Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
145 
students.  Research  activity  of  younger  school  students  is  the  creative  activity  directed  to  comprehension  of  world  around, 
opening  by  children  of  knowledge,  new  to  them,  and  ways  of  activity.  She  provides  conditions  for  development  of  their 
valuable, intellectual and creative potential, is means of their activization, formation of interest in the studied material, allows 
to form subject and general abilities. To be engaged in research activity some motive is necessary. And communications with 
it in article definition is given to such concepts as "motive" and "motivation". And also according to use in educational process 
educational, facultative occupation both group and collective types of works, levels of the organization of research activity, 
types of research are considered, stages of formation of research activity are characterized. 
Keywords: research, research activity, motive, motivation, creativity, ability 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҒЫЛЫМДАҒЫ ЖАС ӚСКІН 
МОЛОДЕЖЬ В НАУКЕ 
YOUTH IN SCIENCE  

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
146 
 
ӘОЖ
 
82.313.1 
 
ТАРИХИ РОМАНДАРДЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Ә.Ә. Амантай – Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік университеті 5В011700 – «Қазақ тілі мен 
әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті,  
Ғылыми жетекші: Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік университетінің доценті, ф.ғ.к. А.О. 
Тоқсамбаева  
 
Мақалада жалпы білім беретін мектептерде қазақ тарихи романдарын оқытудың негізгі мәселелері қозғалады. Та-
рихи романдардағы халық тағдыры мен тарихи оқиғалардың кӛркемдік шешім табуы, роман жанрының поэтикалық 
ерекшеліктерін  ҧрпаққа  танытудың  әдістері  жан-жақты  қарастырылады.  Тарихи  романдарды  оқытудың  жалпыди-
дактикалық ҧстанымдары мен әдістері нақтыланып, олардың тарихи романдарды оқытудағы тиімділігі анықталады.  
Тҥйін  сӛздер:  тарихи  романдар,  тарихи  шындық,оқыту  әдістері,  жалпыдидактикалық  ҧстанымдар,  оқытудың 
жаңа технологиялары 
 
XXI  ғасыр  жаһандану  ҥрдісінің  кең  кӛлемді  «аудиториясына»  айналып,  қоғам,  адам,  сана  одан  әрі 
дамып,  кеңейе  тҥсті.  Ӛміріміздегі  саяси-әлеуметтік,  тарихи  ӛзгерістерді  қоғамның  тҥрлі  салаларда 
талқыланып,  әр  тҥрлі  тҧлғалардың  ӛздігінше  ашып,  зерттеп-тануға  деген  ҧмтылыстары  да  жоқ  емес. 
Тарих  тізбегін  ҥзбей,  оның  бар  шындығын  ашып,  мейлінше  зерттеуге,  ҧлттық  қҧндылықтарды  тануға 
қазақ халқы барынша ҥлес қосып, оны зерттеп-зерделеуге қҧлшыныс танытуда. 
Қазақ халқының басынан ӛткен тарихи шындығы XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы 
қазақ романдарында жазыла бастады. Тарихи оқиғалар, ондағы жекелеген тҧлғаларды, тҧтастай алғанда, 
халық  тағдырын  қарама-қайшылықты  сипатымен  қамту  жҥзеге  асырылды.  Аталмыш  тақырыптар 
әдебиеттану ғылымында ӛзектілігімен ерекшеленеді. Роман жанрындағы кҥрделі шығармалардың халық 
тағдырын,  тарихи  кезеңдер  шындығын  бейнелеуінен  уақыт  тынысы,  жеке  адамдардың,  отбасылардың, 
әлеуметтік  ортаның  даралықтары  мен  ӛзара  байланыстары  да  айқындалады.  Қазіргі  қазақ  романдары  – 
қазақ сӛз ӛнері мҧраларының бҧрынғы және кейінгі кӛркемдік дәстҥрінің жалғасы. Романдарда ҧлттық 
тарихтың ақтаңдақ беттері қамтылуы, кҥрделі тағдырлы тарихи тҧлғалар мен оқиғаларды әдеби ҥдерісті 
талдаудың  жаңашыл  әдіснамалық  әдіс-тәсілдермен  қарастыру  –  ҥнемі  дамудағы  ҧлттық  сӛз  ӛнері 
мҧраларын терең тануға, бағалауға жетелейді [1,15 б.]. 
Тарихи  романдарды  оқыту  әдістемесін  зерделеуде,  ең  алдымен,  бҧл  ҥдерістің  жалпыпедагогикалық 
және жеке әдістемелік негіздерін жаңа инновациялық оқыту талаптары негізінде жҥйелеп қалыптастыру 
керек. 
Тарихи  романдарды  оқытудың  дидактикалық  негіздерін  анықтауда  жалпыдидактикалық  мына 
ҧстанымдар басшылыққа алынады: 

  Тарихи романдарды оқытудың ғылымилылық ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың жҥйелілігі және жоспарлылығы ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың оқушылардың саналылығы мен белсенділігі ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың қолжетімділік ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың пәнаралық байланысы ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың кӛрнекілілік ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың инновациялылық ҧстанымы; 

  Тарихи романдарды оқытудың тәрбиелік ҧстанымы. 
Бҧл жалпыдидактикалық  ҧстанымдар –  тарихи романдарды мектепте, жоғары оқу орындарында т.б. 
оқу орындарында оқыту ҥдерісінің басты қағидалары ретінде танылады. 
«Әдіс» – әдебиет сабақтарындағы мҧғалім мен оқушының бірігіп атқаратын оқу-танымдық іс-әрекеті. 
Сабақ тақырыбына лайық дҧрыс таңдалған әдіс арқылы оқушы жаңа білім мазмҧнын игереді, жаңа білік-
дағдыларға ие болады, қабілеті жетілдіріліп, белгілі бір дҥниетанымдық кӛзқарасы қалптасады. 
Тарихи  романдарды  оқыту  әдістерінің  жіктемесін  тануда  сюжеттік-композициялық  талдау,  бейне, 
стильдік талдау, шығарманың тарихи талдануы, шығарманы жазушының шығармашылық қызметі  
 
аясында  және  басқа  жазушылар  шығармашылығымен  салыстыра  қарастырудың  басқа  да  әдіс-тәсілдер 
алдынғы орында тҧратыны белгілі. 
Тарихи романдарды оқытуда қолданылатын сапалы әдістер осы әдістің кішкене қҧраушы элементтері 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
147 
болып  табылатын  амал-тәсілдердің  алгоритмдік  қолданысы  арқылы  жҥзеге  асырылып  қолданылады. 
Тарихи романдарды оқытуда қолданылатын әдістерді былайша жіктеуге болады: 

  эвристикалық әдіс; 

  ізденіс әдісі; 

  репродуктивтік әдіс; 

  продуктивтік әдіс. 
Эвристикалық әдіс – орта мектеп оқушыларына тарихи романдарды танытуда бірден-бір дҧрыс әдістің 
бірі  болады.  Ӛйткені  бҧл  тақырыптағы  қазақ  әдебиеті  –  оқушылардың  осыған  дейінгі  меңгерген  әдеби 
білімінің кеңейтілген, жоғарылаған, ғасырлар бойғы ата-бабаның мҧрат етіп аңсаған арманының жҥзеге 
асырылған кезеңінің бейнесін сомдаған әдебиет [2,86 б]. 
Эвристикалық  әдіс  арқылы  кӛркем  әдеби  шығармаларды  танып-талдау  барысында  оқушылардың 
сезімдік кӛркемдік қабылдауы санада терең иірімдерге бойлай отырып, олардың интеллектуалдық дамуы 
қарқындай тҥседі. 
Осы  ретте  Ә.Нҧрпейісовтің  «Соңғы  парыз»  романын  таныстыруда  эвристикалық  әдісті  қолданудың 
беретін пайдасы мол екенін кӛрсетейік. «Соңғы парыз» романын ғалымдар идеялық-кӛркемдік ӛрісі кең 
шығарма  деп  бағалайды.  Бҧл  дилогияда  «Адам-Қоғам-Табиғат»  ӛрістерінің  ӛзара  алмасып  отыратын 
керемет байланысы мен қатынасы гармониялық тізбек пен желіде суреттелген. Ә.Нҧрпейісовтің роман-
дилогияда  оқырманына  жеткіземін  деген  мақсатын  анықтау  ҥшін  мҧғалім  мынадай  проблемалық-
эвристикалық сҧрақтарды алдын ала оқушыларға таратып береді: 
1. Романдағы проблеманың деңгейі қандай деп ойлайсыз?  
А) жеке проблема,  
Ә) аймақтық проблема, 
Б) ҧлттық проблема,  
В) жалпыадамзаттық проблема. 
2. Биосфера проблемасын туғызатындар:  
А) табиғат, 
Ә) ауа райы,  
Б) адам,  
В) жел. 
3. «Жәдігер» сӛзінің мағынасын сӛздіктерден анықтап келіңіздер. 
Осындай және оған қоса жҥргізілетін даярлықтан соң, эвристикалық әдіс арқылы мҧғалім оқушылар-
мен  роман-дилогияның  тҥпкі  проблемасын  талқылау-талдау  жҥргізе  алады.  Мҧндай  әдістің  тиімділігі 
туралы, әрине, кӛп айтуға болады.  
Ізденіс  әдісі  –  білім  беру  ҥдерісінде  ерекше  мақсатты  кӛздейтін  әдіс  тҥрі.  Ізденіс  әдісін  қолданушы 
мҧғалім тарихи романдар болмысындағы ӛзіндік белгілер мен жаңа қырларын ашатын және осы кезеңге 
дейінгі  қазақ  әдебиетінде  болмаған  жаңаша  қҧбылыстар  мен  ӛзгешеліктерді  танытатын  амал-тәсілдерді 
қолдану екендігін жақсы тҥсінуі керек.  
Қазақ әдебиеті тарихының осы кезеңге дейінгі даму барысындағы кӛркем туындылардағы еркіндік пен 
тәуелсіздік  деген  идеяның  қолға  бақыт  қҧсындай  қонғандығы  оқушыларға  ашық  та  еркін  әңгіме 
барысында тҥсіндіріледі. 
Ізденіс  әдісін  қолданудың  бір  ҥлгісі  ретінде  Қ.Жҧмаділовтың  «Дарабоз»  роман-дилогиясын  таныту 
ҥдерісін  алуға  болады.  Қ.Жҧмаділовтың  «Дарабоз»  роман-дилогиясында  Абылай  хан  «Дарабоз»  деп 
атаған  Қаракерей  Қабанбай  бейнесі  суреттеледі.  Осы  ретте  мҧғалім  сабақты  ізденіс  ҥдерісі  сипатында 
ҧйымдастыру  ҥшін,  оқушыларға  романның  басты  кейіпкерлері  Абылай  хан  мен  Қаракерей  Қабанбай 
туралы  нақты  тарихи  деректерді  іздестіру  туралы  тапсырма  бергені  дҧрыс.  Романда  бас  кейіпкер  – 
Қаракерей  Қабанбайдың елі ҥшін атқарған ерлік істері кӛркем суреттеліп кӛз алдыңнан ӛтеді. Мҧғалім 
ізденіс  әдісін  қолдана  отырып,  оқушыларға  Қаракерей  Қабанбай  туралы  тарихи  деректер  мен  жазушы 
шығармасындағы  кӛркем  кейіпкердің  іс-әрекетін,  сӛзін  салыстырады,  сол  арқылы  оқушылардың 
санасында Абылай хан мен Қаракерей Қабанбай батырдың ерен ерліктері жайында ӛшпес із қалдырады. 
Репродуктивтік әдістер – тарихи романдарды оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік 
немесе кӛшірмелік әдіс арқылы мҧғалім оқушыларға даяр білім мазмҧнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет 
сабақтарында репродуктивтік әдіс ҥлкен орын алады. Ӛйткені дайын кӛркем шығарма мәтінін оқу, тҥрлі 
талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жҧмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жҥзеге асырылады.  
Репродуктивтік әдіс арқылы І.Есенберлиннің «Кӛшпенділер» трилогиясын оқытуға болады. 
Романнан ҥзінділер оқып танысу. 
1. Шыңғысханның балаларына ӛсиеті 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
148 
2.Абылай мен Бҧқар жырау 
4. Уали сҧлтанның баласы Абылай 
3. Батыр Баян мен Ноян 
4. Абылайдың ақ бурасы 
5. Абылайдың тҥсі 
6. Абылайдың ӛлер алдындағы ӛкініші  
7. Абылай хан мен сҧрша қыз хикаясы 
Венн диаграммасы 
Сҧрақтар мен тапсырмалар: 
1. І.Есенберлиннің шығармашылық жолы қалай басталды? 
2. Жазушының қандай кітаптары бар? 
3. «Кӛшпенділер» трилогиясының идеялық мазмҧны, ҥш кітапта суреттелген кесек кейіпкерлердің іс-
әрекеттері мен кӛздеген мақсаттары 
4. Қай шығармасы ҥшін жазушы Абай атындағы мемлекеттік сыйлықты алды? 
Репродуктивтік әдістің тиімді болып табылатын қҧраушы элементтері яғни мынадай амал-тәсілдерін 
атап кету орынды: мҧғалім сӛзі, баяндау, әңгімелеу, мазмҧндау, шолу дәрістері, хрестоматиядағы кӛркем 
шығарма  мәтіні,  әдеби  шығарманың  тҥпнҧсқасы,  сҧрақтар  тізбесі,  викториналар  т.б.  Сонымен  қатар, 
интерактивтік тақтадан кӛрсетілетін кӛрнекіліктер молынан қолданылған дҧрыс. 
Продуктивтік  әдіс  –  оқушының  әдеби  шығармаларды  оқып-меңгеруі  барысындағы  жаңашылдыққа 
ҧмтылысын  ынталандыратын,  ӛзгеріске  толы  заманның  ағымында  тез  бағдар  таба  алатын,  проблеманы 
кӛре  алатын  және  оны  шешуге  қорықпай,  шешім  жолын  іздеп  таба  алатын,  ереше/оригиналды  және 
шығармашылыққа толы идеяларды табуына ықпалын тигізетін әдіс. 
Продуктивтік  әдісті  қолданудың  бір  жолын  С.Досановтың  «Жиырмасыншы  ғасыр»  атты  романын 
талдау  арқылы  кӛрсетуге  болады  деп  ойлаймыз.  С.Досановтың  «Жиырмасыншы  ғасыр»  атты  тӛрт 
томдық романында бір ғасырдың кӛркем шежіресі тӛрт ҧрпақтың тағдыры арқылы кӛркем берілген. 

  Бірінші кітапта отаршыл орыстық саясаттың қазаққа әкелген қайғы-қасіреті суреттелген. 

  Екінші  кітапта  Столыпин  реформасынан  кейін  Қазақстан  мен  Ресей  ара-сындағы  кҥрделі  қарым-
қатынас, Қазан тӛңкерісі, аштық, сҧрапыл отыз жетінші жыл оқиғалары суреттеледі.  

  Ҥшінші  кітапта  жиырмасыншы  ғасырдың  соңғы  онжылдықтарында  қазақ  елі  бастан  кешкен 
оқиғалар суреттеледі.  
Тӛртінші  кітапта  тәуелсіздік  жылдары  суреттеліп,  қиындықтарды  еңсерген  қазақ  халқының  жарқын 
болашқақа қол созған болмысы суреттеледі.  
ХХ ғасырдың жҥз жылында адамзаттың дамуы мыңжылдықтарды аттап ӛткендей деңгейге кӛтерілді. 
Осының барлығы оқушыларға «Қазақ халқы ҥшін ХХ ғасыр қандай ғасыр?» деген проблемалы сҧрақты 
қойғызу одан әрі ӛз бетімен ізденуге тҥрткі болады. 
Осы романдағы бір ҥзіндіні алып, сондағы проблемалық жағдаяттың шиеленіскен тҧсын қарастырай-
ық.  «Қҧдайға  шҥкір,  Нҧрдәулеттің  жағдайы  жаман  емес.  Әкесі  Бабаханға  он  мың  жылқы  бітіп  еді, 
Нҧрдәулет оны жиырма мыңға жеткізді. Әкесі орта жҥз Арғын ішіндегі ӛз руы Қараманға ғана қожалық 
етіп еді, бҧл ӛздеріне ең жақын ру Тӛлекті де қоса билеп отыр. Әкесі екі әйел алып еді, бҧл тӛртеуін алды. 
Әкесі  берісі  Ҧлытау,  әрісі  Қарқаралыда  болғанын  мақтан  етеді.  Бҧл  кең  байтақ  қазақ  даласының  тӛрт 
бҧрышын кезгенін місе тҧтпай, тым алыс Қырым асып, Кавказ басып, ту сонау Меккеге де барды, Тҥркия, 
Сирия деген елді бҧл ӛңірде ӛзге тҥгіл он мың жылқы айдаған, жал мен жая шайнаған ӛз әкесі Бабахан да 
кӛрген жоқ.  
Енді міне Бағдатқа барып келе жатыр. Дҥниені шайқап жҥр. Ҧлы даланың сауырлы бір ӛңірін билеген 
атақты  бай.  Бай  ғана  емес,  би.  Орынбор  мен  Омбының,  Мәскеу  мен  Петербордың  шенеуніктерімен, 
қазақтың зиялыларымен ой жарыстырып, пікір таластырған білімпаз!» 
Проблемалық  сҧрақ:  Қазақтың  байлары  –  қазақты  дамытушылар  болды  ма,  елді  кері  кетірушілер 
болды ма? 
Тарихи  романдарды  оқытуда  «Сыни  тҧрғыдан  ойлау»  технологиясын  қолдануда  қазақстандық 
мҧғалімдер біршама жақсы тәжірибе жинақтап келеді. Кӛркем шығарманы талдаудың тәжірибеде кеңінен 
тараған әдістемелік жолдары мыналар:  
• тҧтастай (немесе автор ізімен) талдау; 
• образ бойынша талдау; 
• проблемалық-тақырыптық талдау. 
Бҥгінде оқытудың жаңа технологиялары кеңінен қолданылуда. Жаңа стратегиялар мен оқытудың жаңа 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
149 
технологияларының  кӛбі  Қазақстанға  «Сорос-Қазақстан»  қоры  тарапынан  ҧйымдастырылған  «Оқу  мен 
жазу арқылы сыни ойлауды дамыту» бағдарламасының жобасы арқылы жетті. СТО жобасының иннова-
циялық  мҥмкіндіктері  негізінде  оқушыларды  шығармашылыққа  баули  оқытудың  мақсаты  –  ҧлттық 
қҧндылықтарды бойына сіңірген, жаңашыл кӛзқарастағы шығармашылыққа бейім ортаны қалыптастыру 
[3, 55 б.]. 
Қорыта  келгенде,  Қазақстан  Республикасының  Тәуелсіздігін  жырлайтын,  оқырманын  еркін  елдің 
азаматы  дәрежесін  кӛтере  отырып,  жан-дҥниесін  рухани  қазынамен  байытатын  тарихи  романдарды 
мектептерде оқыту әдістемесі жаңа даму сатысына кӛтеріліп келеді. 
 
1 Елеукенов Ш. Әдебиет және ҧлт тағдыры - Алматы, 1997. 
2 Қҧрман Н. Қазақ тілін оқытудың әдіснамалық негіздері - Астана, 2008. 
3 Байтанасова Қ. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі - Астана, 2011. 
4 Бітібаева Қ.Әдебиетті оқыту әдістемесі - Алматы, 1997. 
 
Резюме  
Амантай Ә.Ә. – студентка 4-курса по специальности 5В011700 – «Казахский язык и литература» 
государственного университета им. Шакарима, 
Научный руководитель, Токсамбаева А.О. – к. ф.н., доцент государственного университета им. Шакарима  
Особенности преподавания исторических романов в средних школах  
В данной статье рассматриваются основные проблемы преподавания казахских исторических романов в средних 
общеобразовательных  школах.  Также  разносторонне  рассматривается  художественное  решение  исторических 
событии и учесть народа, методы преподавания будущему поколению поэтических особенностей романа. Конкрети-
зируется  методы  и общепедагогические  принципы  и определяется  их эффективность  при  преподавании  историче-
ских романов.  
Ключевые слова: исторические романы, методы преподавания, общепедагогические принципы, новые техноло-
гии обучения 
 
Summary 
Aigerim Amantai - 4
th
 course master specialty of Kazakh language and literature, State University named after Shakarim 
Scientific supervisor:Toksambaeva A. O. – k.f.sprofessor of State University named after Shakarim 
Features teaching of historical novels in secondary schools 
This  article  discusses  the  main  problems  of  teaching  Kazakh  historical  novels  in  secondary  schools.  Also  considered 
versatile artistic solution of historical events and people into account, methods of teaching the next generation of poetic novel 
features.  Narrow  methods  and  general  pedagogical  principles  and  their  effectiveness  is  determined  by  the  teaching  of 
historical novels. 
Keywords: historical novels, teaching methods, general pedagogical principles, new learning technologies 
 
УДК 621.391.81
  
 
ОСОБЕННОСТИ РАСПРОСТРАНЕНИЯ РАДИОВОЛН 
 
Д.А. Хожаев – студент 4-курса Алматинского университета энергетики и связи, факультет 
радиотехники и связи, специальность «Радиотехника, электроника и телекоммуникации» 
Научный руководитель: к.ф.-м.н., доцент – И.Н. Федулина (Республика Казахстан, г.Алматы) 
 
В данной статье представлены общие законы распространения электромагнитных волн. Показано, что в разных 
средах радиоволны распространяются с разной скоростью. При этом, среда, в которой распространяются радиовол-
ны,  вызывает  их  ослабление  в  связи  с  поглощением  энергии  волн  вследствие  тепловых  потерь  и  уменьшения 
напряженности  поля  волны  при  огибании  препятствий.  Кроме  того  отмечено,  что  дальность  распространения 
электромагнитной  волны  зависит  от  частоты  колебания  переменного  электрического  тока.  Также  указано  на 
свойства радиоволн распространяться в зависимости от их длины волны, а длина электромагнитной волны связана с 
частотой  колебаний  через  скорость  еѐ  распространения  в  вакууме  (скорость  света).  В  работе  подчеркнута  важная 
роль  изучения  влияния  различных  факторов  на  характер  распространения  электромагнитных  волн  в  земной 
атмосфере, что на сегодняшний день является актуальной проблемой современной радиофизики. 
Ключевые  слова:  электромагнитные  волны,  особенности  распространения,  радиофизика,  радиоэлектроника, 
радиотехника 
Особенности  распространения  радиоволн  в  свободном  пространстве  заключаются  в  том,  что 
радиоволны распространяются не в свободном пространстве, как таковом, а – над земной поверхностью. 
Известно, что поверхность Земли сильно влияет на распространение радиоволн. При этом, сказываются 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
150 
как  еѐ  геометрическая  форма  (общая  кривизна  поверхности  земного  шара  и  отдельные  неровности 
рельефа – горы, ущелья и т.п.), так и физические свойства поверхности (например, различия между морем 
и сушей). Это воздействие различно для волн разной длины и для разных расстояний между передатчи-
ком  и  приемником.  Способы  распространения  радиоволн  существенно  зависят  от  длины  волны,  от 
освещѐнности земной атмосферы Солнцем и от ряда других факторов [1, 2, 3]. 
Распространяясь над земной поверхностью, радиоволны испытывают ослабление, связанное с рядом 
причин.  Энергия  распространяется  все  в  большем  объеме  по  мере  удаления  от  передатчика,  поэтому 
уменьшается плотность потока энергии. Среда, в которой распространяются радиоволны, также вызывает 
их ослабление. Это происходит в связи с поглощением энергии волн вследствие уменьшения напряжен-
ности поля  волны при  огибании препятствий  в  виде возвышенностей  или выпуклости  земного шара, а 
также – тепловых потерь [1,4]. 
Распространение радиоволн подчиняется следующим общим законам [1, 5, 6, 7, 8]: 
 Прямолинейное распространение в однородной среде, т.е. среде, свойства которой во всех точках 
одинаковы. 
 Отражение  и  преломление  при  переходе  из  одной  среды  в  другую.  Угол  падения  равен  углу 
отражения. 
 Дифракция.  Встречая  на  своем  пути  непрозрачное  тело,  радиоволны  огибают  его.  Дифракция 
проявляется  в  разной  степени  в  зависимости  от  соотношения  геометрических  размеров  препятствия  и 
длины волны. 
 Рефракция.  В  неоднородных  средах,  свойства  которых  плавно  изменяются  от  точки  к  точке, 
радиоволны распространяются по криволинейным траекториям. Чем резче изменяются свойства среды, 
тем больше кривизна траектории. 
 Полное  внутреннее  отражение.  Если  при  переходе  из  оптически  более  плотной  среды  в  менее 
плотную,  угол  падения  превышает  некоторые  критические  значения,  то  луч  во  вторую  среду  не 
проникает и полностью отражается от границы раздела сред. Критический угол падения называют углом 
полного внутреннего отражения. 
 Интерференция.  Это  явление  наблюдается  при  сложении  в  пространстве  нескольких  волн.  В 
различных  точках  пространства  получается  увеличение  или  уменьшение  амплитуды  результирующей 
волны в зависимости от соотношения фаз складывающихся волн. 
Источником радиоволны может быть любой электрический проводник, в котором движется перемен-
ный  электрический  ток.  На  практике,  источником  радиоволны  является  высокочастотный  генератор, 
колебательная энергия которого, распространяется в пространство через радиоантенну.  
Первым  изобретѐнным  действующим  источником  радиоколебаний  был  радиопере-датчик-радиопри-
ѐмник  Попова,  использующий  в  качестве  высокочастотного  генератора  высоковольтный  накопитель  с 
искровым разрядником (вибратор Герца) [9,10], подключенным на антенну (рисунок 1). 
 
Рисунок 1 - Радиопередатчик-радиоприѐмник Попова 
Почему  такая  волна  называется  электромагнитной?  Потому,  что  она  состоит  из  электрического  и 
магнитного  синусоидального  колебания  (рисунок  2).  Эти  два  вида  колебаний  ориентированы  в 
пространстве друг относительно друга перпендикулярно – ровно на 90 градусов. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
151 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 2 – Электромагнитная волна 
 
Дальность  распространения  электромагнитной  волны  зависит  от  частоты  колебания  переменного 
электрического тока (электромагнитного колебания). На частотах от единиц до тысяч Герц, соответству-
ющих  звуковому  диапазону  волн,  электромагнитная  волна,  созданная  в  пространстве  с  помощью 
индуктивности, распространяется на расстояние, не превышающее одного-двух десятков метров, поэтому 
полезного практического применения не имеет. На частотах от сотен килогерц и выше, что соответствует 
диапазонам  радиоволн,  электромагнитная  волна  способна  распространяться  более  чем  на  тысячи 
километров. Дальность распространения электромагнитной волны так же зависит от мощности протекаю-
щего по проводнику тока [1, 9, 10].  
Когда  электрическая  волна  «горизонтальна»  -  сориентирована  параллельно  линии  горизонта,  а 
магнитная  волна  соответственно  «вертикальна»  -  сориентирована  перпендикулярно  линии  горизонта, 
тогда говорят, что электромагнитная волна имеет линейную горизонтальную поляризацию. 
Когда  электрическая  волна  «вертикальна»  -  сориентирована  перпендикулярно  линии  горизонта,  а 
магнитная волна соответственно «горизонтальна» - сориентирована параллельно линии горизонта, тогда 
говорят, что электромагнитная волна имеет линейную вертикальную поляризацию. 
Если  электрическая  волна  (соответственно  и  магнитная  волна)  имеет  наклон  относительно  линии 
горизонта  –  угол  не  равный  нулю  или  90  градусов,  тогда  говорят,  что  электромагнитная  волна  имеет 
линейную наклонную поляризацию. 
Существует  так  же  другой  вид  поляризации,  используемый  для  повышения  дальности  передачи 
(приема)  и  лучшей  помехозащищѐнности  радиоприѐмной  аппаратуры  –  круговая  поляризация  –  вид 
поляризации электромагнитной волны (ЭМВ), при котором за один период электромагнитного колебания 
радиоволна делает полный оборот на 360 градусов (рисунок 3). 
 
Рисунок 3 – Круговая поляризация ЭМВ 
 
 
Один из видов круговой поляризации – эллиптическая поляризация –  «приплюснутая» в одной из 
плоскостей круговая поляризация. 
Все  указанные  виды  поляризации  определяются  устройством  и  ориентированием  радиоантенны. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
152 
Практическая  важность  поляризации  заключается  в  том,  что  если  радиопередатчик  и  радиоприемник 
настроены на одну и ту же частоту, но имеют разную поляризацию, например у передатчика вертикаль-
ная, а у приемника – горизонтальная, то радиосвязь будет плохой, или еѐ вообще не будет.  
Радиоволны распространяются в разных средах с разной скоростью. Скорость распространения радио-
волн в вакууме приблизительно равна скорости света (300000 км/сек.). В связи с тем, что радиоволны в 
воздухе распространяются практически с той же скоростью, но чуть меньше, принята та же скорость, т.е. 
скорость  света.  Поскольку  обыкновенная  вода  обладает  электропроводностью,  то  еѐ  поверхность  для 
радиоволн  является  отражателем,  а  часть  энергии  радиоволн  тратится  на  нагрев  поверхностных  слоев 
воды. Металлы не пропускают радиоволны, отражая всю энергию электро-магнитных колебаний [9, 11]. 
Немаловажным,  являются  свойства  радиоволн  распространяться  в  зависимости  от  их  длины  волны. 
Длина  электромагнитной  волны  связана  с  частотой  колебаний  через  скорость  еѐ  распространения  в 
вакууме (скорость света) [1, 9, 10]: 
 
 
 
где: f – частота, λ – длина волны, с – скорость света, равная 300000 км/сек. 
 
Радиоволны подразделяются на несколько диапазонов [1,12,13] (рисунок 4): 
 
 
 
Рисунок 4 – Диапазоны радиоволн 
 
 Сверхдлинные «СДВ» – частотой 3-30 кГц, с длиной волны 100-10 км;  
 Длинные «ДВ» – частотой 30-300 кГц, с длиной волны 10-1 км; 
 Средние «СВ» – частотой 300-3000 кГц, с длиной волны 1000-100 метров;  
 Короткие «КВ» – частотой 3-30 МГц, с длиной волны 100-10 метров; 
 Ультракороткие «УКВ», включающие: метровые «МВ» – частотой 30-300 МГц, с длиной волны 
10-1  метра;  дециметровые  «ДМ»  –  частотой  300-3000  МГц,  с  длиной  волны  10-1  дм;  сантиметровые 
«СМВ» – частотой 3-30 ГГц, с длиной волны 10-1 см; миллиметровые «ММВ» – частотой 30-300 ГГц, с 
длиной волны 10-1 мм; субмиллиметровые «СММВ» – частотой 300-6000 ГГц, с длиной волны 1-0,05 мм.  
Диапазоны  от  дециметровых  до  миллиметровых  волн  из-за  их  очень  высокой  частоты  называют 
сверхвысокими частотами «СВЧ». Кроме того, все перечисленные диапазоны радиоволн могут подразде-
ляться на поддиапазоны. 
Для  передачи  информации  радиоволну  необходимо  модулировать  сигналом,  содержащим  информа-
цию.  Длинные,  средние  и  короткие  волны  обычно  имеют  амплитудную  модуляцию  (amplitude 
modulation)  –  «АМ».  Ультракороткие  волны  обычно  имеют  частотную  модуляцию  (frequency  
modulation) – «FМ» (рисунок 5). 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
153 
 
Рисунок 5 – Модуляция радиоволны 
 
Кроме деления радиоволн на диапазоны  необходимо добавить,  что  в зависимости от направления и 
путей  распространения  радиоволн, они бывают поверхностные (земные) – распространяющиеся  вдоль 
земной поверхности от радиопередатчика, до приемника, без использования верхних слоев атмосферы и 
пространственные – распространяющиеся через верхние слои атмосферы и с отражением от ионосферы 
[1, 3, 14] (рисунок 6).  
 
1 – поверхностные радиоволны, 2 – пространственные радиоволны,  
3 – ионосфера 
 
Рисунок 6 – Виды радиоволн в зависимости от направления  
и путей их распространения 
 
Существует  понятие,  чем  выше  длина  волны  (меньше  частота),  тем  она  больше  способна  огибать 
препятствия.  И  наоборот,  чем  короче  длина  волны  (выше  частота),  тем  прямолинейнее  радиоволна 
распространяется.  
Длинные  волны  способны  распространяться  вдоль  поверхности  земли  и  воды,  но  едва  достигают 
ионосферы. Это свойство используется для организации связи с морскими судами, когда связь имеется 
практически в любой точке моря. Средние волны распространяются вдоль поверхности земли и воды, а 
также отражаются ионосферой. Короткие волны распространяются «скачками», периодически отражаясь 
от ионосферы и земной поверхности. Ультракороткие волны и более высокие частоты распространяются 
прямолинейно, не способны изгибаться вдоль земного шара, ионосфера же для них прозрачна.  
От одного и того же радиопередающего устройства радиоволны, отраженные от земной поверхности, 
могут  встретиться  с  неотражѐнными  волнами,  или  волнами,  отражѐнными  от  другого  участка  земной 
поверхности, или верхних слоѐв атмосферы. В этом случае, происходит синфазное сложение радиоволн, 
или противофазное вычитание. В результате, в вертикальной плоскости пространства образуется изре-
занная косекансная диаграмма направленности антенны. При синфазном переотражении радиоволн от 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
154 
земной поверхности на этих участках образуются зоны максимального переотражения – зоны Френеля. 
Если радиопередатчик имеет всенаправленную антенну (например, штыревую), то зоны Френеля будут 
представлять  из  себя  много  колец  на  поверхности  земли  различного  диаметра,  в  центре  которых 
находится антенна. Диаметр колец может быть от десятков метров, до нескольких километров [1, 8, 9].  
Сильное  влияние  на  распространение  радиоволн  оказывают  препятствия  [5,6,8,14].  Как  правило, 
препятствия  обладают  отражающим  свойством.  В  качестве  препятствий  мо-гут  выступать  различные 
предметы как природного, так и искусственного происхождения. Как было написано ранее, радиоволны 
отражаются  от  земной  поверхности.  Стоит  отметить,  что  если  грунт  сильно  сухой,  то  отражение 
радиоволн  намного  хуже,  чем  когда  земля  сырая  от  дождя.  Так,  расстояние  связи  у  одной  и  той  же 
аппаратуры  связи  на  море  на  50-70  процентов  больше,  чем  на  суше.  Отражают  радиоволны  деревья  и 
облака. Перечисленные естественные препятствия являются хорошими отражателями, потому, что в их 
состав  входит  вода.  К  искусственным  препятствиям,  отражающим  радиоволны  относятся  различные 
металлические конструкции, в том числе арматура зданий и сооружений. 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: