Тірек сөздер: қарым-қатынастар, экология, экономика саласы, ғылыми зерттеулер, Жапония
Summary
The article reviews mutual relationships of Kazakhstan and Japan. For the near and far abroad the countries of
Central Asia represent the geopolitical interest, although each country has its own policy, aims a purposes. The
declaration of Kazakhsan’s Independence has given the opportunity to estsblish relationships with the countries in the
fields of economy, culture and scientific activity. For example on the Far East we can note Japan. Now these coutries
have relationships on a special level. These countries have the general problems and issues which must be decided in a
peaceful time. No one have forgotten the difficulties and the effects of Semipalatinsk, also the explosion and Nogasaki
where the innocent people were suffered. That is way the studyng of economical, scientific achievements of both
countries which are used in a peaceful time.
Key words: relationships, ecology, economy, scientific investigations, Japan.
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
130
ДЕРЕКТАНУ ЖƏНЕ ТАРИХНАМА
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ
ƏОЖ (УДК) 94 (5): 39: 81
ХАНДЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ «САНАТ» ТЕРМИНІНІҢ ЭТНОТІЛДІК МАЗМҰНЫ
Шойбеков Рүстембек - ф.ғ.д., $Р МОМ-ны! антропология жəне этнология орталығыны! жетекшісі,
Уəли Нұргелді - ф.ғ.д., профессор, $Р МОМ-ны! антропология жəне этнология орталығыны!
бас ғылыми -ызметкері.
Мақалада хандық қоғам дəуіріндегі санат атауының мағынасы талданып, бірсыпыра фразеологиялық
тіркестердің əскери жəне қоғамдық-саяси терминдік мазмұны ашылады. Жеткіншектердің байырғы қазақ қоға-
мында физиологиялық, ой-сана, əлеуметтену жағынан инициациялық кезеңдегі ерекшеліктері айқындалады.
Сондай-ақ мақалада фольклорлық шығармалар мен тарихи жырлардағы деректерді жəне Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік Орталық музейі материалдарын пайдалана отырып санат, санатқа кіру, санат салу,
кеңеске кіру, ер белгісі, талаптану, талапкер тəрізді атаулардың тілдік-этномəдени мазмұнын ашуға көңіл
бөлінеді.
Тірек сөздер: лексика-фразеологиялық бірліктер, қоғамдық-саяси термин, инициация, бейтерминделу,
паремиология, əлеуметтену.
Қазіргі тілінде қолданылып жүрген бірсыпыра лексика-фразеологиялық бірліктер, байқап қарасақ,
хандық дəуірде қоғамдық-саяси, əскери термин ретінде жұмсалған. Ондай тіл бірліктерінің қатарына
ерте заманнан қалыптасқан санат салу; елге санат салды; санда бар, санатта жо-; санат-а
-осылды; санат-а кірді; санаттан шығарды -ыл-Gйры- шығару, ер белгісі, талапкер ке!еске кіру
тəрізді əскери-саяси терминдік мағынадағы фразеологизмдерді жатқызуға болады. Мысалы,
«Кенесары – Наурызбай» жырында:
Қара ағашты Дулатты
Хан аузына қаратты.
Аттансын деп көп қосын
Жұртқа салды санатты, –
деген жолдар кездеседі
[
1, 20 б.
]
.
Жырдың соңғы екі жолы «ел ішінен жорыққа көп қосын əскер, жауынгер жасақталсын» деген
жарлықты білдіреді. Ол уақытта əскерге шақыру, жауынгер жасақтап, қосын шығару мобильді
сипатта болған. Санат салу, əдетте, хандық заманда болған -ыл-Gйры- шығарудан мүлде басқа.
Өйткені көрнекті этнолог-ғалым Нұрсан Əлімбайдың ғылыми жетекшілігімен жазылған бестомдық
тұңғыш этнографиялық энциклопедиясында -ыл-Gйры- шығару – «елге аса қауіпті жағдай төнгенде,
төтенше жағдайда атқа мінуге жарайтындардың бəрін, жас, кəрі демей, майдан шебіне шығару» деп
көрсетілген. Қылқұйрық шығару көбіне əскердің қарасын көбейту үшін қолданылған
[
2, 189 б.
]
.
Ал, санатқа кіру, санатта болу үшін жас ұланның ат-тоны, жаужарағы, бесқаруы сай болуы тиіс.
Болашақ сарбаздың мінгені жабы емес, қазанат болуы керек. Ал тоны (киімі, кісесі) сарбазға лайық
ықшам, жорық жолына қолайлы болуы қажет. Бұл – бірінші шарты. Халық паремиологиясының
қорында «Ат – тоны бар жігітте Dзірет Dліні! кEші бар», – дейді.
Екіншіден, -ал-ан, сауыт, дулыға жəне т.б. жаужарағы өзіне лайық болуы тиіс.
Үшіншіден, болашақ сарбаз бесқарудың бірін ғана емес, бірнешеуін жақсы меңгерген болуы
керек.
Сонымен қатар, жас ұланның санатқа кіріп, жауынгер қатарына қосылуы үшін ертедегі əскери
салт бойынша алғашқы ерлік қадамын жасап, жұрт көзіне түсуі аса маңызды.
Байырғы қазақ қоғамында жеткіншек жасқа келген бала физиологиялық жақтан, ой-сана жағынан
жетіле түсіп, белгілі бір инициациялық кезеңге қадам басады.
Зерделі ғалым Қондыбай Серікбол «Латынды- i n i t i o немесе i n i t i a t i o етістіктері мен
-аза-тағы «жет» (жалпы тEркілік йет) етістігіні! біртекті екендігі аны-: ж е т = / й е т =
<
нг –
енгт немесе ngengt мағынасы – «ішке, інге ену», «жа-ындау, та-алу», – дей келіп, ж е т п е к сөзін
инициация терминінің баламасы ретінде қолданатынын айтқан
[
3, 177 б.
]
.
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
131
«Жет» сFзіні! бас-а мысалдарынан (жетілу-жетілмеу, жетілген-жетілмеген, жетілдірілген,
жетімді-жетімсіз, жеткізген, т.б.) біз осы сFзге -атысты кəмілдік мағынаны кFре аламыз:
«жетілген» сFзі орыс тіліне «совершенство» деп аударылады, «жетілген» сFзіні! араб-парсылы-
«кəміл» деген де синонимі бар, олай болса «жетілген», «Жет» сFзі «кəміл» (абсолют) деген
мағынаға ие болады, – дейді
[
3, 179 б.
]
.
Алайда, биологиялық субъект ретінде жеткіншек жастағы бала бұғанасы қатып, белі беки
түскеннен бастап, бос белбеу болмай, өзінің қабілетін арттыруды көздейді. Мысалы, дəстүрлі қазақ
қоғамында Төле, Қазыбек, Əйтеке тəрізді билер ел тұрмысындағы даудың ақты-қарасын шешуге
қызыққаны қазақтың аңыз-əңгімелерінде жиі кездеседі. Сондай-ақ жеткіншектердің тағы бір типі
атүсті сайысын, мергендік, белдесу, жа- ату найза салу, -ылыш шабу тəрізді дене мəдениетімен
байланысты шеберліктерін жетілдіру дағдысын шыңдай түсуге қызығады. Шынығудың бұндай түр-
түрінен өткен бұлар кейін əйгілі аңшы, жауынгер, сарбаз, атақты батыр атанады.
Бұл айтылғандар жеткіншектердің əлеуметтенуіндегі күрделі белгілі бір инициация кезеңін
көрсетеді. Иницацияның бұндай кезеңінде жеткіншек шешендік, мергендік жəне т.б. – қай жағынан
болсын жұрт көзіне түсіп, танылуға ұмтылады. Яғни босбелбеу болмай жұрт аузына ілігуді, сөйтіп
санатқа қосылуды көздейді. Осылайша «Реальды -оғамда осындай Fтпелі меже кезі инициациялы-
əрекеттермен на-тыланады. Адам биологиялы- субъект ретінде табиғи жолмен бой жетеді, ер
жетеді, осы меже енді əлеуметтік (социалды-) де!гейде на-тылануы керек. Тек инициациядан
Fткенде ғана «табиғи Fзгеріс» əлеуметтік мəртебе ретінде -абылданады»
[
3, 176 б.
]
.
Ақтамберді жырау:
Жасым жетіп он беске
Кірер ме екем кеңеске.
Бұғана қатып, бел бекіп
Ерегескен дұшпанмен
Шығар күн туса күреске! –
дейді
[
4, 59 б.
]
.
Сөйтіп, жеткіншек нақтылы əрекеттері арқылы ел көзіне түсіп таныла бастайды.
«Дала уалаятының газетасында» (1895 ж.) жарияланған «Қазақтардың аң аулауы» атты мақалада –
«Бұрынғы өтіп кеткен хандардың заманында қай қазаққа болса да күш, əдіс, батырлық, əр уақытта
қажет еді. Мұнсыз қазақтар мүлкін Һəм өз жанын өзі сақтап тұра алмас еді, айлакер, тəсілқой, күшті
һəм əдісті болуға. Қазақтар аң аулап жүреді екен қолы бос уақыттарда. Қару-жарақты қалай ұстауын
үйренуге, жылдамдық, əдісті болуға, жаман, қорқынышты нəрселерге бойын үйретуге, қысымшылық
жерде сабырлы болуға һəм мінген аттарының өнерін сынауға қазақтар аң аулап жүреді екен. Өнер
іздеп тыныш тұрмай жүрген жігіттер жиылысып жер мəнісін, аңдардың мінезін білетұғын кісіні
басшы қылып салбурын салуға шығысып жүреді екен. Бұл салбурын салып жүргенде суыққа, шөлге,
ыстыққа шыдап, демалмай, шаршамай, талықпай үлкен аңдарды қуып соғып жүрген адамдарды
жақсы аңшы деп айтады екен», – деп жазылған
[
5, 384 б.
]
.
Бұдан байқайтынымыз – аң аулау байырғы қазақтарда тек кəсіптік мəнде емес, əскери дайындық,
соғыс қимылдарына алдын ала үйрену мектебі болған. Салбурынға шығу əскери-соғыс істеріне
жаттығудың бір түрі деуге болады.
Ұланның аң аулағанда немесе жаугершілікте алғаш көрсеткен батырлығын ер белгісі деп атаған.
Бұл жөнінде «Қырымның қырық батырында» он жасқа келген Таманың əкесі Көгістің жауға мінетін
торысына ер салып, қаруын асынып, ерлік көрсету үшін аңға шығуды көксейтіндігі былай
сипатталады:
Отыруға қиын-ды.
Киінбей енді кетем деп,
Ер белгісін етем деп,
Ойлаған екен бір ақыл,
Басқа жаққа кетсем деп,
Үйден шығып жөнелді.
Байлаулы тұрған тұлпарды
Ерттеп мініп алады
Шылбырды жібек байлады,
Жүрейін деп сапарға
Кетуге бала сайланды...
[
6, 203 б.
]
.
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
132
Ер белгісін көрсеткен ұландар санатқа кірген болып саналады. Оны -атарға кіру деп те атаған.
Мысалы:
Сонда Қази сөйледі: - Екі жасар күнімде
Əкем Орақ алдына алып отырып əлдилейтін мені,
Сонда айтушы еді, Қондыкер деген қалмаққа
Жеті барып, жетеуінде де ала алмай келдім,
Менен туған ұл болсаң, қатарға кірген тең болсаң,
Қондыкер деген қаланы ал», - деуші еді...
[
6, 131 б.
]
.
Байырғы салт-дəстүрге байланысты түркі халықтарында санатқа, яғни қатарға кіргенше балаға ат,
кейін берілетін қосымша ат, лақап ат қойылмаған. Ер белгісін көрсеткендер кейін халық берген
атымен аталып, елге танымал болып қалады. Мысалы, «Қорқыт Ата» кітабында Дерсе хан ұлы
Бұқашхан 15 жасқа келгенде Байындыр ханның мүйізін тасқа сүзсе ұндай қылып үгітетін бұқасымен
айқасып, бұқаны жұдырығымен басынан ұрып құлатып, басын кесіп алады. Сол кезде Қорқыт Ата
келіп: «Байындыр ханны! ала!ында бGл Gлы! бG-а Fлтірді, бала!ны! аты БG-аш болсын, атын мен
-ойдым, жасын Алла берсін», - дейді. Содан кейін баланың Оғлан аты ұмытылып, БG-аш атанып
кетеді
[
7, 156 б.
]
.
«Ер Бегіс» жырында: – СEйінішті! жасы -ыры--а келгенде, бала кFрмей жEріп барып бір балалы
болады. Ол баланы! атын ноғайлы елі жиналып отырып: - «Арғы атасы $арадF!, одан туған
ЖGбаныш, Fз əкесі СEйініш -атарынан ас-ан ерлер еді. МGнан туған бала да ер болар,мGны! атын
Бегіс -оялы-. Егер ер болса, есіміне ер атағын -осармыз», - деп ойлады да, мGны! атын Бегіс -ойды, -
дейді
[
6, 183 б.
]
.
Қазақта баланың беске дейінгісін бесік жасы дейді. Қазақ балалары 5 жасынан бастап атқа мініп
үйренгендіктен, бос белбеу болмай, қимылы ширақ, батыл болып өскен. Санатқа қосылуға ерте
жастан талап қылған. Оны талаптану деп атайды (Он беске жасым толғанда, Талаптанып жол
шектім – («Ноғайлы жырлары»). Соғыс кезінде жекпе-жекке санат қатарына əлдеқашан қосылған,
тəжірибелі жауынгер, батырлар шыққан. Екі жақтың əскері кездескенде жекпе-жекке шығуға тілек
білдіріп бел байлаған сарбаз яки батырды талапкер деп атаған:
Жекеге қалмақтардан шықты біреу
Аң болып, жұрт түңіліп тұрғанында.
Қазақтан қандай сарбаз шығады деп.
Қырдағы көзін тікті, ойдағы да.
Жекеге шықты бір қалмақ
Қолында кездей шоқпары.
Оң мен солға айғайлап
Талапкер деп айтады...
... Бұл жақтан да талапкер
Есім ханнан бата алды
[
8, 58-59 бб.
]
.
Ер балалар көбінесе 13-15 жас аралығында (кейбіреулері одан да ертерек) санатқа қосылып
үлгерген. Осыған байланысты «Он Eшінде Gл – Gлан, Он алтыда -ыз - Gлан» деген мақал
қалыптасқан. Мақал соғыс кезінде он үшке толған ұлды, он он алтыға толған қызды атқа қондырып,
ұландар қатарына қосқандығын аңғартады. Санатқа қосылған ұландар əскер қатарында жауынгер,
сарбаз деп аталған. Олардың арасынан ерекше ерлік көрсеткендері ер, батыр сөздерімен қосылып
айтылған [9, 440 б.].
Қазақ жауынгерлерінің сапындағы онбасы, елубасы, жEзбасы, мы!басылар өздерін кезінде
əртүрлі əрекеттері арқылы таныта білген санатқа кіргендерден шыққан. Бұлар – алғышепте жүретін
əскерлердің ұйытқысы, жорықты ұйымдастырушылар; олар əскери саптың қосындарында санатта
тұрады; аса жауапты, шешуші ұрыстарда ерекше іс-қимыл көрсетеді.
Күллі жеткіншектердің бəрі бірдей қатарға кірмегенмен, олардың едəуір бөлігі қосын-қолаңдарда
қызмет атқарады. Өйткені үлкен қосындар қосын-қолаңсыз болмайды. Ал - о с ы н-- о л а ! немесе -
о с-- о л а ! – жорыққа аттанған қалың қолдың соңын ала жүретін, қосынның азық-түлігін, керекті
мал-мүлкін, жем-шөбін жəне керек жарақтарын əзірлейтін қосалқы топ. Қосын-қолаңдар көбінесе
қалың қол апталап, айлап жүретін алыс жорықтарға аттанғанда əскери қосындардың соңын ала
жүреді. Ірі-ірі қосындардың өз қос-қолаңдары болады. Олардың құрамында ас пісіруші -азаншы-
лары, əскердің ат-көліктеріне жем-шөп дайындаушы атшылары, қару-жарақ соғатын Gсталары,
көлік-сайман жөндейтін шеберлері болады
[
10, 627 б.
]
.
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
133
Ертедегі хандық құрылым жүйесінде с а н а т атауы «хан жанындағы тұрақты кеңес» дегенді
білдірген. Аталмыш тұрақты кеңестің құрамында ел аузында санатқа ілінген, жұртшылыққа кеңінен
танылған көрнекті билер, аузы дуалы ақсақалдармен қатар байрақты батырлар болған. Кеңес
мүшелері қоғамдық-саяси термин ретінде санат, санаткер деп аталған. Халық тілінде, əсіресе ертегі,
аңыздарда санат сөзі «кеңесші» мағынасында қолданылған. Оны байырғы ертегі-аңыздардан («Алтын
балық», «Аюдəу» т.б.) кездестіруге болады [11, 32; 100 бб.].
Қазақтың тұңғыш 5 томдық этнографиялық энциклопедиясында хан жанындағы кеңестің тGрым-
тай ке!ес жəне тағана- ке!ес деп аталған екі түрі көрсетілген.
Бүгінде мағынасы бірте-бірте көмескіленіп, бейтерминделген (детерминизацияланған) санат,
санаткер атаулары «Қазақ əдеби тілінің» 15 томдық сөздігінде тіркелген
[
12, 641 б.
]
.
Қорыта айтқанда, мақалада санат атауының хандық қоғам дəуіріндегі мағынасы талданып, кейбір
фразеологиялық тіркестердің əскери жəне қоғамдық-саяси терминдік мазмұны ашылды. Ең
маңыздысы жеткіншектердің сол қоғамда физиологиялық, ой-сана, əлеуметтену жағынан
инициациялық кезеңдегі ерекшеліктері айқындалды. Фольклорлық шығармаларды, тарихи-жырларды
жəне Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық музейінің материалдарын пайдалану барысында
санат, санат-а кіру, ке!еске кіру, санат салу, ер белгісі, талаптану, талапкер тəрізді атаулардың
тілдік-этномəдени мазмұны ашылды.
1
Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пьеса, дастандар. - Алматы: Жалын, 1993. – 448 б.
2
$аза-ты! этнографиялы- категориялар, Gғымдар мен атауларыны! дəстEрлі жEйесі. Энциклопедия. 4-
том. - Алматы: РПК «Слон», 2013. –736 б.
3
$ондыбай Серікбол. Арғы -аза- мифологиясы. Бірінші кітап. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 512 б.
4
Бес ғасыр жырлайды. 2 томды-. $Gрастыр. М.Мағауин, М.Байділдаев. Т.1. - Алматы: Жазушы, 1989. –
384 б.
5
Дала уалаятыны! газеті. - Алматы: Ғылым, 1994. – 816 б.
6
$ырымны! -ыры- батыры. - Алматы: Арыс, 2005. – 544 б.
7
$ор-ыт ата. Энциклопедиялы- жина-. Алматы: $аза- энциклопедиясы, 1999. – 799 б.
8
$азанғап БайболGлы. Е!сегей бойлы ер Есім. Дастандар. - Алматы: «Жалын» баспасы ЖШС, 2005. –
320 б.
9
$айдар D.Т. Халы- даналығы (-аза- ма-ал-мəтелдеріні! тEсіндірме сFздігі жəне зерттеу). - Алматы:
«Тоғанай Т», 2004. – 560 б.
10
$аза-ты! этнографиялы- категориялар, Gғымдар мен атауларыны! дəстEрлі жEйесі. Энциклопедия. 3-
том. - Алматы: РПК «Слон», 2012. – 736 б.
11
$аза- халы- əдебиеті. КFптомды-. 2-том. Алматы: Жазушы, 1988. – 288 Б.; 4-том. - Алматы:
Жазушы, 1986. – 276 б.
12
$аза- əдеби тіліні! сFздігі. 12-том. - Алматы: «$аза- энциклопедиясы», 2010. – 752 б.
Резюме
В статье анализируется семантика употребления слова санат в период казахского ханства, раскрывается его
фразеологическое значение, а также военное и общественно-политическое терминологическое содержание. В
связи с этим раскрыты некоторые аспекты требований и предписаний социальной инициации подрастающего
поколения в традиционном казахском обществе с тем, чтобы определить физиологическую зрелость, лидерские
позиции и готовность перехода молодежи к общественно-политической деятельности.
Особое внимание уделено языковой и этнокультурной семантике единиц – санат, санат-а кіру, ке!еске
кіру, ер белгісі, талапкер на основе изучения фольклорных произведений и исторических данных, а также
фондовых материалов Центрального государственного музея РК.
Ключевые слова: лексико-фразеологические единицы, общественно-политический термин, детерминиза-
ция, паремиология, социализация
Summary
The article examines the semanticsof use of the word sanat during the Kazakh Khanate, its phraseological value, as
well as military and political terminology content are also reviled. In this regard, disclosed some aspects of the
requirements and regulations of the social initiation of the younger generation in the traditional Kazakh society, in order
to determine the physiological maturity, leadership and a willingness of youth to transition to social and political
activities.
Particular attention to linguistic and ethno-cultural semantics units - sanat, sanatkakiru, keneskekiru, er belgіsі,
talapker based on the study of folklore and historical data, as well as fund materials of the Central State Museum of the
Republic of Kazakhstanis paid.
Keywords: lexical and phraseological units, socio-political term, determinization, paremiology, socialization.
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
134
УДК 94(574)
ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИЮ НАЦИОНАЛЬНО-
ОСВОБОДИТЕЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ ПОД РУКОВОДСТВОМ КЕНЕСАРЫ КАСЫМОВА
Зуева Л.И. - к.и.н., доцент, Муратова М.Б. - магистрант
(Карагандинский государственный университет имени Е.А. Букетова)
В статье рассматриваются два подхода к изучению национально-освободительного движения под руковод-
ством Кенесары Касымова. Показано, что одной из актуальных проблем современной социальной и политичес-
кой истории Казахстана выступают теоретико-методологические проблемы познания процесса становления и
развития государственной независимости Казахстана.
В контексте формационного подхода исторический процесс описывается преимущественно через призму
классовой борьбы. Значительная роль отводится политическим процессам и экономическим факторам. Одним
из главных принципов цивилизационного подхода в концептуальном отношении является признание многова-
риантности общественно-исторического развития различных стран, народов, государств, раскрытие историчес-
кого содержания эпохи через человеческое измерение.
Ключевые слова: Кенесары Касымов, национально-освободительная борьба, общественно-экономический
строй, цивилизация, жуз, менталитет.
Одной из актуальных проблем современной социальной и политической истории Казахстана
выступают теоретико-методологические проблемы познания процесса становления и развития
государственной независимости Казахстана. В контексте истории суверенной Республики Казахстан
личность Кенесары Касымова и возглавленное им движение имеют непреходящее значение как
символ и воплощение идеи национальной государственности.
Процесс изучения истории, теории и методологии исследований по проблемам национально-
освободительного движения в Казахстане, прошел долгий путь от первых попыток научного
осмысления до экспериментов эпохи возрождения национального самосознания и появления новых
научных парадигм на рубеже XX-XXI вв.
Теория и методология изучения национально-освободительного движения в Казахстане и, в
частности, движения под руководством Кенесары Касымова менялась неоднократно. Сначала
изучение национально-освободительного движения в дореволюционной историографии, затем созда-
ние фундаментального труда Е. Бекмахановым и, наконец, изучение национально-освободительного
движения в Казахстане в отечественной историографии независимой Республики Казахстан.
Одной из важных проблем в методологии изучения национально-освободительного движения
Кенесары Касымова является проблема судеб исследователей этого и аналогичного с ним движений.
На первый план при этом выступает вопрос об «инакомыслящих», которые жертвуя собственной
судьбой, утверждали научные взгляды на освободительное движение 1837-1847 гг. в Казахстане.
Подобные явления не лучшим образом сказывались на исследовании истории движения Кенесары.
Они способствовали тому, что в изучении борьбы Кенесары Касымова за независимость Казахстана
образовалась брешь длиною в тридцать лет, охватив период с середины 1950-х по вторую половину
1980-х годов.
На первом этапе исторических исследований важное место в изучении этой проблемы занимают
труды российских военных историков. Объективно методологической основой их исследований
являлось просветительство, привнесенное на русскую почву в ХVIII веке. В исторической литературе
сложилось и долгое время бытовало мнение о том, что все дореволюционные исследователи не
понимали сущности общественно-экономического строя кочевого хозяйства казахов и казахского
ханства [1, с.268-269]. Дореволюционные авторы были далеки от характеристики истинных крите-
риев, лежащих в основе типологии освободительного движения в Казахстане.
В советской исторической науке изучение национально-освободительных движений основывалось
на формационном подходе. Формационный подход абсолютизирует роль конфликтных отношений, в
том числе и насилия, в историческом процессе. Исторический процесс в этой методологии описыва-
ется преимущественно через призму классовой борьбы. Поэтому в оценке национально-освободи-
тельной борьбы казахского народа применялись следующие критерии: социальная база движения,
руководящая социальная группа или класс, цели движения. Отсюда наряду с экономическими
факторами значительная роль отводится политическим процессам.
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
135
Противники формационного подхода указывают, что социальные конфликты, хотя и являются
необходимым атрибутом общественной жизни, все же не играют в ней определяющей роли. А это
требует переоценки места политических отношений в истории. Они важны, но решающее значение
принадлежит духовно-нравственной жизни.
Проблемы истории и теории изучения национально-освободительного движения в Казахстане
включают в себя такой вопрос как совокупность показателей, определяющих характер того или иного
акта протеста. Если в советское время под ними подразумевались индикаторы социально-экономи-
ческого и политического типа, то с обретением Казахстаном независимости на передний план высту-
пили показатели цивилизационного подхода. Сторонниками цивилизационного подхода в зарубеж-
ной историографии были немецкий философ и историк О. Шпенглер, английский историк и социолог
А.Тойнби, французские историки Ф.Бродель, М.Блок, Л.Февр, Ж.ЛеГофф, а в российской
исторической науке – Н.Я. Данилевский, К.Н. Леонтьев, П.А. Сорокин [2, с.62-73].
Так, например, главную роль в развитии цивилизаций, по А. Тойнби, играет творческое
меньшинство – «авангард цивилизации». Именно оно вдохновляет и активизирует рядовых членов
общества (нетворческое большинство). Обычные, простые люди становятся последователями и
проводниками их возвышенных идей. Однако, с течением времени, отношения между ними нару-
шаются, появляются противоречия, которые, накапливаясь и углубляясь, рушат их союз. Снижаю-
щийся авторитет творческого меньшинства, особенно его лидеров, заставляет их прибегать к
силовым методам правления, а это превращает их в доминирующее (правящее) меньшинство. Его
формирование, – по мнению А.Тойнби, – свидетельство надлома и последующей гибели цивилизации
[3, с. 309-310].
В стремлении не допустить крах надломленной цивилизации, доминирующее меньшинство
инициирует создание универсального государства, в котором власть является самоцелью и с
созданием которого общество теряет внутренний источник развития.
Среди других механизмов исторического развития цивилизаций А. Тойнби называет такие, как
«вызов» и «ответ». По мнению английского мыслителя, «вызов» – фундаментальная проблема, с
которой сталкивается любая цивилизация «ответ» же аккумулирует понимание того, как ведет себя
общество в условиях, когда историческая ситуация ставит под вопрос само его существование.
«Вызов» чаще всего связан с внешними факторами, а «ответ» – с внутренними [3, с. 401-303].
Вот как развивались, например, события в период движения под руководством Кенесары
Касымова. Главная цель восстания внука хана Абылая, сына Касыма-торе, Кенесары Касымова
сохранение самостоятельности не вошедших в состав царской России областей Казахстана и
прекращение колонизации казахских земель через постройку крепостей и новых окружных
управлений. Касым в своих письмах, адресованных императору России и высшим российским чинам,
просил не менять политический строй казахов, не преуменьшать вольности народа, указывал, что
округа и приказы открываются вопреки желанию казахов, требовал отмены принятых без согласия
казахских султанов, старшин и народа решений и законодательных актов. Правительство никак не
прореагировало на его просьбы. Восстание развивалось так успешно, что отдельные казахские
султаны, верные царскому правительству, чтобы спасти себя и скот, поначалу примкнули к восстав-
шим. Летом и осенью 1838 года основная часть Среднего жуза была объединена под знаменем
Кенесары. С осени 1838 года движение распространилось и на Младший жуз. С воодушевлением
присоединились к восставшим казахские шаруа на берегах Ыргыза и Торгая. Восстание Кенесары
Касымова охватило почти весь Казахстан. Активно участвовали в восстании казахи всех трех жузов.
Главной движущей силой длившегося десять лет восстания были казахские шаруа. Народ, стремясь
избавиться от наступления колониального ига и давления феодальных групп, пытался через восста-
ние решить свои социальные противоречия. Участие трудящихся трех жузов в развернувшемся поли-
тическом противоборстве придало движению национально-освободительный характер [4, с.344-354].
В числе предводителей отрядов были известные народные батыры: Агыбай, Иман (дед
Амангельды Иманова), Басыгара, Ангал, Жанайдар, Жеке, Сураншы, Байсеит, Жоламан Тленшиев,
Бухарбай и др. Состав участников был интернациональным: русские, узбеки, киргизы, поляки и др. В
сентябре 1841 г. представители трех казахских жузов избрали Кенесары Касымова ханом. Казахское
ханство было восстановлено [4, с.346-347].
Поражению восстания способствовали как политическая, так и внутриродовая разобщенность
казахов. Султаны и бии, получившие многие льготы от правителей Российской империи, не были
заинтересованы в создании централизованного феодального государства. Раздробленные по жузам,
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
136
экономически и политически разобщенные, казахские роды поддерживали восстание в основном в
своих пределах. Самоуправство Кенесары и жестокая расправа с не поддержавшими его аулами были
не в традициях казахов, и это ослабило роды восставших.
Одним из главных принципов цивилизационного подхода в концептуальном отношении является
признание многовариантности общественно-исторического развития различных стран, народов,
государств, раскрытие исторического содержания эпохи через человеческое измерение. По мнению
ученых, существо цивилизации, ее своеобразие определяет ряд факторов: природная среда, система
ведения хозяйства, политическая система и социальная организация общества, религия (или
идеология, возведенная в ранг религии), духовные ценности, менталитет.
Изучение процесса взаимодействия природно-географических и социально-экономических
факторов в среде номадов приобретает в данном случае несомненный практический интерес в связи с
необходимостью приспособления современных кочевников к реалиям высокоразвитого индустриаль-
но-урбанизированного общества и определения путей и способов интеграции номадов в структуру
современной цивилизации. Совершенно очевидно, что выработка эффективной стратегии интегра-
ционных процессов невозможна без детального исследования всех элементов системы материального
производства, общественных отношений, психологии и духовной культуры кочевников-скотоводов.
Особенный интерес вызывает изучение проблемы кочевничества в связи с важностью углубления и
уточнения таких принципиальных вопросов теории всемирно-исторического процесса, как методо-
логия исследования сущности цивилизационного развития и онтологической природы различных
способов производства, государственности и сословно-классовой дифференциации общества,
отношений собственности и системы производственных отношений, общины и социальной
организации и т. д. [5, с.4].
Большие трудности при анализе и оценке типов цивилизации возникают перед исследователем,
когда главным элементом того или иного типа цивилизации рассматривается тип ментальности,
менталитет. Ментальность, менталитет (от фр. mentalite’ – мышление, психология) – это некий общий
духовный настрой людей той или иной страны или региона, фундаментальные устойчивые структуры
сознания, совокупность социально-психологических установок и верований личности и общества [6,
с.44-45]. Эти установки определяют мировосприятие человека, характер ценностей и идеалов,
образуют субъективный мир личности. Руководствуясь этими установками, человек действует во
всех сферах своей жизнедеятельности – творит историю. Интеллектуальные и духовно-нравственные
структуры человека, несомненно, играют важнейшую роль в истории, но их индикаторы плохо
уловимы, расплывчаты.
Под социально-экономическими и историческими индикаторами национально-освободительного
движения в Казахстане понимается комплекс предпосылок, сплетение исторических событий и
обстоятельств, объективных и субъективных причин, позволяющих определить место и характер того
или иного акта сопротивления или протеста. Исследование этого вопроса актуально, поскольку
различная степень колебания индикаторов национально-освободительного движения в Казахстане
определяли не только характер событий, но и влияли на их развитие, оказывались решающими в
случае поражения.
Все это вместе взятое позволяет нам сделать вывод, что оба подхода - формационный и цивилиза-
ционный – дают возможность рассмотреть исторический процесс под разными углами зрения.
Каждый из этих подходов имеет сильные и слабые стороны, но если постараться избежать крайнос-
тей каждого из них, а взять лучшее, что имеется в той или иной методологии, то историческая наука
только выиграет. Из указанных выше методологических принципов вытекают и частные методы
исследования, такие как проблемно-хронологический, историко-сравнительный, статистический.
Проблемно-хронологический метод дает возможность рассмотреть динамику взглядов и установок
историков при исследовании конкретных проблем истории колонизации и национально-освободи-
тельного движения казахов. Статистический метод дает возможность конкретизации многих сторон
общественно-экономической жизни казахского населения. С помощью сравнительно-исторического
метода раскрывается сущность исследуемого явления, выявляются его качественно отличительные
черты.
Таким образом, можно утверждать, что при изучении национально-освободительной борьбы под
предводительством Кенесары Касымова необходимо обратить внимание не только на теоретико-
методологическое обоснование сущности основных исторических фактов, но и на формирование
соответствующего категориального аппарата. Так, например, в трудах зарубежных авторов, как
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
137
правило, используются термины «сопротивление», «протест», «реакция», «национализм». В этом
плане вопросы формирования понятийного аппарата требуют дальнейшего исследования на основе
новых методов познания и в соответствии с требованиями цивилизационного подхода.
1 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVIІ – начале ХХ вв. – Алматы: Наука, 1971. – 635 с.
2 Мажитов С.Ф. Вопросы методологии изучения характера колониального господства России в контексте
истории Казахстана начала XX века // Казахстан в начале XX века: методология, историография,
источниковедение. – Алматы, 1994. – С. 62-73.
3 Тойнби А. Постижение истории. – М.: Прогресс, 1991. – 736 с.
4 История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 3. – Алматы: АтамGра,
2000. – 768 с.
5 Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. –
Алматы: «Социнвест». – М.: «Горизонт», 1995. – 320 с.
6 Карипбаев Б.И., Исина Г.И., Дагарова Ж.У., Солощенко П.П. Терминологический словарь-справочник по
курсу «История и философия науки» (русско-казахско-английский). – Караганда, 2013. – 118 с.
Достарыңызбен бөлісу: |