А. С. Динмухамедова

 

34 

3.3 Сенсорлы және гностикалық тері-кинестетика бұзылыстары 

 

Тері-кинестетикалық  немесе  жалпы  сезімталдық  әртүрлі  сезімталдықтар 

арасында айрықша орын алады, өйткені оның болмауы өмірге сәйкес келмейді. 

Кесілгенді, ыстықты не суықты сезбей, адам қан жоғалтудан, тым тоңазудан тез 

қайтыс  болуы  мүмкін.  Кинестетикалық  сезімдердің  бұзылуы  қозғалыстың 

бұзылуына  әкеледі.  Бұл  тері  және  кинестетикалық  сезімнен  тұратын  жиынтық 

ұғым. Теріге рецепторлардан болған түйсіктерді жатқызады. Рецепторлар теріде 

болады:  жылулық  (Руффинидің  цилиндрлік  рецепторлары),  суықтық  (Краузе 

дөңгелектері),  тактильді  (Мейснер  денелері),  ауырсыну  (бос  жүйке  ұштары) 

және  барлық  рецепторлардың  жұмысын  қамтамасыз  ететін  вибрациялық 

сезінулер. 

Кинестетикалық  сезімталдық  бұлшықеттердің  жиырылу  түйсіктерінен, 

буындар  орнының  ауысуы  және  сіңірлердің  әртүрлі  деңгейдегі  тартылуынан 

(Гольдждің сіңірлі органы). Ақырында тері және тірек-бұлшықет аппараты тері-

кинестетикалық  анализаторлардың  перифериялық  бөлімі,  адамның  ең  үлкен 

анализаторы  болып  келеді.  Бұл  анализаторда  рецепторлар  біркелкі 

орналаспаған. Ең көп мөлшері алақанда, ауыз айналасының терісінде, тілде, ең 

төмені  арқаның  ортаңғы  бөліктерінде  болады.  Бірақ  терінің  әр  бөлімінде  тері 

сезімталдығының барлық түрлері бір мезгілде болады. 

Тері-кинестетикалық  анализатордың  өткізгіш  жолдары  А,  В  және  С 

түріндегі  талшықтардан  тұрады,  олар  әртүрлі  сезімталдықты  өткізеді  және 

миелиндеу  деңгейінде  ерекшеленеді,  яғни  диаметрі  мен  тітіркенуді  өткізу 

жылдамдығы бойынша ерекшеленеді. А типті талшықтар жақсы миелинделген. 

Олардың  диаметрі  8-12  мк-ға  жуық,  қозу  жылдамдығы  120  м/сек.,  тактильді 

және  кинестетикалық  түйсіктерді  өткізеді.  В  типті  талшықтардың  сыртында 

жіңішке  миелинді  қабық  болады,  диаметрі  кішкентай,  жылдамдығы  15-20 

м/сек., температуралық және ауырсыну қозуларын жүргізеді. 

С  типтегі  талшықтарда  миелин  қабығы  болмайды.  Ең  кішкентай 

диаметрлі,  жылдамдығы  –  0,5-15  м/сек.  Олар  ауырсыну  және  ішінара 

температуралық қозу өткізеді. 

Тері  –  кинестетикалық  анализатордың  қыртысты  шеті  төбе  қыртысының 

бірінші  аймағынан  тұрады.  Соматотопикалық  ұйымдасуы  болады  және 

модальдығымен  ерекшеленеді.  Олар  тері-кинестетикалық  қозуды  қабылдап 

анализ жасайды. 

Төбе  қыртысы  бірінші  аймағының  бұзылысында  анестезия  құбылысы 

пайда болады, дене жартысының не белгілі бір бөлігі сезгіштігінің жоғалуы. 

Төбе қыртысының екінші аймағы тері-кинестетикалық түйсіктер синтезін 

қамтамасыз етеді. Олардың бұзылуында неғұрлым күрделі тактильді агнозиялар 

симптоматикасы  болады  (1.)  Төбе  қыртысының  екінші  аймағы  үлкен  жарты 

шарлары үлкен ауданды алады және бұзылу ошағын оқшаулауға байланысты 2 

синдромға бөледі: төменгі және жоғарғы төбе. 

Төменгі  төбе  синдромы  төменгі  посторталық

 

қыртыстың  бұзылуынан 

пайда болады. Олар мынадай симптомдардан тұрады: 

Астериогноз  (тактильді  заттық  агнозия)  сырқат  қабылдаудың  сенсорлық 

 

35 

негізі  сақталған  кезде  затты  қолына  алып  ұстағанда  оны  танымайды.  Өрескел 

жағдайларда объект текстурасының агнозиясы болады. 

Объект  текстурасының  тактильді  агнозиясы  –  сырқат  адам  материалдың 

сапасын білмейді (қыртыстық, жұмсақтық, майдалық). 

Саусақ агнозиясы (Герштман синдромы) – тану мүмкіндігі бұзылады және 

қарама-қарсы қолдың саусақтарын атай алмайды(көзді жұмып). 

Тактильді  алексия  (сол  жақ  жарты  шардың  бұзылуы  кезінде)  қолына 

жазылған  әріптер  мен  цифрларды  әрең  таниды.  Әріптерді  тактильді  танудың 

бұл қабілеті тек сауаттылыққа үйреткеннен кейін ғана жүргізіледі. 

Жоғарғы  төбе  синдромы  бар  денеден  ақпарат  түсетін  бірінші  аймаққа 

жанасатын  төбе  қыртысы  екінші  аймағының  бұзылуынан  пайда  болады.  Оған 

соматоагнозия  (дене  сұлбасының  бұзылуы)  тән,  ол  дене  бөліктерін  тану 

бұзылысынан байқалады. Олардың бір-біріне қарай орналасуы, әсіресе, оң жақ 

жарты  шардың бұзылуында  (сырқат  адам  сол  жақ  қол-аяқты  елемейді,  оларды 

жоғалтады, үлкейтеді, азайтады, қысқартады). 

Бақылау сұрақтары. 

1.

 

Тері сезімталдығы қандай компоненттерден тұрады? 

2.

 

Кинестетикалық сезімталдықтың құрамдас бөліктерін атаңыздар? 

3.

 

А, В және С талшықтары бір-бірінен қалай ажыратылады? 

4.

 

Остериогноз деген не? Оның пайда болу тетіктері. 

5.

 

Төменгі төбе синдромын сипаттаңыздар. 

6.

 

Жоғарғы төбе синдромы қандай жағдайларда пайда болады? 

7.

 

Тері-кинестетикалық 

анализатордың 

жұмысын 

ұйымдастыруда 

функцио-налдық принцип қалай байқалады? 

8.

 

Сезімталдық симптомы қалай пайда болады? 

9.

 

Төбе  қыртысы  екінші  аймағының  жұмысында  латериализация  қалай 

байқалады? 

10.

 

Тактильді алексияның мәні неде? 

 

3.4 Мидың локальді бұзылуындағы сөйлеу ақаулығы 

 

Қызмет атқарады, әр қайсысының ұымдасу ерекшеліктері болады, және те 

қалыптасу  мерзімдері  де  әр  түрлі  болады.  Генезис  пен  психологиялық 

құрылымның  осы  ерекшеліктері  сөйлеу  қызметінің  әр  түрлерінің  мида 

ұйымдасуында көрініс табады.  

Сөйлеу  күрделі  функционалдық  жүйе  ретінде  қарастырылады,  оның 

құрамына  афферентті  және  эфферентті  буындар  енеді,  олардың  қызметіне 

барлық  анализаторлар  қатысады:  есту,  көру,  тері-кинестетикалық,  қозғалыс. 

Бұлардың барлығы сөйлеу жүйесіне өз үлестерін қосады. 

Осы буындардың біреуі түсіп қалса, сөйлеу бұзылысы пайда болады, ақау 

сипаты сөйлеу процесіне қатыспаған буын түріне байланысты болады.  

А.Р.  Лурияның  айтуы  бойынша  импрессивтік  сөйлеуді  ұйымдастыру 

(қабылданатын сөзді қайта кодтау) үшін келесі ережелерге бағыну шарт: 

-сөйлеудің  фонематикалық  белгілерінің  анық  бөлінуі.  Мидығң  сол  жақ 

жарты  шарының  самай  аумағының  екіншілік  бөлімдерінің  жоғары  бөлігімен 

 

36 

(Вернике  аумағы)  қамтамасыз  етіледі.  Бұл  жердің  зақымдалуы  сенсорлы 

афазияға  әкеліп  соғады.  Бұл  жағдайда  науқас  естілуі  жағынан  жақын 

фонемаларды  айыра  алмайды.  Ол  «кора»-«гора»  сөздерінің  айырмашылығын 

естімейді. Бұнда науқастың естігенді түсіну ниеті сақталады;  

-сөзді  түсіну  (бұл  функция  көру  және  есту  анализаторларының  біріккен 

қызмет етуінің нәтижесінде іске асатыны туралы болжам бар). Бұл өзара қызмет 

бұзылғанда  сөздің  дыбыстық  бейнесі,  көру  бейнесін  тудырмайды,  сондықтан 

оның мағынасын тану өрескел түрде бұзылады;  

-толық  фразаның  немесе  жүйелі  айтылған  сөздердің  мағынасын  түсіну. 

Бұл шартты іске асыру үшін бірнеше компонент қажет: 

а) фразаның түгел элементтерін есте сақтау, бұған сол жақ жарты шардың 

ортаңғы бөлімнің екіншілік самай аумағы жауап береді. Бұл бөлім бұзылысынан 

акустико-мнестикалық  афазия  пайда  болады  (есте  бірнеше  сөзді  де  сақтай 

алмаушылық); 

б)  сөйлеудің  симультанды  синтезі,  сол  жақ  жарты  шардың  самай-төбе–

шүйде  бөлімдерімен  (оңқайларда)  қамтамасыз  етіледі.  Бұл  аумақтың 

бұзылысынан  семантикалық  афазияғапайда  болады  (күрделі  логико-

грамматикалық конструкцияларды түсінудің бұзылуы). 

в)  айиылған  сөздердің  негізгі  сөйлеу  элементтерінің  белсенді  анализі 

(жалпы  айтылғанның  жалпы  мазмұнын,  контекстін  түсіну).  Бұл  шарт  мидың 

маңдай бөлімдерінің көмегімен қамтамасыз етіледі.  

Сонымен,  импрессивті  сөйлеу  жеке  күрделі  функционалды  жүйені 

құрайды, оның ұйымдасуына мидың әр түрлі құрылымдары қатысады, олардың 

әр қайсысы бұл функцияның орындалуына өз үлесін қосады. 

А.Р.  Лурияның  айтуы  бойынша  экспрессивті  сөйлеудің  негізгі  буыны, 

қарапайым  сөздерді  қайталап  (дыбыстарды,  буынды,  сөздерді),  атау  болып 

келеді. Қайталама сөйлеуде дыбыстық мысал болады, айтылуында ол жоқ. 

Қайталама сөйлеудің негізінде келесі элементтер болады: 

-анық  естіп  қабылдау,  сол  жақ жарты  шардың  самай  аумағының  жоғарғы 

бөлігінің  екіншілік  бөлігімен  жүзеге  асырылады.  Оның  бұзылысы 

фонематикалық  естудің  құлдырауына  әкеліп  соғады,  ол  қайталау  ақауларымен 

қатар жүреді (жақын фонемаларды ауыстыру, қате айту); 

-артикуляциялық 

жүйенің  анықтығы,  сол  жақ  жарты  шардың 

постцентральді  (төбе)  аумағының  екіншілік  бөлігімен  (солақайларда)  жүзеге 

асырылады.  Оның  бұзылысы  афферентті  моторлы  афазияға  әкеліп  соғады 

(артикулемалардың  құлдырауы,  айтылуы  жақын  артикулемаларды  ауыстыру, 

литеральді парафазия); 

-бір  артикулемадан  екінші  артикулемаға  немесе  бір  сөзден  екінші  сөзге 

ауысу  қабілеті,  сол  жақ  жарты  шардың  премоторлық  қыртыстың  төменгі 

бөлігімен  қамтамасыз  етіледі.  Олардың  зақымдалуы  эфферентті  моторлы 

афазия  пайда  болады,  сөйлеу  құрылымының  қозғалысының  патологиялық 

инерттілігі және персервациялары (кекештену) байқалады;  

-берілген бағдарламаға бағыну және кері әсерлі альтернативаларды тежеу, 

мидың маңдай бөлімінің қызметімен қамтамасыз етіледі. Бұл бөлім зақымдалса, 

қажетті  бағдарлама  бұрынғы  тәжірибеде  жақсы  игерілген  сөздер  мен 

 

37 

фразалармен алмастырылады (сөйлеу стереотиптерін қолдану).  

-Атап  айту  экспрессивті  сөйлеу  элементтері  ретінде  келесі  құрамдас 

бөліктерге ие:  

-Анық көріп қабылдау, сол  жақ жарты шардың самай-шүйде бөліктерінің 

қызметімен  жүзеге  асырылады  (оңқайларда),  олар  зақымдалса  оптикалық 

афазия  пайда  болады  (науқас  адам  сөзді  айта  алмайды,  өйткені  оны 

танымайды); 

-сөздің  акустикалық  құрылымының  сақталуы  сол  жақ  самай  бөлімінің 

сөйлеу-есту  жүйесінің  қызметімен  қамтамасыз  етіледі.  Бұл  бөлімдер 

зақымданса,  сөзді  айтуға  талпыну  кезінде  үлкен  литеральді  парафазия 

туындайды;  

-керекті белгіні тауып, барлық кері баламалардың тежелуі, сол жақ жарты 

шардың  үшіншілік  (самай-төбе-шүйде)  бөлігінің  ерекшелігіне  байланысты. 

Соңғылардың  патологиясы  кезінде  амнестикалық  афазия  пайда  болады.  Ол 

бақылаусыз  туындайтын,  вербалдық  парафазия  түрінде  байқалады  (керекті 

сөзді жақын мағыналы немесе құрылымды сөзбен ауыстыру). 

-Жүйке  процестерінің  қозғалғыштығы,  басқа  атауға  көшу  еркіндігін 

қамтамасыз етеді. 

Экспрессивті  сөйлеу  күрделі  құрылымды  жүйе  болып  келеді  деп  айтуға 

болады, оның жұмысына мидың әр түрлі құрамдас бөлімдері қатысады /22,41/. 

 Бас  миының  сол  жақ  жарты  шарының  артқы  гностикалық  бөліктердің 

(саамай,  төбе,  төбе-шүйде  бөлімдері)  локальді  зақымдануының  нәтижесінде, 

сөздің  дыбыстық  құрылымы,  сөздің  акустикалық  анализі,  логико-

грамматикалық конструкциялардың негізін құрайтын, көру-кеңістіктік сызбалар 

зардап  шегеді.  Бұл  бұзылыстардың  барлығы,  сөйлеу  қызметін  толық 

зақымдамай,  операциялық  сөйлеу  құрылымының  өзгеруімен  шектеледі. 

Сондықтан  бұндай  науқастар  сөйлеп  жатқан  адамды  түсінгісі  келеді,  яғни 

оларда ақауды компенсациалау мүмкіндігі сақталады. 

Сөйлеу  қызметінің  ұйымдасуы  мүлдем  басқаша.  Оның  құрылымына 

мақсат, айту ниеті, бағдарламаны жасау, іске асыру әдіс-тәсілдерін таңдау және 

оны  орындауды  бақылау  енеді.  Айту  ниетінің  қалыптасуы  мидың  маңдай 

құрылымдапрның  қызметіне  байланысты.  Бас  миының  алдыңғы  бөлімдерінің 

зақымдалуы  кезінде  сөйлемдер  мен  сөздердің  өзектілігі  бұзылады.  «Маңдай 

науқастарында»  аспонтандық  сөйлеу  байқалады  (еркін  өзіндік  сөйлеудің 

жоқтығы). Оған қоса маңдай бөлімдерінің зақымдануы салдарынан ішкі сөйлеу 

сызбасы бұзылады. Науқастар сөздерді қайталай алады, заттарды атап айтады, 

бірақ  элементерлы  сөздік  пікірді  айта  алмайды.  Бұл  сөйлеу  ақаулығы 

«динамикалық  афазия»  деп  аталады.  Ол  белсенді  толық  сөйлеудің 

бұзылыуымен  сипатталады.  Науқаста  қайталама  сөйлеу,  атап  айту,  реттік  және 

автоматтандырған  сөйлеу,  сөйлеуді  түсіну  сақталған,  бірақ  сөйлемнің  сөйлеу 

сызбасы  болмайды.  Диалогтық  сөйлеу  ғана  сақталады,  ол  эхолалиялармен, 

персервациялармен  және  автоматизмдермен  қатар  жүреді  /22,41/.Эхолалиялар 

деп  науқас  естіген  сөйлемнің  соңғы  сөздерін  ғана  қайталай  алуын  атайды. 

Персевирациялар  естілген  сөзді  немесе  сөйлемді  қайта-қайта  айту. 

 

38 

Автоматизмдер  сөйлеу  дағдылары  деңгейінде  сөз  орамдарын  қолдануда 

байқалады. 

Сөйлеу  бұзылыстарын  зерттеу  нейропсихологияда  афазияны  зерттеу 

жолымен  жүруде.  Афазия  сөйлеу  бұзылысы  ретінде,  сол  жақ  жарты  шардың 

қыртысының  (оңқайларда)  локальді  бұзылысының  салдарынан  пайда  болады 

және  сөйлеу  қызметінің  әр  түрлі  формаларының  жүйелі  бұзылыстарын 

құрайды.  Афазиялар  фонематикалық,  морфалогиялық  және  синтаксистік 

құрылымдардың  ыдырауы  түрінде  байқалады,  бұнда  айқын  сөйлеуді 

қамтамасыз  ететін,  есту  мен  қозғалыс  аппаратының  элементарлы  формалары 

сақталады.  Сөйлеу  патологиясының  бұл  түрі  дизартриядан  (сөзді  естіп 

қабылдау  бұзылысы  байқалмайды,  бірақ  айтап  айту  бұзылысы  байқалады), 

аномиядан  (жарты  шар  аралық  қатынастың  бұзылуынан,  заттапды  атау 

қиндығы),  алалиялар  (сөйлеу  қызметінің  барлық  формаларының  толық 

дамымауынан, балалық шақтағы сзйлеу бұзылысы) ерекшеленеді. 

Сөйлеу  жүйесі  негізделген  факторлардың  біреуінің  зақымдануына 

байлансты,  мидың  локальді  бұзылысының  кезінде  пайда  болатын  афазиялар 

классификациясын  жасады  А.Р.  Лурия  жасады.  Сөйлеу  функционалды 

жүйесінің  афферентті  буындары  (есту,  көру,  кинестетикалық,  кешенді 

афферентациялар)  түсіп  қалған  жағдайда,  афазияның  бес  түрін  ажфратады  – 

сенсорлы,  акустико-мнестикалық,  оптико-мнестикалық,  афферентті  моторлы 

және  семантикалық.  Сөйлеу  жүйесінің  эфферентті  буындары  зақымданған 

жағдайда – динамикалық және эфферентті моторлы афазияларды ажыратады. 

Сенсорлы  афазия  –  сол  жақ  жарты  шардың  самай  аумағының  екіншілік 

бөлімінің жоғары бөлігі (Вернике аумағы) зақымданғанда пайда болады. Оның 

негізінде  фонематикалық  естудің  бұзылысы  жатады,  яғни  сөздің  дыбыстық 

құрамын ажырату. Науқас жақын дыбысты фонемаларды шатастырады (б-п, г-

к). Асқыну кезінде науқас ана тілін түсінбейді, оны шет тілі тәрізді немесе басқа 

шу  тәрізді  қабылдайды.  Бірақ  сөйлегенде  интонацияны  белсенді  қолданады. 

Фонематикалық  естудің  бұзылысы  түгел  сөйлеу  жүйесінің  ұйымдасуының 

ыдырауына,  ауызша  сөзді  түсіну  ақаулығына,  күрделі  жағдайларда  сөзді 

түсінбейге  әкеліп  соғады.  Бір  дыбыстың  екінші  дыбыспен  ауыстырылуы 

(литеральдік  парафазия),  бір  сөздің  басқа  сөзбен  ауыстырылуы  (вербалдық 

парафазия),  айтылғанды  жазып  алу  қиындығы,  оқудың  жарым-жартылай 

бұзылыстары пайда болады.  

Акустико-мнестикалық  афазия  сол  жақ  жарты  шардың  саамай 

аумағының  екіншілік  бөлімінің  ортаңғы  бөлігінің  зақымдануында  байқалады. 

Науқас  адам  айтылған  сөздерді  дұрыс  түсінеді,  бірақ  ең  қысқа  фразаларды  да 

есте сақтай алмайды. Есту-сөйлеу есінің көлемі 3 немесе 2 бірлікке төмендейді, 

осының салдарынан ауызша сөздің екіншілік түсінбеушілігіне, және те белсенді 

ауызша  сөйлеудің  қиындықтарына  әкеліп  соғады  (мардымсыз  сөйлеу,  сөздерді 

жиі  тастап  кету,  көбінесе  зат  есімдерді).  Акустико-мнестикалық  афазияда 

фонематикалық  есту  қалпында  қалады,  керек  сөзді  табуда  қиыншылықтар 

болады,  вербалдық  парафазиялар  пайда  болады,  сөздік  ақпаратты  өңдеу 

жылдамдығы төмендейді. 

Оптико-мнестикалық афазия сол жақ жарты шарлдың самай аумағының 

 

39 

артқы-төменгі  бөлігі  (оңқайларда)  зақымданғанда  байқалады.  Негізінде  көріп 

бейнелеу  қасиеті,  сөздердің  көру  бейнелері  төмендейді,  сондықтан  науқас 

заттарды  атай  алмайды.  А.Р.  Лурия  мен  оның  әріптестері,  бұндай  жағдайда 

негізінен  сөйлеу  жүйесінің  буыны,  көру  бейнесі  мен  оның  атау  арасндағы 

байланыстардың  ыдырауын  зерттеп  дәлелдеген.  Науқас  адамда  нысанды 

бейнелеу қасиеті бұзылады, бұндай адам қандай да бір затты бейнелегенде көру 

бейнелеріне сүйенбейді.  

Афферентті  моторлы  афазия  сол  жақ  жарты  шардың  төбе  аумағының 

екіншілік  бөлімінің  төменгі  бөлігінің  зақымдануынан  пайда  болады  және 

сөйлеу  жүйесінің  афферентті  кинестетикалық  буынының  түсуіне  байланысты. 

Үлкен  жарты  шарлар  қыртысының  артикуляциялық  аппараттарының 

бұзылуынан  сөйлеу  актісі  барысында  дұрыс  қабылдау  үрдісі  зардап  шегеді, 

науқас артикуляциялары бір біріне жақын дыбыстарды шатастырады («д»-«л»-

«н»), мысалы: «халат»- «хадат» және де т.б. Оральді (сөйлеу емес) праксисінің 

бұзылысы жиі кездеседі. Науқас бетін бұлтита алмайды, тілін шығара алмайды 

және т.б. 

Семантикалық  афазия  сол  жақ  жарты  шардың  самай,  төбе  және  шүйде 

аумақтарының ұштасу аумағына (қыртыстың үшіншілік аумағы) байланысты.  

А.Р.  Лурияның  айтуынша,  осындай  науқастарда  белгілі  логико-

грамматикалық  конструкцияларды  түсіну  бұзылысы  байқалады,  бұл 

конструкциялар  айтылғагнды  түсінуге  бірнеше  құбылыстарды  елестету  қажет 

болғанда,  бір  мезгілде  симультанды  талдау  мен  синтез  құбылыстарын 

бейнелейді.  Науқастар  көмекші  сөздердің  көмегімен  айтылған,  кеңістіктік 

қатынасты  («шеңбер  кресттің  астында»  немесе  «шеңбер  кресттің  үстінде»), 

жұрнақтары  бар  сөздерді,  салыстырмалы  қатынасты  (ұзынырақ,  жарығырақ 

және т.б.), ілік септігінің құрылымдарын (әкенің ағасы, ағаның әкесі), мезгілдік 

құрылымдарды («таңғы асымды ішкенге дейін, мен газет оқыдым»), кеңістіктік 

құрылымдарды  («Жер  күнді  жарықтандырады»  немесе  «Күн  жерді 

жарықтандырады»  -  қайсысы  дұрыс  екенін  ажырата  алмайды)  түсінбейді. 

Афазияның  бұл  түрі  көбінесе  санау  операцияларының  ақауларымен 

(акалькулия) қатар жүреді. 

Эфференті 

моторлы 

афазия 

премооторлы 

аумақтың 

төменгі 

бөлімдерінің  (Брок  аумағы)  зақымдануымен  байланысты.  Сөйлеу  актісінің 

қозғалыс  қасиеті  құлдырайды,  сөйлеу  қозғалысының  анық  реттілігі  бұзылады, 

науқас  бір  артикулемадан  екінші  артикулемаға,  бір  сөзден  екінші  сөзге  көше 

алмайды,  жазуда  көрініс  табатын,  сөйлеу  персервациялары  пайда  болады. 

Бұндай науқастар жеке сөздерді жатық сөйлеуге айналдыра алмайды.  

Динамикалық афазия сол жақ жарты шар қыртысының орта- және артқы 

маңдай  бөлімдерінің  зақымдануына  байланысты.  Афазияның  бұл  түрінің 

негізінде  сөйлеуді  ұйымдастырудың  сукцессивті  (немесе  толық)  түрінің 

бұзылуы  жатыр.  Науқастардың  ішкі  сөйлеу  схемасы,  оның  ойы  зардап  шегеді, 

сол  себептен  олардың  сөйлеген  сөздері  кедей,  диалогты,  баяндаушы  аз, 

эхолалия,  сөздердің  персеверациясы  және  сөйлеу  стрериотиптерін  қолдану 

байқалады.  Ішкі  және  сыртқы  сөйлеудің  ақаулығы  байқалады.  Сөйдеудің 

предикаттығы  ыдырайды,  яғни  айтылатын  қандай  да  бір  ойды  құрылымы 

 

40 

бұзылады,  баяндауыштарды,  демеуліктерді  жоғалту  түріндегі  аграмматизмдер, 

шаблонды 

фразалардың 

қолданылуы 

кездеседі. 

Афазиялар 

сөйлеу 

ұйымдасуының  әр  түрлі  деңгейлерінің  зақымдануынан  пайда  болады,  олар 

басқа  психикалық  процестермен  (қабылдау,  есте  сақтау,  елестету),  сонымен 

қатар  адамның  эмоционалды-ерікті  сферарасымен  байланысты.  Сондықтан 

афазияның  болуы  бүкіл  психикалық  сфераның  дезинтеграциясына  әкеледі. 

Афазия  кезінде  адам  тұлғасының  өзгерістеріне  жасалған  арнаулы  зерттеулер, 

оның  әр  түрлі  формаларының  жеке  ерекшліктерін  анықтауға  мүмкіндік  береді 

/3/.  Сонымен  афазияны  бүкіл  психикалық  сфераны  қамтитын,  көп  факторлы 

бұзылыс ретінде қарастыру қажет. 

Бақылау сұрақтары. 

1. Импрессивті сөйлеудің ерекшеліктерін атаңыз. 

2. Экспрессивті сөйлеудің ерекшеліктері. 

3. Лингвистикалық сөйлеу құрамының элементтерін атаңыз. 

4. Афазия деген не? 

5.  Афферентті  және  эфферентті  моторлы  афазиялардың  бір  бірінен 

айырмашылығы неде? 

6. Мидың оң жақ бөлігінің бұзылысы сөйлеу қызметіне әсер ете ме?  

7. А.Р. Лурия бойынша афазия классификациясы неге негіздеді?  

8. Маңдай бөліктерінің сөйлеуді ұйымдастырудағы рөлі. 

9.  Қайталап  сөйлеудің  функционалды  ұйымдасуы  айтудан  немен 

ерекшелінеді? 

10.  Мидың  оң  жақ  жарты  шары  сөйлеуді  ұйымдастыруда  қандай  рөл 

атқарады. 

 

3.5. Мидың локальді зақымдануы кезіндегі зейін бұзылытары 

 

Психологияда  зейінге  байланысты  нақты  бір  көзқарастың  жоқтығы 

белгілі.  Бұл  зейінді  психологиялық  құбылыс  ретінде  анықтауда  және  оның  әр 

түрлі деңгейлері мен түрлерінің  түсінігінде байқалады. Ол сенсорлы феномен, 

барлық  психикалық  үдерістердің  селективтілігін  қамтамасыз  ететін  фактор 

(С.Л. Рубинштейн) және те тек қана психикалық үдерістерді ғана емес, сондай-

ақ  эмоционалдық-ерікті  үдерістердің  селективтілігін  қалыптастыратын  фактор 

ретінде  қарастырылады.  Е.Д.  Хромскаяның  ойынша,  соңғы  көзқарас  заманауй 

түсінікке  сай  келеді,  сондықтан  зейінге  деген  нейропсихологиялық  көзқарас 

негізінде  құрайды.  Адамның  кез  келген  ұйымдасқан  психикалық  қызметі 

белгілі белгілі бір іріктеумен мінезделеді: барлық ақпараттан адам мүддесі мен 

ойына сәйкес келетін ең күштісін ,не маңыздысын іріктейді. Бұл таңдауды зейін 

деп  атайды,  ол  психикалық  қызметтің  маңызды  элементтерін  айқындайтын, 

фактор  ретінде  қарастырылады.  Ерікті  және  еріксіз  зейін  түрлері  болады 

(еріксіз  бағдарлау  реакциясы).  Физиологиялық  зейін  индикаторлары:  жүрек 

жұмысының,  тыныс  алудың,  тері-гальваникалық  реакцияның  (ТГР)  өзгеруі, 

үлкен  жарты  шарлар  қыртысының  баяу  потенциалдарының  пайда  болуы.  Е.Д. 

Хомскаяның  айтуынша,  зейін  бұзылысының  әр  түрлі  өзгерістеріне  жүргізілген 

нейропсихолгиялық  зерттеу,  зейінннің  барлық  түріне  тән,  сонымен  қатар, 

 

41 

айрықша  белгілі  бір  түріне  ғана  тән,  жалпы  заңдылықтардың  анықтауға 

мүмкіндік береді.  

Жақында  ғана,  зейін  белгілі  бір  ми  құрылымдарына  байланысты  емес, 

және 

ми 

зақымдануының 

локализациясына 

тәуелді 

емес, 

зейін 

концентрациясының  бұзылысы  (бейсеңдеу,  көлемінің  азаюы,  концентрация 

бұзылысы және т.б.) әр науқас адамда пайда болады деп есептелген. А.Р. Лурия 

зейінді күрделі функционалды жүйе ретінде қарастырған, оның ұйымдасуында 

мидың  әр  түрлі  құрылымдары  қатысады,  және  олардың  әр  қайсысы  сол 

функцияны  қамтамасыз  ету  үшін  өз  үлесін  қосады.  Нейропсихологиялық 

зерттеулер зейіннің бұзылуының 2 түрін бөледі  - модалды-айрықша емес және 

модалды  айрықша.  Алғашқылары  мидың  айрықша  емес  құрылымдары 

зақымданған науқастарға тән.  

-ретикулярлық формацияның төменгі бөлігі (сопақша ми мен ортаңғы ми 

бөлімі)  ұйқыдан  ояну  тетігінің  негізі  болады  және  зейіннің  қарапайым 

түрлерінің  қамтамасыз  етеді  (зейіннің  генереализациялық  қалпы).  Олар 

зақымдалса тез әлсіреу, көлемінің тез тарылуы және зейін концентрациясының 

кез келген іс-әрекеттегі бұзылысы байқалады. Сөйлеудің бақылауы күшейгенде 

компенсацияланады; 

-мидің  диэнцифалды  бөліктері  мен  лимбикалық  құрылымдар  деңгейі 

белсенділік  деңгейін  қамтамасыз  етеді.  Осыдан  басқа,  модалды-айрықша 

тітіркендіргіштерге  жауап  беретін  және  жаңа  мен  ескі  тітіркендіргіштерді 

айыратын,  нейрондар  гиппокампта  орналасады.  Нәтижесінде  олар  үйреншікті, 

ескі  сигналдарға  реакцияның  бәсеңдеуімен  қатар,  жаңа  сигналдарға  немесе 

олардың  қасиеттеріне  реакцияны  қамтамасыз  етеді.  Сондықтан,  айрықша 

тітіркендіргіштердің  таңдамалы  реакцияларына  қажетті,  гиппокамп  «сүзгіш 

аппаратының» рөлін атқарады; 

-маңдай  бөлімдері  (мидың  медиобазалды  бөліктері)  кез-келген  кері 

тітіркендіргіштерге  тежелу  реакциясын  береді  және  мінез-құлықтың  бағытты 

бағдарламалануын сақтайды (еркін зейін).  

Мидың бұл бөліктерінің зақымдалса зейін келесі ақаулары байқалады:  

-ретикулярлық  формация  зақымданғанда  зейіннің  барлық  қасиеттері 

нашарлайды  (көлем,  концентрация,  тұрақтылық,  ауысу,  бөліну).  Аса  ауыр 

жағдайларда  науқас  адамдар  ұйқылы-ояу  күйге  шалдығады,  бөгде 

қоздырғыштар олардың ой ағымдарына қосылып, санасы шатаспалы болады; 

-гиппокамп зақымданғанда гнозис пен праксистердің нақты бұзылыстары 

болмайды,  бірақ  талғаудың  бұзылысы  анық  байқалады.  Бұл  науқас  адам 

зейінінің әр нәрсеге тез ауып кететіндігінен, белсенді қызметін тез тоқтатуынан, 

ассоциациялардың кенеттен оңай пайда болуынан байқалады; 

-мидың  маңдай  бөлігі  зақымданғанда  бағыт-бағдарлық  реакциялары 

қалпында  сақталады  немесе  тіпті  патологиялық  күшейген  күйде  болады.  Күрт 

әлсіреген ерікті зейін мен зейіннің еріксіз белсенділігінің артуының арасындағы 

диссоциация  айқын  көрінеді.  Бұндай  науқас  адамның  сөйлеу  нұсқаулықтары 

бойынша тұрақты ерікті зейінін аудару мүмкін емес. 

Зейін  бұзылысының  екіншіші  аспектісі  -  зейіннің  модальді-айрықша 

патологиясы,  ол  бір  модальділік  стимулдарына  қатысты  ғана  байқалады  (көру, 

 

42 

есту, тактильді салада) және белгілі бір стимулдарды елемеуден көрініс табады 

(осы  мадальділікке  тән  стимулды  түсіну  қиындығы).  Көру  зейінсіздігін,  есту 

зейінсіздігін  және  қозғалыс  зейінсіздігін  бөледі.  Олардың  негізінде  тиісті 

анализатордың  қыртыс  зоналарында  дамитын  локальді  активациялық 

процестердің өзгеруі  жатыр. Белгілі бір анализаторлық жүйелердің қыртыстық 

аймақтарында  зақымдану  ошағы  оқшауланғанда  модальді-спецификалық  зейін 

талғаулы бұзыла бастауы мүмкін/41/.  

жүктеу/скачать 0,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: