А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
Сырым. Сырым – теріс біткен бір бұтақ. Қалай өсіп, қалай басып бара жатқанымды мен
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
- Бұл бет үшін навигация:
- Нарша.
| Сырым. Сырым – теріс біткен бір бұтақ. Қалай өсіп, қалай басып бара жатқанымды мен өзім де білмеймін. Алдымда менің не күтіп тұр! Қайда-қайда тартып бара жатқан тағдырым бар?.. Бұл сәтте оны да білген, аңдаған мен емеспін. Сол Сырым сенің еліңе келгенде, қайта туам деп келген жоқ. Жат елдің адамы болғанда, Қарагөзді жолға салып, жөнін түзеймін деп, мен балуан шығатын орын жоқ. (129 б.) (М.Ә.)
Осындағы асты сызылған мен сөздері қолданылмаса да, мазмұн түсінікті. Алайда суреткер кейіпкердің жеке МЕН-ін пафостық тұрғыдан көрсету мақсатында осылай қолданған деуге болады. Сондай-ақ мұнда автор- субъектінің кейіпкер-субъектіге лирикалық қатынасы, көзқарасы жоқ деуге болмас, ол да бір белгілі дәрежеде орын алып отырады. Нарша. Рас, Қарагөзде мін жоқ. Қарагөздің ақылы мен көркі мен түгілі менен зор хан-қара, би-төренің қайсысына болса да олқы келмес. (102 б.) Нарша. Сырым демеймін. Бірақ «мен» деген дос сендерден тілейтінім осы жарамның атын атап, тегін танып беріңдер! (103 б.) Қарагөз. Мен тұсаулы болғандығым үшін күйікті болсам қайтейін. Міне – мен өз алдыңызда... бар шыным, бар сырыммен аян боп тұрғаным осы. Сұрадыңыз – айтпасқа амалым жоқ. Мен шын дерттімін!.. (127 б.) Кейіпкерлердің бұл репликаларында да коммуникативтік қалып айқын. Мысалдардағы тілдік құралдар – етістіктің шақтары, I, II жақ категориялары, лепті, сұраулы сөйлемдердің қолданысы нақты коммуникативтік бағытты айқындайды. Пьесадағы оқиғалар осы шақта баяндалғанымен, автор мен оқиғаның қатысынан алғанда мұндағы уақыттық кеңістіктің алшақ болатындығы белгілі. Поэтикалық сөз мәнінің тереңдеуі мәтіннің дыбыстық ұйымдастырылуындағы белсенділігіне де байланысты. Поэтикалық сөздің мәні – кілттік тактілердегі сөздің логикалық-заттық үндестіктеріндегі құбылыстар есебінен де ұлғайып отырады. Демек, диалогтағы ой аяқталмаушылығы, лаконизм, образдық кеңістікті құрайтын ассоциативтік қатарлардың есебінен тілдік варианттағы лексикалық сөз өзгеше мағына иеленеді. Мәселен, М. Әуезовтің «Қарагөз» драмалық мәтінінің образдық аясындағы барлық тілдік элементтері бір эстетикалық тұтастыққа бағынады. Образдық кеңістік тілдік ұғымды білдіріп, образды сөзде бүкіл ассоциативтік қатарларды түзеді. Образдық кеңістіктің құрылымдық орталығы, тақырыптық аясы болып, негізгі сөз-образ тұрады. Яғни, драмалық мәтіндегі кез келген образды сөз поэтикалық суреттеуде негізгі қызмет атқарады. Ол көп жағдайда драмалық шығармалардың тақырыбы болып келеді. Мысалы, «Қарагөз» дегенде махаббатына қосыла алмаған есіл арудың жынданып кетуі, «Еңлік – Кебек» десе, арманда кеткен қос ғашықтың аянышты тағдыры, сол кезеңдегі ру тартысы, қысқасы, махаббат, оған қоса қасірет ұғымдары бірден ойға оралады. Демек, образды сөз поэтикалық суреттеудің негізі болып табылады. Актердің ассоциативті образды көріністерді жеткізуі, актерлық орындаушылықты ғана емес, мұндағы драмалық мәтінді көрерменнің де қабылдауын ескерсек, образды кеңістіктегі поэтикалық сөздің тілдік құрылымындағы ерекшелік те көрінеді. Драмалық мәтіндердің сахнада тура және ауыспалы мағыналары, яғни тілдік жүйедегі семантика-стилистикалық мүмкіндіктерінің барлығы ашылады. Актер тіліндегі сөз өнерін түгел қамитын – метафоралар болып табылады. Яғни, сахнадағы актердің ішкі көңіл-күйі тілдік образды метафоралар арқылы ашылады. Бір қарағанда, сахнадағы көрермендерге мәтін мен мәтін астарындағы ой, актерлердің ойыны мен сөзі, сөздің мағынасы және интонациясы үйлеспейтіндей әсер қалдыруы мүмкін. Сондықтан, спектакльдің образды құрылымындағы көркем міндеттің барлығы метафоралар арқылы іске асады. Авторлық мәтін, авторлық поэтикалық сөз, актердің ойыны арқылы тілдік метафоралардың негізін құрайды. Нақты шығармадағы автордың қолтаңбасы, көтеріп отырған мәселесі мен режиссердің ойы сахналық метафоралардан айқын көрінеді. Поэтикалық драмадағы тілдік образ, тілдік әрекет тек іріктелген тілдік құралдар арқылы іске асатындықтан, мұндай қолданыстар драмалық шығармалардың символикалық фабуласын анықтауға, образды жан-жақты ашуда қолданылады. Мұндайда әсіресе, сахнадағы образды кеңістіктің шарттарына сәйкес, тілдік құралдар сұрыпталады. Образды кеңістіктің поэтикалық шарты, метафоралар мен троптың басқа да түрлерінің әсерін күшейтеді. Бұл ретте метафоралар образды сөз әрекетіне айналады. Тілдік метафорадағы ассоциативті-психологиялық жағдайлардың өзара байланысы, драмалық қақтығыстар ерекшелігіне де қатысты туады. Метафоралар актер ойынының өзара қарым-қатынасын, драмалық шығармалардың режиссурасын, спектакльдің поэтикалық лексикасын анықтайтын тұтас кешен болып табылады. Сонымен, сахнадағы метафоралардың (поэтикалық троптар) белсенді қолданысына орай, мәтіннің «екінші» мазмұнды мағынасы туындайды, өмірлік жағдайлардағы қолданыстардың образды-метафоралық көпқырлы мәні арта түседі. Актердің ішкі ұмтылысы сөйлеу әрекетінің әсерін арттырады. Қысқа уақыттың ішінде-ақ кейіпкердің ішкі сезімдері, ширыққан тартыс, табиғи қабілеті, білдірейін деген ойы мен көзқарасы т.б., оның сыртқы бейнесі арқылы танылады. Актер әрбір сөздің динамикалық ішкі қуатын, яғни әрбір сөздің дыбыстық, ырғақтық нақыштарын сақтап жеткізулері шарт. Актерлық микропоэтикада көптеген тілдік қолданыстар жұмсалады. Ол үшін драматургтер тілдегі синтаксистік және лексикалық ерекшеліктерді, кейіпкерлердің сөздік қорын, образдың негізгі бейнесін ашатын сөйлеу мәнерін, актердің ішкі әлемі мен мінез-құлқын, т.б. қасиеттерін пайдаланады. Осы тұста Б. Шалабайдың тілдегі көріктеуіш құралдар жайлы: «Қай шығарма болмасын, ол өз тұсының тілдік бет-бейнесінің көрінісі. Сол сияқты көркем шығармаларда тілдің әр деңгейіндегі құрал, амал-тәсілдерінің жүйесі таңбаланады [10, 42 б.],- деуі де өте орынды деп білеміз. Сондай-ақ драмалық шығармалардағы эпизодтық көріністердегі тілдік қолданыстар да ештеңемен алмастыруға келмейтін міндетті құралдарға жатады. Актер тілі сенімді сахналық образ жасаудың құралы, ол мазмұнды қалыптастыруда, оны терең қабылдауда, нақты түсінуде белсенді рөл атқарады. Сахнадағы әрекет ету, нормативтілік, шешендік, сөзді мәнерлі жеткізу, осының барлығы актердің тілдік шеберлігімен анықталады. Бұл сондай-ақ театрлық педагогиканың міндеті болып табылады. жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|