтан енді тарихты қандай бағыттан қарастыру керектігін ойластыра бастайды. «Возникают два вопроса: «Каково умопостигаемое поле исторического исследования?» и «Возможно ли поле исторического исследования, не соотносимое с конкретными историческими и социальными обстоятельствами и независимое от историка?»(А.Тойнби, «Постижение истории», 6бет) деген сұраққа жауап іздейді. Оған жауап беру үшін өзінің көз алдынды қалыптасып жатқан Англияның тарихына көз жүгіртеді. Кез-келген елдің тарихы жеңіл өтпейді. Алайда, әлемдік байланыста тығыз әрі өте активті қатынаста болған елдердің бірі осы ағылшындар елі еді. «Великобритания – один из таких примеров, которые могли бы служить нашей цели. Это не просто национальное государство, но и великая держава. Ее неотъемлемая составная часть, Англия, выделившись лишь два века назад , причем без нарушения исторической непрерывности или утраты идентичности, занимает такое же место в истории Европы, как, например, Франция, хотя Англия сыграла в истории особую роль. Выбранный нами пример удачно служит цели еще и потому, что Англия была относительно изолирована, во-первых, в силу географических условий и, во-вторых, в силу той специфической политики, которую проводили ее государственные деятели в период, когда она переживала наибольший творческий расцвет и могущество»( А.Тойнби, «Постижение истории», 6бет) делінген Тойнбидің өз мысалынан да байқауымызға болады. Оның материктен шектелген жағдайы, политикалық дамуы оның әлемдік қарым-қатынасқа жылдам түсірді, ол теңіз саяхаттары, ұлы ашылулар заманында да, соғыс кездерінде, колонизациялау уақыттарынан байқауымызға болады. «Следовательно, является ли история Англии умопостигаемой сама по себе? Можем ли мы абстрагировать внутреннюю историю Англии от ее внешних сношений? Если да, то можем ли мы сказать, что внешние сношения вторичны? А анализируя их, сможем ли мы доказать, что влияния, которым подверглась извне Англия, ничтожны по сравнению с влиянием, оказываемым Англией на остальной мир? Если на все эти вопросы удастся получить утвердительные ответы, то можно будет сделать вывод, что, тогда как историю других стран нельзя понять без сопоставления ее с историей Англии, английская история может быть понята как самостоятельная без каких-либо ссылок» »( А.Тойнби, «Постижение истории», 7бет)-деу арқылы Тойнби Шпенглердің және басқа да көптеген ойшылдардың мәдениеттер, мемлекеттер бір-біріне байланысы жоқ, әрқайсысы тұйық, жекешелену, бөлек түрде дамиды, өмір сүрді деген пікірлеріне қарсы шықты. Яғни, Англия тарихын басқа онымен байланыста болған елдер, ұлттар тарихынсыз немесе олардың тарихын Англиясыз зерттеу, түсіндіру мүмкін емес. Тіпті мыңдаған қашықтықтарда алыс жатқан Жаңа Зеландия, Австралия,Фиджи секілді мемлекеттер өткені Англиясыз пайымдау қиын. Сол себепті әртүрлі мәдениеттер, мемлекеттер өз елінің шекарасында ғана шектеліп қалмайды. Тарихты саралау үшін ол қысқа шекаралардан ауқымы кең, тарихи тұрғыдан сәйкес келетін белгілі бір байланыс орнын анықтау қажеттігін алға тартқандығы осыдан. Сол арқылы ол былай қорытындылады: «Даже столь беглый обзор позволяет заметить, что, чем дальше в глубь исторического времени обращаемся мы, тем менее значительным становится факт изолированности. Принятие христианства, которое можно считать началом всех событий в английской истории, является тому прямым подтверждением»( А.Тойнби, «Постижение истории», 7бет). Тарих терең тұңғиық, оның тереңіне түскен сайын тығыз, шым-шытырық қатынас, байланыстар байқалады. Ол тұйықталған мәдениеттер, жекеленген қоғамдар теориясының ойға қонымсыз екендігін барынша дәлелдей түседі. «Следовательно, национальная история Великобритании, если рассматривать ее изолированно, не является, никогда не была и не будет «умопостигаемым полем исторического исследования», и если это верно в отношении Великобритании, то, значит, верно и в отношении всякого иного национального государства. Поэтому, продолжая поиск возможного умопостигаемого поля исторического исследования, мы должны выбрать единицу более крупного масштаба, чем нация» ( А.Тойнби, «Постижение истории», 9бет). Осы тұста тарихты зерттейтін орын ретінде цивилизация ұғымы енгізіледі. «Цивилизации «представляют собой ... общества с более широкой протяженностью как в пространстве, так и во времени, чем национальные государства, города-государства или любые другие политические союзы»( А.Тойнби, «Постижение истории», 40бет). Яғни, цивилизациялардың ауқымы кең, кең болуы да тиіс. Өйткені бір ұлт өз мәдениетін, дәстүрін, тілін ешуақытта тек өзінде ғана жасырып, жекелеп ұстап тұрмайды. Себебі, байланыс болуы қажет, даму процесі үшін. «Итак, чтобы понять часть, мы должны прежде всею сосредоточить внимание на целом, потому что это целое есть поле исследования, умопостигаемое само по себе.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 11бет). Дей келе Тойнби цивилизацияның ауқымдылық, кеңістіктегі орны, байланысы, адамзаттың рөлі секілді сипаттамаларын да келтіреді: «а) умопостигаемые поля исторического исследования, границы которых были приблизительно установлены с учетом исторического контекста данной страны, представляют собой к настоящему времени общества с более широкой протяженностью как в пространстве, так и во времени, чем национальные государства, города-государства или любые другие политические союзы. б) такие политические союзы (национальные государства, города-государства и т.д.) не только уже в своей пространственной протяженности, но и короче во временной длительности обществ, в состав которых они входят, как часть входит в целое: они являются частным выражением конкретных социальных общностей. Общество, а не государство есть тот социальный «атом», на котором следует фокусировать свое внимание историку; в) общество, включающее в себя независимые национальные государства типа Великобритании, и общество, состоящее из городов-государств типа Афин, сопоставимы друг с другом, ибо представляют собой общества единого вида, г) ни одно из исследуемых обществ не охватывает всего человечества, не распространяется на всю обитаемую Землю и не имеет сверстников среди обществ своего вида: наше западное общество, например, не воспринималось как нечто целое, пока эллинское общество, будучи одним из первоначальных представителей обществ данного вида, не достигло своей зрелости. В любом случае полное время жизни отдельного общества не совпадает со временем жизни вида: д) непрерывность, преемственность в развитии обществ выражены значительно слабее, чем непрерывность между фазами истории одного общества (настолько слабее, что есть смысл различать эти два тина непрерывности), однако, рассматривая временную связь между двумя конкретными обществами различных эпох – в нашем случае западным и эллинским, – мы обнаружим отношения, которые метафорически можно было бы назвать «сыновне-отеческими».( А.Тойнби, «Постижение истории», 20бет) Цивилизация жайлы ұғым қалыптасқаннан кейін енді өз сөзіне сәйкес келуі үшін тарихта болған цивилизацияларды зерттеп, оларды белгілі бір жүйеге келтіре бастайды. Тойнби классификациялау кезінде басты негіздерін былай түсіндірді: «Попытка классификации по критерию религии выстроила следующий ряд: во-первых, общества, которые никак не связаны ни с последующими, ни с предшествующими обществами; во-вторых, общества, никак не связанные с предшествующими, но связанные с последующими обществами; в-третьих, общества, связанные с предшествующими, но менее непосредственной, менее интимной связью, чем сыновнее родство через вселенскую церковь, связью, обусловленной движением племен; в-четвертых, общества, связанные через вселенскую церковь с предшествующим обществом сыновними узами; в-пятых, общества, связанные с предшествующими связью более глубокой, чем отечески-сыновняя, а именно: через передаваемую с незначительными изменениями или вообще без них организованную религию правящего меньшинства.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 48бет). Осылай цивилизация құрылуында, дамуында, оның құрылысын қалыптастыруда қандай компоненттер болу керектігін сипаттау арқылы тарихта болған жалпы белгілі 37 цивилизацияны көрсетсе, кейін жойылған, ыдыраған, басқа цивилизацияларға бастама берген, қатып қалған, дамымаған цивилизацияларды, қоғамдарды алып тастау арқылы 21-ін қалдырады, ал оның 2-і қатып қалған цивилизацияларға кіріп кетеді(көшпенді және полинезиялық). Ең соңында қалған 19-ы: жүктеу/скачать 50,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|