Абай қҰнанбаевтың Әлемі мен шығармашылығына жастардың КӨЗҚарасы
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
|
ұстап-сезуге болатын объектінің немесе құбылыстың, артефактінің немесе натурфактінің жоқтығын көрсетеді. Орыс мәдениетіндегі «календарь сбора трав» қазақ мәдениеті үшін заттық лакуна бола алады. Абстрактілі лакуналар – қоғамның ментефактында, ойлау категориясында абстрактілі тұжырымдамалардың жоқтығын көрсетеді. Мәселен, қазақ тілінде малдың азығын барлық түрін білдіретін қос сөз «жем-шөп» орыс тілінде бөлек-бөлек «корм», «трава» деп аударылады. Орысша бір сөзбен толық мағынадағы ұғымды бере алмағандықтан «жем-шөп» орыс тілі үшін абстрактілі лакуна. Грамматикалық лакуна. Қазақ тілінде -лар/лер, -дар/дер, -тар/тер деген көптік жалғаулары болғанымен, кейде олар қолданылмайды. Мысалы, « мы идем собирать: лекарственные травы /овощи /фрукты /цветы » деген сөйлемдердің барлығы қазақ тіліне аударғанда жекеше түрде болады. Тіпті бір түрлі жеміс-жидек, шөп, гүл болса да, қазақша аудармасы «біз шөп /көкөніс /жеміс /гүл /алма жинауға барамыз» болады. Қатыстық лакуналар (относительные лакуны) – сөздік бірліктің тілдегі жиілік қолданысын қарастырады. «Сөз, сөздік форма ұлттық тілде болғанымен, сөйлеу тілінде сирек қолданылатын болса, онда олар қатыстық лакуналар бола алады» Ю.Степанов. [5., 10]. Қазақ тіліне қарағанда орыс халқының тұрмыс-тіршілігінде саңырауқұлақтың атаулары жиі қолданылады. Мәселен, саңырауқұлақтардың «вешанки» (аспа саңырауқұлақ), «грузди» (қарағайқұлақ, қозықарын), «волнушка» (қатпаршақ), «сыроежка» (сазқатпа) деген сияқты атаулары қазақ тілі үшін қатыстық лакуналар болып отыр. Себебі, қатыстық лакуна көбінде ауызша қарым-қатынасты қарастырып отырады, ал саңырауқұлақтардың атаулары қарым-қатынаста қазақ халықы арасында сирек кездеседі, тіпті кейбіреулері оның орысшасын білсе де қазақшасын білмейді. Фитонимдер атауына қатысты сәйкестілік 53 «Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция Фитонимдерге қатысты тірминологияның сәйкестілігін аударманың калькалау, уәжділік, синтетикалық, аналитикалық түрлерін салыстыра отырып қарастыруға болады. Бірақ біз жалпы лакуна феноменін зерттеп отырғандықтан фитонимдердің тілдік бірліктегі сәйкестілігін анықтауды жөн көрдік. Орыс тілінде 350 шақты өсімдік атаулары түркі тіліне қандай да бір байланысы бар. Олар мәдени жеміс, жидек және жаңғақтарға қатысты ( айва, алыча , инжир, кизил, мушмула, хурма, фисташка, фундук ), көкөніс ( баклажан, кабак ), дәнді және бұршақты дақылдар ( лобио, нут ), техникалық ( кенаф, кендырь, кок-сагыз, кунжут, хмель ). Біз жабайы өсімдіктердің қатарынан да көптеген түркі тіліндегі атауларды аңғарамыз, мысалы ағаштар мен бұталардың аттары ( арча, ирга, карагач, саксаул, чинара ) және шөптесін өсімдіктер ( аир, камыш, кермек, сарана, сусак ). Түркі тіліндегі өсімдік атаулары орыс тіліне X ғасырға дейін 4-еуден аспайтын болса, X-XIII ғасырларда олардың қатарына тағы 5 атау, XIV–XV – 12, XVI – 4, XVII – 20, XVIII – 35, XIX – 49, кейінірек – 21 атау қосылды. [6., 61] «Кермек» сөзінің қышқылтым, ащы деген синонимдері бар, демек оның атауы оның дәміне, иісіне байланысты берілген. Кермек сөзінің орыс тіліндегі этимологиясы былай дейді: «керме ́ к, кермя ́ к, кармя ́ к «дубильный корень, Statice latifolia»; «желтый корень, Statice tаtаriса», кавк. (Даль), укр. керма ́ к, керме ́ к, кiрма ́ к (Маковецкий). Заимств. из тюрк., ср. казах. kermäk «горькая стенная трава», также «горький» (Радлов 2, 1108). Эта трава по-украински называется также соло ́ ний «соленый», солоне ́ ць». [7.,]. «Кендір» түркі тілдеріне ортақ өсімдік болғандықтан, оны көне атаулар қатарына жатқызады. [8., 55]. Кендір сөзі кендірдің кең қолданыста болуының нәтижесінде, дәстүрлі ортада малдың жүнінен иірілген арқан-баулардан айыру үшін, өсімдік талшығынан (кендір, зығыр, кенеп т.б.) жасалған бұйымдардың анықтаушы атауы болып қалыптасып кетті. [9., 61]. Орыс тілінің этимологиялық сөздігінде де түркі тілдерінен шыққанын айқындайды. Кендырь «конопля», диал., южн. Из тур. kändir — то же, тат. kindär; [10., 9]. Қорыта келгенде, лингвистикалық лакуналық фонеомен ұлттық ойлау сипатына байланысты болып келеді. Оны екі тілді салғастыра отырып зерттеу барысында тілдік жүйе – статикада, сөйлеу деңгейінде, мәдени ерекшелік негізінде қарастырамыз. Лакуналық болып табылатын сөздер мәдени қарым-қатыынаста шектеулер қойса, тілдер арасындағы бірліктердің сәйкестілігі мәдениет арасындағы қандай да бір шектеулерді жойып, жақындастыра түседі. Әдебиеттер: 1. Сүлейменова Э.Д, Шәймерденова Н.Ж., Смағұлова Ж.С., Ақанова Д.Х . Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. Словарь социолингвистических терминов / Э.Д. Сүлейменова, Н.Ж. Шәймерденова, Ж.С. Смағұлова , Д.Х. Ақанова – Астана: «Арман- ПВ» баспасы, 2008. – 392 б. 2. Вине Ж.П., Дарбельне Ж. Сопоставительная стилистика французского и английского языков. Метод перевода. – Париж, 1958. – 331 с. 3. Абдуразакова Ш.Р. Межязыковые лакуны и способы их перевода. Филология и лингвистика в современном обществе: материалы междунар. заоч. науч. конф. (г.Москва, май 2012 г.). – М.: Буки-Веди? 2012, vi, 130 с. 4. И.А. Стернин, З.Д. Попова, М.А. Стернина. Лакуны и концепты /Лакуны в языке и речи. Сборник научных трудов. – Белоговещинск, 2003 – 257 с. 5. В.А.Меркулов. Очерки по русской народной номенклатуре растений (Травы. Грибы, Ягоды). – Москва: Издательство «Наука», 1967. – 259 с. 54 «Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 6. Б.Қалиев. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы: Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1988. – 159 б. 7. Этимологический онлайн-словарь русского языка https://lexicography.online/ 8. Б.Қалиев, Өсімдік атаулары орысша – қазақша сөздік. – Алматы: «Ана тілі», 1993. – 104 б. 9. Қазақ этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – 3- том. – Алматы: РПК «Слон», 2012 – 736 б. 10. Б.Н.Головкин. О чем говорят названия растений. – Москва.: Агропромиздат, 1986. – 114 с. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|