Тынышпаев М. Тандамалы. Избранное. - Алматы, 2001. - 163 б

1.2. Батыршылық институтының қалыптасуы жэне дамуы
53
рыда айтып өткен араб бедуиндерінде тайпаны тек қана әскери 
көсемдер - сеийттер басқарғанынан көреміз деген тұжырым жа- 
сайды184
Дәстүрлі қазақ қоғамына тэн билер институтының ерекшелік- 
тері туралы жаза келе, зерттеуші А. Оразбаеваның «XIV-XVI ға- 
сырлардағы қазақ қоғамының элеуметтік өміріндегі билер инсти­
туты өзінше дербес, ара-жігі басқадай элеуметтік топтардан ажы- 
ратылған құрылым деуге келмейді»185 - деген тұжырымын батыр- 
шылық институтына да толық қолдануға болады. Бұл пікірімізге 
халық ауыз әдебиеті деректерінен мол мысал кетіруге болады. 
Қазақ хандығы құрылуының қарсадындағы Шығыс Дешті Қып- 
шақтың беделді билерінің бірі - Ақжол тек би ғана емес, батыр. 
XV ғасырда өмір сүрген Қазтуған; Доспамбет, Шалкиіз Тілен- 
шіұлы, Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді жыраулар да қол баста- 
ған батырлығымен танылған тұлғалар. Зерттеуші А.Оразбаева 
сөз болып отырған кезеңдегі би, жырау, батыр ұғымдарының өза- 
ра тығыз астасып жатқаны күмэн туғызбайды жэне мүның белгілі 
тарихи негізі де жоқ емес, - деп атап өтеді186
Зерттеуші Т.И. Сұлтанов та «би» сөзі ежелгі «бек» сөзінің сэл 
өзгерген атауы деп көрсетеді. Себебі би сөзі XV ғасырға дейін- 
гі деректерде кездеспейді. Түркінің «бек» сөзі моңғолдың ноян, 
араб-парсының эмір сөзіне сәйкес келеді деп жазады187 Билер 
төрт қасиеті: әскербасы, экімшілік тұлға, судья, дала ақсүйегі- 
нің өкілін біріктіруші. Дешті-Қыпшақтың билері немесе бектері 
Шыңғыс түқымдарынан да ежелгі, дэстүрлі ұлыстық ақсүйектер- 
дің өкілдері.
Жоғарыдағы пікірімізді Тоқтамыс хан дәуіріндегі тарихи тұл- 
ға Қарақожа батырдың мысалында да дәлелдеуге болады.
«Едіге» жырының Ш. Уэлиханов жэне Қ. Сәтпаев жариялаған 
нұсқасында Арғыннан шыққан Қарақожа батыр Тоқтамыс хан-

жүктеу/скачать 7,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: