Нейропсихологияның  теориялық  негіздері  және  практикалық

 

10 

мәдени-тарихи  дамуы  тұжырымдамасының  пайда  болуы.  Л.С.Выготский 

қалыптастырған  принциптер  А.Р.  Лурия  мен  оның  әріптестері  жүргізген 

мақсатқа  сай  бағытталған  көп  жылдық  зерттеулерінің  бастамасы  болды. 

Л.С.Выготскийдің  зерттеулері  әртүрлі  психикалық  үдерістердің  жүйелік 

құрылымын зерттеудің ғылыми негіздеріне және мидың локальды зақымдануы 

кезінде  бұзылған  психикалық  қызметтердің  орнын  толтыру  мүмкіндіктерін 

қалыптастыруға сүйенді; 

-

 

үшіншіден,  неврология,  нейрохирургия  мен  патопсихологияның 

жетістіктері. Ұлы Отан соғысы жылдарында миынан зақым алғандардың саны 

көп  болуына  байланысты  теориялық  зерттеулерге  клиникалық  тексеру 

жүргізуге  мүмкіндік  туды.  Б.В.  Зейгарник  өзінің  әріптестерімен  бірге  мидың 

табиғи  жолмен  зақымдануы  кезінде  ойлау  үдерістері  мен  күйзеліс  өрісінің 

патологиясын зерттей отырып, нейропсихологияның дамуына зор үлес қосты.  

Бірнеше  ғылыми  пәндердің  тоғысуынан  құралған  нейропсихология 

ғылымның  жеке  бір  саласы  ретінде  психикалық  іс-әрекетті  жүзеге  асыруда 

мидың жеке жүйелерінің маңызын зерттеуді көздеді. 

Нейропсихологияның негізгі мақсаттарын атап өтуге болады: 

1.  Мидың  локальды  зақымдануы  кезінде  психикалық  үдерістердің 

өзгеруін зерттеу. 

2.  Мүлдем  әртүрлі  психикалық  үдерістердің  жалпы  құрылымын 

анықтауға мүмкіндік беретін нейропсихологиялық талдау жүргізу. 

3. Мидың зақымдану ошағын ертерек диагностикалау. 

Нейропсихологияның  әдістемелік  негіздерін  қарастыруға  қолданылатын 

әдістердің әртүрлілігіне қарай оларды екі топқа бөлуге болады: 

Біріншісіне  –  негізгі  теориялық  білім  көмегімен  алынған  әдістерді,  ал 

екіншісіне  –  нейропсихологтардың  іс  жүзінде  қолданатын  әдістерін  жатқызуға 

болады. 

Бірінші  топқа  келсек,  мұнда  салыстырмалы-анатомиялық  зерттеу  әдісі, 

тітіркендіру әдісі және бұзу әдісі бар. 

Салыстырмалы-анатомиялық  зерттеу  әдісі  –  жануарлардың  өмір  сүру 

тәсілдері  мен  мінез-құлығының  олардың  жүйке  жүйесінің  құрылыс 

ерекшеліктеріне  тәуелділігін  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Осы  әдістің 

көмегімен  мидың  жұмыс  принциптері,  сондай-ақ  үлкен  жарты  шар 

қыртысының  құрылысы  анықталады,  бірақ  олардың  құрылымының  қызметін 

зерттеу қиындық тудырды. Тітіркендіру әдісі миға әсер ету нәтижесінде жоғары 

дәрежелі  психикалық  қызметтің  ерекшеліктерін  талдауды  шамалайды.  Сол 

себепті  миға  әртүрлі  жағдайда,  яғни  тікелей,  жанама  және  жекелеген 

нейрондарды  тітіркендіру  арқылы  әсер  етуге  болады.  Біріншісі  электрлік 

тоқтың  көмегімен  немесе  механикалық  жолмен  ми  қыртысының  жекелеген 

бөліктеріне  тікелей  әсер  етуді  көздейді.  1871  жылы  Фрич  және  Гитцик  осы 

әдіспен  иттің  моторлы  аймағын  анықтады,  Ч.  Шерингтон  (1903)  маймылға 

тәжірибе  жасады,  ал  В.  Пенфилд  адамға  бірінші  рет  осы  әдістіі  қолданды. 

Алайда  миға  тікелей  әсер  етуге,  әсіресе  адамға  қатысты  бірқатар  шектеулер 

қойылған.  Сол  себепті  ми  қыртысын  тікелей  тітіркендіру  немесе  жанама  әсер 

ету  арқылы  мидың  қызметін  табиғи  жолмен  зерттеу  қажеттілігі  пайда  болды. 

 

11 

Бұл әдіс осы сияқты табиғи факторлардың әсер етуі нәтижесінде мидың белгілі 

бір  бөлігінің  электрлік  белсенділігі  өзгерісін  анықтауды  көздейді. 

Электроэнцефалорамма  спектрінде  ырғақтардың  өзгерісін  тіркеу  біршама 

кеңінен  таралған  әдіс болып  табылады,  ол  белгілі  бір  сыртқы  әсерлерге  жауап 

беру  кезінде  туындайтын  потенциалдарды  тіркейді.  Эксперименталды 

нейрофизиологияның  одан  әрі  дамуы  жекелеген  нейрондардың  белсенділігін 

зерттеуге  мүмкіндік  берді.  Алайда  нейропсихологияның  мидың  механизмі 

туралы ғылым ретінде қалыптасуына бұзу әдісі (өшу әдісі) басты рөл атқарды. 

Бұл әдіс арқылы жануар миының белгілі бір аймағының бұзылуын және  оның 

мінез-құлқындағы  ерекшеліктерін  бақылауға  болады.  Ал  адамға  келсек,  бұл 

әдіс  арқылы  нейрохирургиялық  операциядан  кейінгі  немесе  ми  бөлімдері 

зақымданған ауруларды бақылауға болады. Мидың жеке бөлімдері жұмысының 

қайтымды және қайтымсыз бұзылуы байқалуы мүмкін. Қайтымды бұзылыстар 

мидың  жеке  бөлімдерінің  уақытша  өшуімен  байланысты,  соның  нәтижесінде 

мына  қызметтер  қалпына  келеді,  яғни  25  градустан  төмен  суықтық  нейрондар 

белсенділігін  тоқтатуға  алып  келеді,  ұйқы  салтамырына  арнайы  препараттың 

енуін және тиісті ми сыңарының өшуін шамалайтын Вада әдісі.  

Жоғарыда  аталған  барлық  әдістер  нейропсихологияға  негіздалген  негізгі 

мәліметтерді  алуға  мүмкіндік  берді,  сондықтан  да  оларды  ғылыми  зерттеулер 

әдісіне  жатқызуға  болады.  Нейропсихологтар  өздерінің  практикалық  іс-

әрекетінде  А.Р.  Лурия  ұсынған  «синдромдық  талдау»  әдісін  немесе  басқаша 

«Луриялық әдіс батареясын» қолданады. А.Р. Лурия батареяға біріккен бірқатар 

тесттерді  іріктеп  алды,  олар  барлық  негізгі  жоғары  дәрежелі  психикалық 

қызметтердің  жағдайын  (олардың  өлшемдері  бойынша)  бағалауға  көмектеседі. 

Бұл  әдістемелер  осы  өлшемдерді  қамтитын  барлық  ми  құрылымдарына 

бағытталған және мидың зақымдану аймағын анықтауға мүмкіндік береді. 

Осы  әдістер  клиникалық  нейропсихологиялық  диагностиканың  негізгі 

құралы  болып  табыла  отырып,  әртүрлі  таным  үдерістерінің  және  аурудың 

сөйлеу,  ойлау,  жазу  және  санау,  ес  сияқты  жеке  мінез-құлқын  зерттейді. 

Нейропсихологиялық  әдістерді  қолданудың  арнайы  саласын  мектеп 

дезадаптациясы  мәселесі  құрайды.  Синдромдық  талдау  әдісінің  көмегімен 

нашар оқитын балаларда ми дисфункциясының бар-жоғын анықтауға болады. 

Нейропсихологияның  салыстырмалы  жас  ғылым  екеніне  қарамастан, 

қазіргі кезде өз міндеттерімен ерекшеленетін бірнеше бағыттары пайда болды. 

Бұл  барлық  бағыттар  психикалық  үдерістердің  ми  механиздерін  зерттеуден 

тұратын  жалпы  теориялық  түсініктер  мен  жалпы  негізгі  мақсаттарды 

біріктіреді. Е.Д. Хомская мына бағыттарды ажыратады: 

Клиникалық  нейропсихология  –  мидың  локальды  зақымданулары  бар 

ауруларды  зерттеумен  айналысады.  Негізгі  міндеті  –  мидың  локалды 

зақымдануы  кезіндегі  нейропсихологиялық  синдромдарды  зерттеу.  Бұл 

саладағы  зерттеулердің  диагностика,  аурулардың  емделу,  қайта  қалпына  келу 

және  алдағы  тағдырын  болжау  мүмкіндіктері  туралы  психологиялық 

қорытынды  дайындау  үшін  үлкен  практикалық  маңызы  бар.  Негізгі  әдіс 

клиникалық  нейропсихологиялық  зерттеу  болып  табылады.  Қазіргі  таңда 

клиникалық  нейропсихологияда  мидың  оң  жақ  сыңарының  зақымдалуына, 

 

12 

сыңараралық  өзара  әрекет  кемістіктеріне,  мидың  терең  құрылымының 

зақымдалуына  байланысты  синдромдарды  зерттейді.  Бұл  бағыттың  одан  әрі 

дамуы мидың локальды зақымдануын диагностикалаудың заманауи әдістерінің 

дамуымен байланысты. 

Эксперименталды 

нейропсихология 

(танымдық 

үдерістердің 

нейропсихологиясы).  Негізгі  міндеті  –  мидың  локальды  зақымдануы  кезіндегі 

психикалық үдерістердің әр түрлі формада бұзылуын эксперименталды зерттеу. 

А.Р. Лурия мен оның шәкірттері еңбектерінің арқасында ес пен сөйлеу көбірек 

зерттелген.  Олар  сөйлеу  іс-әрекетін  күрделі  қызметтік  жүйе  ретінде 

қарастырып,  афазия  классификациясын  жасады,  есті  ұйымдастыру  туралы 

түсінікті едәуір толықтырды. Қазіргі кезде локализациясы бойынша әртүрлі ми 

зақымданулары  кезіндегі  танымдық  үдерістердің  және  эмоционалдық-жеке 

тұлғалық ортаның бұзылу ерекшеліктерін зерттеу жүргізілуде. 

Реабилитациялық  нейропсихология.  Бұл  бағыттың  негізгі  міндеті  – 

мидың  локальды  зақымдануы  кезіндегі  жоғары  дәрежелі  психикалық 

қызметтерді  қалпына  келтіру.  Сөйлеуді  қалпына  келтіру  принциптері  мен 

әдістері  неғұрлым  жете  зерттелген.  Бұл  саланы  зерттеу  Ұлы  Отан  соғысы 

жылдарында  басталды  (А.Р.  Лурия,  А.В.  Запорожец,  Б.Г.  Ананьев,  А.Н. 

Леонтьев).  Зақымдалған  қызметтік  жүйені  қайта  құру  есебінен  күрделі 

психикалық  қызметтің  қалпына  келуі  мүмкін  деген  пікірге  сүйене  отырып, 

жоғары  дәрежелі  психикалық  қызметтің  қалпына  келуінің  ғылыми  негізделген 

әдістері ұсынылды. Нәтижесінде зақымдалған қызмет психикалық құралдардың 

жаңа  жиынтығының  көмегімен  жұмыс  істей  бастайды.  Қазіргі  кезде 

нейропсихологтар  қызметінің  саласына  инсульт,  әртүрлі  ми  жарақаттары,  т.б. 

болған  аурулар  кіреді.  Сөйлеуді  қалпына  келтірудің  жаңа  әдістері, 

аудиовизуалды  әдістер,  топтық,  аурудың  эмоционалдық-жеке  тұлғалық 

ортасына әсер ететін жаңа әдістер жасалуда.  

Экологиялық 

нейропсихология 

психикалық 

қызметтер 

мен 

эмоционалдық-жеке  тұлғалық  орта  жағдайына  әртүрлі  қолайсыз  экологиялық 

факторлардың  әсерін  нейропсихология  тұрғысынан  бағалайды.  Бұл  бағыт 

Чернобыль  апатынан  кейін  дами  бастады  және  қоршаған  ортаның  үнемі 

ластануы жағдайында бұл зерттеулер өзекті мәселеге айнала бермек. 

Даму  нейропсихологиясы.  Міндеті  –  мидың  даму  заңдылықтарын 

анықтау.  Н.Н.  Корсакова  мен  оның  серіктес  авторлары  ол  мидың  локальды 

зақымдануын  диагностикалау  үшін  және  балалардағы  ең  төмен  деңгейдегі  ми 

дисфункциясын диагностикалау үшін маңызды, сондықтан онтогенездің әртүрлі 

кезеңдерінде  мидың  бір  бөлігінің  зақымдануы  әртүрлі  пайда  болады  деп  атап 

көрсеткен.  Жеке  қызметтік  жүйенің  (соның  ішінде  сөйлеу)  жеткіліксіз 

нәтижелілігі 

бала 

онтогенезінің 

қызметтік 

жүйесі 

қалыптасуының 

аяқталмауына  әкелетін  жеке  ерекшеліктерінің,  сонымен  қатар  ми 

аймақтарының  әр  қилы  жетілуінен  көрінетін  бала  миы  морфогенезінің 

өзгешелігі 

әсерінен 

туындауы 

мүмкін. 

Соңғы 

жылдары 

балалар 

нейропсихологиясы  жеке  сала  болып  бөлініп  шықты.  Бұл  бала  миының 

локальды  зақымданулары  кезіндегі  психикалық  қызметтердің  бұзылу 

өзгешелігін  зерттейтін  нейропсихологияның  жаңа  бағыты.  Бұл  саладағы 

 

13 

зерттеулер  жоғары  дәрежелі  психикалық  қызметтердің  локализациясы 

заңдылықтарын  анықтауға,  сондай-ақ  жасқа  байланысты  зақымдалу  ошағы 

локализациясының  психикалық  қызметтерге  әсерін  талдауға  мүмкіндік  береді. 

Бастауыш  мектеп  жасындағы  балалардың  ең  төменгі  деңгейдегі  ми 

дисфункциясына 

байланысты 

оқуда 

кездесетін 

қиындықтарына 

нейропсихологиялық талдау жасауға үлкен көңіл бөлінеді, ол осы жас кезеңіне 

сай  келмейтін  психиканың  қызметтік  жүйелерінің  өзгеше  қалыптасуына  алып 

келеді. Нейропсихологиялық диагностика онтогенездегі психикалық қызметтер 

мен  ми  байланыстарының  заңдылықтарын  түсінуге  және  қандай  да  бір 

қызметтердің  даму  деңгейі  мен  қарқынындағы  ми  ауытқуларының 

детерминанттарын анықтауға мүмкіндік береді. 

Нейропсихологиядағы  психофизиологиялық  бағыт  –  бұл  жоғары 

дәрежелі психикалық қызметтердің бұзылуының физиологиялық механизмдерін 

зерттейтін  бағыт.  Ол  зерттеу  әдістерін  (электроэнцефалография,  окулография, 

миография,  т.б.)  кеңінен  қолдана  отырып,  психофизиологиямен  тығыз 

байланыста дамиды. 

Нейропсихология  практика  сұраныстарының  арқасында  қалыптасты, 

бірінші кезекте мидың локальды зақымдануын диагностикалау қажеттілігі және 

бұзылған  психикалық  қызметтердің  қалпына  келу  мәселесі  тұрды. 

Нейропсихологияны  іс  жүзінде  қолданудың  диагностикалық,  реаблитациялық 

және  нейропсихологиялық  сияқты  бағыттары  бұрынғыдай  өзекті  мәселе  боп 

қала береді.  

Диагностикалық бағыттың мақсаты мидың зақымдалған аймағын анықтау 

үшін  әртүрлі  нейропсихологиялық  зерттеу  әдістерін  іс  жүзінде  қолдану  және 

жоғары  дәрежелі  психикалық  қызметтердің  операцияға  дейінгі  және  одан 

кейінгі  кезеңдегі  жағдайының  динамикасын  бағалау  болып  табылады.  Бұл 

әдістерді  жарақаттанған  және  ісік  шалған  мидың  зақымдалу  материалы 

негізінде А.Р. Лурия ойлап тапқан болатын, бірақ оларды көбінесе инсульттерді 

емдеу  ауруханасында  мидың  басқа  да  зақымдану  түрлерін  зерттеу  үшін  де 

қолданады.  Соңғы  жылдары  мидың  локалды  зақымдалуын  диагностикалаудың 

техникалық  құралдарын  дамыту  әртүрлі  диагностикалық  шаралар  жүйесіндегі 

нейропсихологиялық  диагностикалаудың  орнын  өзгертті.  Қандай  да  бір 

сиптомдар  ерте  пайда  болып,  кеш  жойылатын  мидың  қызметтік  жағдайында 

көрінетін  нейропсихологиялық  синдромдар  болғандықтан,  олар  жоғары 

дәрежелі  психикалық  қызметтердің  операцияға  дейінгі  және  одан  кейінгі 

кезеңдегі  жағдайының  динамикасын  бағалау  үшін  жиі  қолданылады.  Одан 

басқа  бұл  әдістерді  нейрохирургиялық  операциядан  өткен  ауруларды  дәрі 

арқылы емдеу кезінде бақылау үшін қолданады.  

Реабилитациялық  бағыт  бұзылған  жоғары  дәрежелі  психикалық 

қызметтерді,  сөйлеуді,  зияткерлік  және  мнестикалық  іс-әрекеттерді  қалпына 

келтіретін нейропсихологияның әдістерін іс жүзінде қолдану болып табылады. 

Қазіргі  кезде  сау  адамды  зерттеу  кезінде,  мысалы,  сыңараралық 

асимметрияны  зерттегенде  нейропсихологиялық  әдісті  қолдану  кеңінен  дами 

бастады.  

 

14 

Бақылау сұрақтары. 

1.

 

Нейропсихологияны зерттеу пәнін атап беріңдер. 

2.

 

Нейропсихологияның  жеке  ғылыми  пән  болып  бөлініп  шығуының 

негізгі себептерін атаңдар. 

3.

 

Ми  туралы  мәселені  шешудің  салыстырмалы-анатомиялық  әдісі 

психика құралы ретінде не беруі мүмкін? 

4.

 

Филогенездің  әртүрлі  сатысындағы  жануарлар  ағзасының  сыртқы 

ортамен қарым-қатынасын реттейтін аппараттар біркелкі ме әлде әркелкі ме? 

5.

 

Антропогенездің  әртүрлі  сатысындағы  жекелеген  ми  қыртысы 

түзілуінің қызметтік және анатомиялық қатынасы өзгере ме? 

6.

 

Тітіркендіру  әдісінің  көмегімен  мидың  қызметтік  ұйымдастырылуы 

туралы қандай деректер алуға болады? 

7.

 

Бұзу әдісінің ерекшелігі неде? 

8.

 

Балалар  нейропсихологиясының  мектеп  психологы  жұмысының 

тәжірибесінде алатын орны қандай?  

9.

 

Клиникалық нейропсихологияның міндеттерін атап беріңдер? 

10.

 

Синдромдық талдау әдісінің мәні неде? 

 

1.3. Ми жұмысының құрылымдық-қызметтік принциптері 

 

ХІХ ғ. басында-ақ Ф.Галль ми біртекті емес, сұр (қыртыс пен қыртысасты 

жасушалар)  және  ақ  заттардан  (өткізгіш  талшықтар)  тұратынын  тапты,  бірақ 

осы  деректерге  тиісті  назар  аудармады.  Тек  1863  ж.  киевтік  физиолог  Бец 

бұлшықеттермен  байланысқан  үлкен  пирамидтік  жасушаларды  және  сезім 

мүшелерімен  байланысқан  түйіршікті  жасушаларды  анықтаған.  Ми 

жасушаларының  құрылысы  әртүрлі  екендігі  және  әртүрлі  қызметтерді 

орындайтыны  дәлелденді.  Ми  қыртысы  жоғары  бағытталған  жүйке 

жасушаларынан,  олардың  өсінділерінен,  афферентті  және  эфферентті  жүйке 

талшықтарының  түйіндерінен  және  нейроглия  жасушаларынан  құралған  және 

ми сыңарларын жауып тұратын үстіңгі қабат болып табылады. 

Кейін  үлкен  ми  сыңарлары  жаңа  қыртысының  6  жасуша  қабатынан 

(кейбір  деректер  бойынша  7)  тұратын  және  көлемі,  орналасу  тығыздығы, 

пішіні,  оларды  құрайтын  жүйке  жасушаларының  мөлшері  арқылы 

ажыратылатын негізгі құрылымы екендігі анықталды.  

Алтыншы (афферентті) қабат сезім мүшелерімен байланысқан түйіршікті 

жасушалардан  тұрады.  Бесінші  (эфферентті)  қабат  бұлшықет  импульсін 

басқаратын  үлкен  пирамидтік  жасушалардан  тұрады.  Қыртыстың  төртінші 

қабатына шеткі рецепторларда пайда болған импульстерді апаратын талшықтар 

кіреді.  Бұл  үш  қабат  қыртыстың  алғашқы  немесе  проекциялық  аймағын 

құрайды.  Ми  сыңарының  үстіңгі  қабаты  оны  бөліктерге  (маңдай,  төбе,  самай, 

шүйде) бөлетін терең жүлгелерден және иірімдерден тұрады. Осыған сәйкес, ми 

қыртысының  бірінші  төбе  (жалпы  сезімтал),  шүйде  (көру),  самай  (есту) 

аймақтарын айырып көрсетті. Олардың негізгі қызметі – шеткі рецепторлардан 

келетін  қозуды  қабылдау  және  оны  талдау.  Қалыпты  жағдайда  туған  балада 

үлкен ми сыңарлары қыртысының бірінші аймақтары бірден қалыптасып туады. 

 

15 

Ми қыртысының әрбір бірінші аймақтарынан құрылысы біршама күрделі 

болып  келетін  екінші  және  үшінші  ми  қабаттарынан  тұратын  екінші  аймақ 

жүйесі  реттеліп  отырады.  Олар  аксондары  қысқа  жасушалардан  тұрады, 

сондықтан  қозу  олардың  шегінен  тысқары  шықпай,  ассоциативті  қызметті 

қамтамасыз ете отырып, қабаттың ішінде ғана жайылады. Үшінші қабат қысқа 

аксонды  түйіршікті  жасушалардан,  ал  екінші  қабат  қысқа  аксонды  пирамидтік 

жасушалардан  тұрады.  Ми  қыртысының  екінші  немесе  проекциялық-

ассоциативтік  аймақтары  қозу  синтезі  қызметін  қамтамасыз  етеді.  Ми 

қыртысының  екінші  төбе  (жалпы  сезімтал),  шүйде  (көру),  самай  (есту) 

аймақтарын айырып көрсетті. Екінші аймақтар 2-3 жасқа қарай жетіледі. 

Үлкен  ми  сыңарларының  жекелеген  сезгіш  аймақтарында  бірінші 

қабаттың  жасушалары  (қысқа  аксонды  жасушалар)  орналасқан.  Бұл  қабат  ми 

қыртысының  үшінші  немесе  ассоциативтік  аймағын  құрайды,  оның  негізгі 

қызметі  қозудың  екінші  синтезі  болып  табылады.  Ми  қыртысындағы  үшінші 

аймақтың  екі  тобын  атап  көрсетуге  болады:  артқы  немесе  самай-төбе-шүйде 

(шүйде,  самай,  төбе  аймақтарының  түйіскен  жерінде  орналасқан)  және 

алдыңғы.  Ми  қыртысының  үшінші  аймағы  жекелеген  анализаторлардың 

қыртысты бөліктерінің бірлесіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Артқы үшінші 

аймақ 6-7 жасқа қарай, ал алдыңғысы 14-15 жасқа қарай жетіледі. 

Мидың осы барлық жүйелері бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста жұмыс 

істейді.  А.Р.  Лурия  ми  қыртысының  әртүрлі  топографиялық  бөліктерінде  жеке 

қыртыс  қабаттары  біркелкі  таралмағанын  ерекше  атап  өтті.  Бастапқы  жүйке 

жасушалары түрлерінің саны көп емес, дегенмен нейрондардың бірігу сипаты, 

олардың  бір-бірімен  байланысуы  мен  орналасуы  байланыс  түрлерінің  шексіз 

санын қалыптастыруға мүмкіндік береді. 

Кез  келген  тұжырымдама  бірқатар  принциптер  (лат.  рrincipium  –  негіз) 

арқылы  дәлелденеді,  соның  ішінде  ми  мен  психиканың  өзара  байланысу 

тұжырымдамасы. А.Р. Лурия, Е.Д. Хомская, О.С. Адрианов, Л.С. Цветкова, Н.П. 

Бехтерева  және  т.б.  жұмыстарында  ми  құрылысы  мен  жұмысының  негізгі 

принциптері 

жинақталады. 

Осы 

зерттеушілердің 

арқасында 

мидың 

ұйымдастырылуы  арқылы  барлық  макрожүйелерге  тән  құрылыс  пен  қызмет 

етудің жалпы принциптерін, сондай-ақ осы жүйелердің динамикалық өзгермелі 

жеке ерекшеліктерін анықтауға болады. 

А.Р.  Лурия  мидың  психика  құралы  ретінде  оның  эволюциясы  мен 

құрылысының келесі принциптерін атап көрсетті: 

-  эволюциялық  даму  принципі,  оның  негізі  бойынша  эволюцияның  түрлі 

кезеңдерінде  ағзаның  ортамен  қарым-қатынасы  және  оның  мінез-құлқы  жүйке 

жүйесінің  түрлі  аппараттарымен  реттелінеді,  демек,  адам  миы  ұзақ 

эволюциялық дамудың өнімі болып табылады; 

-  ежелгі  құрылымының  сақталу  принципі,  ол  бойынша  мидың  бұрынғы 

аппараты сақталады да, жаңа қосылыстарға негізгі орын беріп жаңа рөл алады. 

Олар көбінесе мінез-құлқы фонын қамтамасыз ететін аппаратқа айналады; 

- мидың қызметтік жүйесінің вертикалды құрылым принципі, ол бойынша 

мінез-құлықтың әрбір формасы жүйке аппаратының түрлі деңгейлерінің бірегей 

жұмысын  қамтамасыз  етеді,  олар  бір-бірімен  кіруші  және  шығушы 

 

16 

байланыстармен байланысады, миды өздігінен реттеуші жүйеге айналдырады; 

-  мидың  түрлі  жүйелерінің  иерархиялық  қарым-қатынас  принципі,  ол 

бойынша  шеткі  сезім  мүшелерінде  пайда  болатын  қозу  алдымен  қыртыстың 

бірінші аймағында (проекциялық), кейін екінші аймағына таралады, олар шеткі 

қозу  кезінде  күрделі  қызметтер  жүйесіне  айналатын  соматотопикалық 

проекцияға қосатын интегративті рөл атқарады; 

-  ми  қыртысы  бірінші  аймағының  соматотопикалық  ұйымдастырылу 

принципі, ол бойынша дененің әр бөлігіне үлкен ми сыңарлары қыртысындағы 

қатаң тәртіптегі арнайы пункттер сәйкес келеді (дәлме дәл); 

-  қыртыстың  қызметтік  ұйымдастырылу  принципі,  қызметтің  рөлі  мен 

оның  үлкен  ми  сыңарлары  қыртысы  проекциясының  қарым-қатынасын 

көрсетеді:  неғұрлым  қызметтік  жүйенің  маңызы  көп  болса,  соғұрлым  оның 

проекциясының  аумағы  ми  қыртысының  бірінші  аймағында  көп  болады.  Осы 

принциптің иллюстрациясы белгілі Пенфилда сызбанұсқасы болып табылады; 

-  прогрессивті  кортиколизация  принципі,  оның  мәні  бойынша  жануар 

эволюциялық баспалдақта неғұрлым жоғары тұрса, соғұрлым оның мінез-құлқы 

қыртыспен реттеледі және бұл реттеудің дифференциялық сипаты жоғарлайды. 

Одан  басқа  А.Р.  Лурия  адамның  психикалық  қызметінің  қалыптасуы 

қарапайымнан күрделене түсетінін айтты. 

О.С  Адрианов  ми  туралы  ғылымды  толықтырып  дамытты  және  екі 

принципін қалыптастырды: 

-  вертикалды  ұйымдасқан  қозу  өтетін  жолдардың  көп  деңгейлі  қарым-

қатынас  принципі,  бұл  афференттік  сигналдардың  әртүрлі  типтерін  қайта 

өңдеуге мүмкіндік береді; 

-  мидың  түрлі  жүйелерінің  иерархиялық  тәуелділік  принципі,  оның 

көмегімен әр жүйенің бостандық деңгейі азаяды да, бір иерархия деңгейін басқа 

деңгеймен басқару мүмкін болады.  

Е.Д.  Хомская  қазіргі  көзқарасқа  сүйене  отырып,  миды  психиканың  бір 

саласы ретінде алып, жоғары дәрежелі ми қызметінің локализация теориясының 

екі негізгі принципін негізге алды: 

-  жүйелі  локализация  қызметінің  принципі  (әрбір  психикалық  қызмет 

мидың жүйелі қызметтік құрылымымен тығыз байланысты); 

-  динамикалық  локализация қызметінің  принципі  (әр  психикалық қызмет 

әртүрлі жастағы әртүрлі адамдарда мидың динамикалық өзгерісі болады). 

Жоғарыда  аталған  мидың  құрылымдық-қызметтік  ұйымдастырылуының 

басты принциптері нейроанатомиялық деректерді талдау негізінде құралған. 

жүктеу/скачать 0,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: