Адамның басынан кешкендері

69 
 
Мен алдын-ала жоспар құруға асықпадым. Шынымен осы сапарға шығу үшін маған өте 
көп  қаражаттың  керек  болатыны  сол  сәттің  өзінде-ақ  белгілі  болды.  Дәріханадағы  жарты 
күндік  жұмыс  істеп  тапқан  ақшадан  да  едәуір  көбірек  ақша  жинау  керек.  Жалпы  біздің 
қаламызда жұмыс табу оңай емес еді,  сондықтан мен көбірек іскерлік қабілетімді  көрсетуді 
қолға  алдым.  Мен  көптеген  студенттердің    жұмыс  іздеп  жүргенін  білетінмін,  ал  менің  олар 
үшін  жұмыс  орнын  құрамын  деген  ойым  бар  еді.  «Жоспарда  мін  жоқ,  қалтада  дым  жоқ» 
демекші, бәрі де бастапқы капиталға, яғни қаражатқа келіп тірелді... 
Мен қаражат іздеп Билли Коннор есімді бір жолдасыма бардым. Менің білуімше, оның 
отбасы  осы  қаладағы  ең  ауқатты  отбасылардың  бірі  еді.  Мен  онымен  әңгімелесіп,  өзімнің 
орасан зор жоспарыммен бөлісуді ұйғардым. 
—  Өзіңнің  жеке  бизнесіңді  ашуға  қалай  қарайсың,  Билии?  Сырлау  жұмыстарымен 
айналысатын фирма туралы айтып тұрмын, — деді мен. 
Билли маған аң-таң болып, үндемей қарап қалды. 
— Мұндай ойға қалай қарайсың? — деп сұрадым мен, оған қарап.  
— Сырлау жұмыстары? — деп қайта сұрады ол миығынан күліп. — Сенің үлкен 
жоспарым бар дегенің осы ма? – деп қосты. 
— Енді адамдардың үйлерін біреу сырлап беру керек шығар?  — деп жауап бердім мен 
шын жүректен. 
— Иә, сен де айтасың-ау. Тағы оларға дүкеннен көкөністер әкеліп беру, олардың көлігіне 
жанармай құйып, өлген адамдарын да жерлеу керек шығар, – деді кекетіп.  
—  Әңгіме  былай,  Билли,  сен  маған  айтшы,  осы  ауданда  үйлерді  сырлайтын  қанша  
компанияның барын білесің? – дедім. 
Ол  мұны  білмейтін,  мен  де  білмейтінмін  бірақ  мен  оған  бұл  туралы  айтқым  келмеді. 
Керісінше,  мен  біздің  қалтамызға  қанша  ақша  түсетінін  егжей-тегжейлі  баяндауға  кірісіп 
кеттім, Биллидің жүрегі аздап жіби бастап: 
— Біз компанияны қалай атаймыз, егер біз… нақтырақ айтқанда, егер сен оны ашатын 
болсаң? — деп сұрады. 
—  Әзірге  білмеймін.  Біз  жоғары  сапалы  қызметтерді  ұсынатын  болсақ,  оны  неге 
«Алғашқы сырлау компаниясы» деп атамасқа? Осындай ат саған ұнай ма? Ал пайданы елуде 
елу етіп бөліп аламыз. Бұған сен не айтасың? – дедім. 
Билли  біраз  сызылған  кейіп  танытып  барып,  ақыр  соңында  келісімін  берді,  ол  бір 
аптаның ішінде бір сөзбен айтқанда, сырлау жұмыстарына қажетті бүкіл құрал-саймандарды 

70 
 
сатып  алатын  ақшаны  тапты,  оларсыз  жұмысқа  кірісу  мүмкін  емес  еді.  Міне,  осылай 
«Алғашқы сырлау компаниясы» дүниеге келді. 
Біз  жергілікті  газетке  хабарландыру  беріп,  көп  кешікпей  алғашқы  телефон  қоңырауын 
қабылдадық. Бірінші  тапсырысқа мен өз бетімше шығуды ұйғардым, алайда, өкінішке орай, 
мен сырлау жұмыстарының шын мәнінде қандай болатынын білмейтінмін, сондықтан бірінші 
жұмыс істеген үйде жейдемнен айырылдым. Бұған қоса, ақыр соңында, біз тапқан ақшамызға 
қарағанда,  бояу  үшін  көбірек  ақша  төлеген  болып  шықтық.  Ал  екі  аптадан  соң  Билли  «ақ 
жалау көтеріп шықты» — басқаша айтқанда, сырлайтын щетканы лақтырды. 
—  Жетер!  Менің  шыдамым  таусылды,  Макдауэлл,  —  деп  ол  кетпекші  болып  жинала 
бастады. Мен оған: 
—  Билли,  осылай  кете  бермексің  бе?    Сен  бұлай  істей  алмайсың.  Осы  бүкіл  құрал-
саймандарға  қаншама  ақша  жұмсалды.  Тоқта,  досым,  бұлай  бірден  жеңіле  салма!  –  деп 
қарсылық білдірдім. 
Алайда, ол менімен қоштасып жатып, қолын бір сілкіді де: 
— Мұның бәрін өзіңе қалдыра сал. Ал менің шыдамым таусылды, – деді. 
Билли менен бөлініп кете салысымен-ақ, менің жұмысым жүре бастады. Кейіннен мен 
бір мезгілде он-он бес студентті әр түрлі жұмысқа жалдап, жақсы ақша таба бастадым. Бұған 
қоса,  олар  менен  ерекше  көп  ақша  талап  етпеді,  өйткені  олар  азды-көпті  қосымша  табыс 
тауып жүргендеріне қуанды. 
Мен осылай, бірте-бірте біраз қаражат жинап қойдым. 
Бірде  мамыр  айының  басында,  Юнион-ситидегі  шағын  қонақ  үйдің  иесі  болып 
табылатын  егде  жастағы  бір  әйел  маған  телефон  шалды.  Бұл  қонақ  үй  шатыры  кеңінен 
шиыршықталып  жабылған,  викториандық  дәуірден  келе  жатқан  үш  қабатты  ғимарат  болып 
шықты. Бұл жердегі жұмыстың менің Еуропаға жоспарлаған сапарыма шығатын күнге дейін 
жететінін түсіну үшін, ғимаратқа бір рет қараудың өзі жеткілікті болды. 
—  Мұның  бәрін  сырлап  шығудың  ақысы  қанша  болады?  —  деп  сұрады  қонақ  үйдің 
иесі, Бёрнс ханым. 
Мұндай үлкен тапсырыста қателесіп қалмау үшін, оған толық соманы айтып, тәуекелге 
барғым келмеді, сондықтан сағаттық төлем дұрыс болар деп, Бёрнс ханымға: 
— Мен сізден сағатына бес доллардан аламын, — деп айттым. 

71 
 
Бёрнс ханым, егде жастағы жесір  әйел болатын, күннің жарық  сәулесінен көзін ашып-
жұмды.  Алайда,  ол  мені  «әдепті,  көргенді  жігіт»  деп  санап,  көп  ойланып  жатпай-ақ  менің 
шарттарыммен келісті. Мен жұмысыма кірісіп кеттім. 
Бірнеше күн өткен соң Бёрнс ханым, ас үй орналасқан қосалқы кіре беріске шатырмен 
жабылған дәліз салып бере аласың ба деп сұрады. Мен мұндай құрылыс ісімен бұрын-соңды 
ешқашан шұғылданып көрген емеспін, бірақ мен ол кісіге: 
— Күмәніңіз болмасын! Жақсылап тұрып саламыз! – деп жауап бердім. 
Мен  жиенім  Мерлді  өзіме  көмекші  етіп  алдым  және  бір-екі  күн  балғамен  біраз  ұрып-
соғып,  бізден  талап  етілген  дәлізді  салып  бітірдік.  Мен  Мерлге  Бёрнс  ханым  менің 
жұмысымды  қабылдағаннан  кейін  барып,  онымен  есеп  айырасатыным  туралы  уәдемді 
бердім.  Алайда,  келесі  күні  нөсер  жауып  кетті.  Мен  көше  жақтағы  кіреберісте  тұр  едім,  
қосалқы кіре беріс жақтан Бёрнс ханымның шыңғырған дауысын естідім. Мен не болғанын 
көру үшін сол жаққа қарай жүгіріп бардым. 
Ол  дәліздің  ортасында  жоғары  қарап  тұр  екен,  жоғарыдағы  барлық  саңылаулардан  су 
тамшылап ағып жатты. Мен жанырмақтың астына рубероидты төсеп қоюды ұмытып кетіппін! 
Мен  яқталмай  қалған  шала  ісім  үшін  Бёрнс  ханымнан  кешірім  сұрап,  Мерлді  шақырдым, 
сөйтіп біз шатырды қайтадан жабуға кірістік. 
Құрылыс  пен  бояу  жұмыстары  аяқталған  соң,  мен  Бёрнс  ханыммен  соңғы  рет  есеп 
айырысу үшін, оның үйіне келдім. Есікті қағып едім, маған ешкім жауап бермеді, сондықтан 
мен  қонақ  үйді  сыртынан  айналып  шығып,  оны  ауладан  іздеп  көрейін  деп  ойладым.  Бёрнс 
ханым аулада өзінің үйіне қарап тұр екен. Иегін жұдырығымен тіреп алып, суретшінің кенеп 
матаға  салған  суретін  немесе  заманауи  өнер  мұражайындағы  бір  мүсінді  зерттеп  түсінгісі 
келіп жатқан адамдай ойланып кетіпті. Оны соншалықты не қызықтырып тұрғанын немесе не 
алаңдатқанын түсінуге тырысып, ләм-мим демей, оның қасына келіп отырдым. 
— Менің үйім қирап қалды, — деді ол, маған бетін бұрып қарамаған күйі. Ең үздік өнер 
туындысына атау ойлап тапқан кісідей: «Үй... қирап... қалды...» – деп созыңқырап қайталады 
ол.  Оның  қайда  қарап  тұрғанын  бақылап,  мен  істің  мәні  неде  екенін  түсіндім,  —  дәліздің 
шатыры  әжептеуір  қисайыпты.  Мен  нашар  жұқа  тақтайды  таңдаппын,  ал  жаңбыр  оны 
майыстырып  тастапты.  Менің  тұлабойым  мұздап  кетті.  Есептесіп,  атқарған  жұмысымның 
төлем  ақысын  алуым  қажет  еді.  Өйткені  екі  күннен  кейін  мен  Еуропаға  жол  жүріп  кетуім 
керек. 

72 
 
Мен  бәрін  жақсылап  қарайын  деген  кісідей,  басымды  еңкейтіп,  көзімді  сығырайтып 
былай да қарап, олай да қарап: 
— Мүлдем олай емес, Бёрнс ханым. Қисайып тұрған шатыр емес, сіз көрмей тұрсыз ба? 
– деп сұрадым. 
— Нені көрмей тұрмын? — деп қайта сұрады ол. 
— Үйдің өзі қисайып қалған, – дедім мен.  
— Үй қисайып қалды ма? — деп қайта сұрады ол, онша сеніңкіремей. 
— Иә, ханым. Ескі үй, осынша жылдан бері үйдің іргетасы, мынадай күтпеген 
бұрыштың астынан отырған ғой. Сіз өзіңіз жақсылап қарап көріңізші! Сол жақтағы мына 
қисайған сызықты көріп тұрсыз ба? – дедім. 
— Сол жақтағы ма? – деп сұрай беріп еді. 
— Жоқ, кешіріңіз — оң жақ. Үй оң жаққа қисайған. Сіз, көзіңізді қысып, сығырайтып 
қараңызшы, Бёрнс ханым. Солай етсеңіз сізге жақсы көрінеді, – дедім. 
Бёрнс  ханым  бір  көзін  жапты,  сосын  бес  атар  мылтықтан  нысананы  көздеген  кісідей 
екінші көзін жапты. Содан кейін көзілдірігін шешіп, екі көзін де сығырайтты. Ақыр аяғында, 
көзілдірігін орнына қойып, жеңіл күрсініп алды да: 
— Солай де! Демек, үй қисайған екен ғой, — деді ол жүзіне күлкі үйіріліп. 
Мен бар ынтаммен мақұлдап басымды шұлғып:  
— Әрине, ханым! Үй қисайған! – дедім. 
Егер менің қандай да бір дарыным бар болса, онда бұл – сендіру дарыны екені анық. 
Екі күн өткен соң, Бёрнс ханымнан чек бойынша қолма-қол ақшаны алып, шетелге жол 
жүріп кеттім. 
 
Сегізінші тарау 
 
Ұлыбритания
 
 
Ұшақпен  Детройттан  Нью-Йоркқа  жетіп  алдым,  сол  жерден  «Пан  Американ» 
компаниясының реактивті авиалайнеріне отырып, Шотландиядағы Глазгоға қарай бет алдым. 
Түскі  асқа  менің  тапсырысымды  қабылдап  жатқан  сүйкімді  аспансерікке    (стюардессаға) 
күлімдеп қарап: Иә, бұл Бэттл-Криктен мен баратын жерге дейін жақын жол емес,  – деп  
ойладым іштей. Айналама көз тастап, мен жалпы саны оннан сәл ғана асатын жолаушыларға 

73 
 
қызмет  көрсетіп  жатқан,  алты  аспансерікті  санап  шықтым  —  жолаушылардың  бәрі  бір 
кісідей, іскер адамдар сияқты киініп алған  – костюм шалбар, галстук, ал біреуі  тіпті  трубка 
тартып отырды! 
Ыңғайлы креслоға шалқайып, Боинг 707 иллюминаторынан аспанда қалқып жүрген ақ 
ұлпа бұлттарға қарап тамашаладым. Олардың бәрі маған болашақ өмірімде мені таңғажайып 
оқиғалардың күтіп тұрғанын айтып жатқандай. 
      Глазгоға келіп қонғаннан кейін, қаланың орталығында орналасқан студенттер қонақ үйіне 
барып  жайғастым.  Сол  жерде  түскі  ас  ішіп,  аздап  көз  шырымын  алған  соң,  Глазго 
университетінің кітапханасына қарай бет алдым. Менің сауал алуыма тура келді, содан кейін 
мені  ерекше  кітаптардың  жүйелендірілген  жинақтама  бөліміне  апарды,  шыныдан  жасалған 
сөрелерде  б.з.  бірінші  мен  үшінші  ғасырлар  арасындағы  өте  сирек  кездесетін,  папирустан 
жасалған  үзінділер  қойылған  екен.  Осы  жинақтама  «бұл  бір  кісі  үшін  керексіз  қоқыс,  ал 
екіншісі үшін таптырмас қазына» деген мақалдың тікелей дәлелі  болып шықты. Мысырдың 
құрғақ құмдары жиырма үш қолжазбаны сақтап қалыпты. Осы жазбалар: әкімшілік құжаттар, 
жеке хаттар, сырнай үшін арналған әндер жинағы сонымен қатар Жохан жазған Ізгі хабар  – 
Мысырдың  ежелгі  Оксиринх  деген  қаласындағы  үйінділерде  қазба  жұмыстарын  жүргізген 
кезде табылған. 
Ұшып келгеннен кейінгі екі күнді мен Глазгода өткіздім, содан соң Лондонға бет алдым, 
ол  жерге  барып  та  студенттер  қонақ  үйіне  жайғастым.  Келесі  күні  таңертең  мен  дүние 
жүзіндегі ең үлкен  – Британ кітапханасының ғимаратына кірдім.  Мен осы кітапханада Көне 
Өсиеттің  толық  мәтінінің  ең  ертедегі  қолжазбасы  —  «Codex  Sinaiticus»,  немесе  «Синай 
Заңдар жинағы» сақталғаны туралы оқыдым. Синай жартылай аралының монастырларының 
бірінен  он  тоғызыншы  ғасырда  табылған  «Заңдар  жинағы»  алғашында  орыстардың  қолына 
түскен, алайда кейін 1933 жылы Британдық кітапхана оны Кеңес Одағынан сатып алған. 
Енді  осы  баға  жетпес  түпнұсқаны  (манускрипт)  маған  да  өз  көзіммен  көру  нәсіп  етті, 
оны мұқабасын ашып, оқ отпейтін шыныдан жасалған сөреге қойыпты, — нақтырақ айтатын 
болсам,  грек  тілінде  жазылған  түпнұсқаның  347  бетінің,  тек  екі  бетін  ғана  ашып  көрсетіп 
қойған.  Сөренің  қасында  ілініп  тұрған  сілтемеде  бұл  түпнұсқаның  ерте  заманнан  бері 
сақталып  келе  жатқан  ең  көне  кітаптардың  бірі  екені  жазылған.  «Мейлі  солай-ақ  болсын, 
алайда, бұл бәрібір бірнеше көшірменің көшірмесі емес пе?! Бір кесек  қант — аузыңа салам 
дегенше түсіп қалуы мүмкін деген мақалдағыдай. Осы жылдар ішінде түпнұсқалық мәтінге 

74 
 
қатысты  қандай  еркіндіктер  жіберілгенін  кім  білсін,  тіпті  түпнұсқаның  өзі    шынымен 
болды ма екен деген ойға қаласың?» - деп ойладым мен. 
Жарғақ қағаздағы грек тілінде жазылған хатты жақсырақ көру үшін, мен шыны сөренің 
өзіне  сүйене  жаздағанымда,  арқамнан  мұздай  тердің  бұрқ  ете  қалғанын  сезіндім.  Иә,  бұл 
сөздер адам қолымен жазылған. Бәлкім, осы мәтінмен тіпті бірнеше кісі бірлесіп еңбек еткен 
болар.  Жұмыстың  асықпай  жүргізілгені  айдан-анық  еді.  Әріптердің  өте  мұқият  түрде 
жазылғаны  көрініп тұр.  Бүкіл  Жаңа  Өсиет толығымен  —  бәрі  де  анық  және  жүйелі  әдіспен 
баяндалған. Егер мұның бәрі немесе оның қандай да бір бөлігі ойдан шығарылған болса ше, 
осылай  болған  жағдайда  көшірмешіні  (немесе  көшірмешілерді)  ойдан  шығарылған 
оқиғалардың  егжей-тегжейін  жарғаққа  сеніп  тапсырып,  осыншалықты  шаршататын 
жұмыспен бас көтермей шұғылдануға не мәжбүр етті екен және қандай  мақсатпен? 
Келесі  екі  күнді  мен  мұрайжайдың  көне  заман  бөлімінің  көрме  залдары  мен 
дәліздерінде  сандалып  өткіздім.  Олардың  шегі  жоқ  сияқты  болып  көрінді.  Мен  1799  жылы 
Мысырда  Наполеонның  әскері  тапқан    б.з.  дейінгі  екінші  ғасырдың  «Розетт  тасын»  көрдім. 
Ол  мысыр  иероглифтарын  түсіндіретін  кілт  болып  шықты.  Мен  ертедегі  бальзамдап 
қатырылған мысырлық  адамдар мүрделерінің және мыңдаған жылдар бұрын өмірден өткен, 
перғауындардың  мәрмәр  тастан  жасалған  мүсіндерінің  ұзыннан-ұзақ  созылып  жатқан 
тізбегінің  қасынан  өттім.  Мүсіндер,  фрескалар  (кеппеген  сылаққа  салынған  суреттер), 
теңгелер, қару-жарақтар, қыштан жасалған заттар және көптеген басқа да нәрселер мені өткен 
шаққа,  көне  замандағы  Грекия  мен  Римге,  Парсы  мен  Месопотамияға,  Орта  Азия  мен 
Палестинаға апарды. 
Мұражайға  қойылған  жәдігерлердің  саны  мен  сипаты,  өзінің  кеңдігімен  және  ег-
тегжейлгімен ақыр аяғында мені: тарих оқулыққа қарағанда әлдеқайда көп дүниелерді алдыңа 
көлденең  тартады  екен  деген  қорытынды  жасауға  мәжбүр  етті.  Мұндай  қорытындыға 
келмеудің  өзі  мүмкін  емес.  Осы  өткен  шақта  өмірге  деген  құштарлықтары  бар  тірі  адамдар 
өмір  сүрген,  солардың  қатарында  екі  мың  жыл  бұрын  өздерін  алғашқы  рет  мәсіхшілер  деп 
атаған  адамдар  да  бар!  Олардың  бәрі  бірдей  есуас,  бірбеткей  тақуа  немесе  жігерсіз,  жасық 
момын адамдар болуы мүмкін емес, сонымен қатар олар өз діндерінің негізін салған адам пәк 
қыздан  туылып,  кереметтер  жасады,  құрбан  болды  және  өлімнен  қайта  тірілді  деген 
сенімдерін  жұртқа  паш  етті!  Осы  сенімдерін  табандылықпен  ұстануға,  кейде  тіпті  азапты 
өлімге дейін баруға оларды не мәжбүр етті екен? Бастапқы оқиғалардың куәсі болмаған басқа 
адамдардың,  олардың  жолын  ұстанып,  соңынан  ерулеріне  не  себеп  болды?  Олардың 

75 
 
шындығының — олар ақиқат деп жариялаған шындықтардың, — шын мәнінде жалған екенін, 
мен  оларға  қалай  дәлелдей  аламын?  Шатасып  кетпеуім  үшін,  мен  өзімнің  мақсатыма  қысқа 
жолды тауып алуым қажет еді. 
Мен  кітапханашылардың  біреуімен  сөйлесемін  деген  үмітпен,  кітапхананың  басты 
залымен  жүріп  өттім.  Алайда,  менің  одан  естіген  ең  бірінші  сөзім,  —  бұл  ақырын  сөйлеңіз 
деген өтініш болды. 
— Кешіріңіз, — дедім мен. 
— Мен сізге қандай көмек бере аламын? — деп сұрады ол, ернін алақанымен басып. 
—  Сіздердің  залдарыңыз  сондай  кең  әрі  үлкен,  өзімді  Техаста  жүргендей  сезіндім,  — 
дедім мен. Кітапханашы түсінбеген сыңай танытып, қасын көтерді. Мен ешбір абыржымастан 
сөзімді жалғастырып: — Шамасы, мұражайды бір ай бойына аралап шықсаң да, бір нәрсені 
екінші рет кездестірмейтін сияқтысың, – дедім. 
— Сізден сұрауыма бола ма, сіз нақты нені іздеп жүрсіз? – деп сұрады. 
Өзімнің өтінішімнің қисынын қалай келтіріп айтуға  болатынын ойланып алдым да: 
— Мен Исаның өмір сүрген заманында болып өткен шынайы деректерді анықтауға 
тырысып жүрмін, – дедім. 
— Солай ма? – деп сұрады кітапханашы. 
—  Иә.  Шындықты  ойдан  шығарылған  жалғаннан  қалай  ажыратуға  болады?  Міне,  осы 
менің алдымда тұрған ең үлкен кедергілердің бірі болып табылады. «Синай… Синай…Заңдар 
жинағы». Сіздер оны қалай атайтын едіңіздер? 
— «Синаитикус Заңдар жинағы». 
— Дәл солай. Айбарлы кітап, айтарға сөз жоқ. 
— Шүбәсіз. 
— Алайда, бұл түпнұсқа емес қой. 
— Шүбәсіз, бұл түпнұсқалық көшірме. 
— Мен де соны айтып тұрмын! — деп қуанып кеттім де, сенімді екенімді көрсету үшін 
саусағымды сырт еткізіп: — Көшірме, … төртінші жүзжылдықтың ортасынан ... бізге жеткен 
көшірме ғой, солай ма? Осы кітапта баяндалған оқиғалардан соң, бір емес, екі  емес, үш жүз 
жыл өтті ғой!  Бұл жерде сұрақтың туындауы заңды. 
— Нақты қандай сұрақ туындайды? 
— Ондағы жазылған сөздердің қаншасын өзгертіп үлгерді екен? 
— Кешіріңіз, түсінбедім? 

76 
 
— Мен бастапқы мәтіннен ауытқу туралы айтып тұрмын … Алдын ала белгілеп қойған 
нәтиже  шығу  үшін  енгізілген  өзгертулер.  Неге  енді,  менің  сол  жерде  жазылған  нәрселерге 
сенуім керек? Бұның рас екенін мен қайдан білемін, бұған қоса, оқиғалардың өзі  әлдеқайда 
ерте заманда болып өтті емес пе? 
—  Біздің  кітапхананың  бұрынғы  басшысы  дәл  осы  сұраққа  арналған  кітап  жазған. 
Бәлкім,  сізді  сол  кітап  қызықтыратын  шығар.  Кітап  «Біздің  Киелі  кітап  және  ертедегі 
түпнұсқалық  қолжазбалар»  деп  аталады.  —  Сөйтіп  әлгі  әйел  тізімдеменің  карточкаларын  
ақтарып, іздеп табуға кірісіп кетті. 
— Ал, бұл туралы менің ол кісінің өзімен жеке әңгімелесуіме бола ма? – деп сұрадым. 
—  Жеке  әңгімелесудің  мүмкіндігі  болады  деп  ойламаймын!  Өйткені  Сэр  Кэнионның 
қайтыс болғанына бірнеше жылдың жүзі болды, — деп басын шайқады кітапханашы. — Сэр 
Кэнионның қайтыс болғанына бірнеше жыл болды. 
Менің көңілім суып, түңіле бастадым да: 
— Түсініңіз — мен бұл жерге, бір маңызды нәрсені дәлелдеу үшін, сонау Мичиганнан 
келдім.  Негізінде  Құдай  бар  ма,  жоқ  па,  соны  түсінбей  жүрмін.  Құдай  бар  немесе  Ол  жоқ 
деген екі көзқарастың бірін жақтауым үшін, дәлелдерім жетіспей тұр... 
—  Ал  сіз  бейтарап  болып  қалуға  тырысудасыз  ғой,  —  деп  сөзімді  бөліп  жіберді 
кітапханашы. 
— Дәл солай — бейтарап болып қалғым келеді! — деп айта салдым мен. — Алайда мені 
бөлшектеп  кесіп  тастаса  да,  Иса  Мәсіхтің  Құдайлық  болмысы  мен  Оның  өлімнен  қайта 
тірілгеніне,  титтей  де  сене  алмаймын.  Менің  ойымша,  тіпті  осындай  сандырақты  дәлелдеу 
қажет деген ойдың өзі, маған ақымақтық сияқты болып көрінеді! – дедім. 
Мен біраз тынышталып алған соң, сөзімді жалғастырып: 
— Басқаша айтқанда, ханым, мен мұнда мәсіхшіліктің аңыздар мен ойдан шығарылған 
қиялдарға  негізделгенін  растайтын  дәлелдерді  іздеп  келдім:  қайта  тірілу  —  аңыз, 
кереметтердің  —  болуы  мүмкін  емес,  бүкіл  дін  —  ойдан  шығарылған  жалған,  –  деп  айтып 
салдым. 
Кітапханашының ашық көк түсті көзі таңырқағаннан бақырайып кетті. 
—  Басқа  жағдайда  мен  бұлай  істемеген  болар  едім  …  алайда  ол  қарсы  болады  деп 
ойламаймын,  —  деді  ол  ақырында,  сөйтті  де  өзінің  үстелінде  жатқан  телефон  кітапшасына 
қарап, бір парақ қағазға біреудің аты-жөні мен телефон нөмірін жазды. 

77 
 
— Міне, алыңыз — Кобб мырза. Оған телефон шалып, Уизерспун ханым сізге баруыма 
кеңес берді деп айтыңыз, – деді. 
Мен қағазды алып, оны қолымда айналдырып: 
— Алан Кобб, — деп ақырын оқыдым. Содан кейін кітапханашыға қарап: — Ол маған 
көмектеседі деп ойлайсыз ба? – деп сұрадым. 
—  Еш  күмәнім  жоқ,  бұл  нағыз  сізге  қажет  адам.  Осы  сала  бойынша  оның  білімі  өте 
терең. 
— Ол ғалым ба? 
— Шын мәнінде ол барристер (жоғарғы соттарда сөз сөйлеуге құқылы адвокат). 
— Бұл кім? 
— Егер қателеспесем, сіздерде, американдықтарда, бұл қорғаушы деп аталады. 
Мен құрметпен басымды изеп: кім-кім, ал, қорғаушылар, қалай пайымдауды, дәлелдерді 
қалай  келтіруді  біледі.  Оның  маған  көмектесетініне  күмәнім  жоқ.  Енді  мен  кібіртіктеп 
мәселені  айналшақтап  жүре  берудің  орнына,  бірден  іске  көшемін  де  өзім  біржолата  көміп 
тастауға  бел  буған  мәсіхшілікті  «кебінге»  орап,  жерлеп  тастай  аламын.  Бірінші  телефон-
автоматты тапқан бойдан-ақ, мен Кобб мырзаға телефон шалдым. 
 
*** 
 
 Мен  оның  кеңсесіне  телефон  шалып,  оған  өзімнің  Лондонда  қандай  мәселемен 
шұғылданып жүргенімді түсіндіргеннен кейін, Кобб мырза: 
 –  Түскі  ас  кезіндегі  үзілісте  кездесейік.  Сізді  Грейт-Рассел-стриттегі  «Мұражай-
Тавернаға»  шақырамын, — деп ұсыныс жасады.  
            1730  жылы  салынған  және  ағылшын  тарихының  екі  ғасырын  қамтитын  әр  түрлі 
естелік  заттармен  безендірілген  бұл  мейрамхана  тіпті  мұражайдың  өзінен  тіпті  де  кем  емес 
болатын. Менің оған телефон арқылы айтқан келбетімнің сипаттамасы бойынша Кобб мырза 
мені танып, өзінің қасына, терезе алдындағы үстелге шақырды. 
Оның жасы елуден сәл асқан сияқты, дене бітімі мықты, екі беті қызғылт, қасы қалың 
және қастары бір секунд та орнында тұрмайтын кісі екен. Тамаққа тапсырыс беріп болып, бір-
екі минут уақытын танысуға арнады да, содан соң тікелей сұраққа көшіп: 
—  Егер  мен  сіздің  Құдайға  және  дінге  қатысты  көзқарасыңыз  туралы  сұрастырсам, 
қарсы болмайсыз ба? Нақтырақ айтқанда, сол туралы қысқаша баяндап бересіз бе? – деді. 

78 
 
—  Әрине,  —  деп  жауап  бердім  мен,  —  менің  алдыма  балық  пен  қуырылған  картопты 
қойып  жатқан,  даяшыға  көз  тастап:  —  Менің  көзқарасым  бойынша,  мырза,  дін  дүниедегі 
бүкіл зұлымдықтың бәріне жауапты. Менің ойымды білгіңіз келсе, бұл өтірік және өтіріктің 
түрлерінің ішіндегі ең жаман түрі. Үміт беретін өтірік, – дедім. 
Жауап ретінде Кобб мырза таңырқаған сыңай танытып, қасын көтерді. 
—  Құдайға  қатысты  айтатын  болсам,  ол  былай:  Құдай  —  бұл  адамдарды  үгіттеу 
мақсатында жасалған аңыз. 
—  Ғафу  етіңіз,  толығырақ  түсіндіріп  жібересіз  бе,  —  деп  сұрау  салуын  жалғастырды 
Кобб  мырза,  сонымен  қатар  ол  стейк  пен  бүйректен  жасалған  бәлішті  де  жеп  отыруды 
ұмытпады. 
—  Мен  мұны  былай  болған  деп  көз  алдыма  елестетемін:  тамаша  күндердің  бірінде 
таңертең  Месопотамияның  бір  жерінде  ме  немесе  Африкандық  мүйізде  ме,  қай  жерде 
болмасын  гомо сапиенс (ақыл-ойға ие саналы тіршілік иесі) пайда болатын әйтеуір бір жерде, 
біздің бір түпкі ата-бабамыз ұйқысынан оянып, басын қасыды да, айналасына қарап, мұның 
бәрі  қайдан  пайда  болды  екен  деп  ойланып  қалды.  Алғашқы  адам  қоршаған  дүние  туралы 
ерекше  ақпаратқа  ие  болмады,  сондықтан  ол осының  бәрін  өзіне  ұқсас  біреу  жасаған  болса 
керек  деген  қорытындыға  келеді.  Бірақ  бір  айырмашылығы  бұл  біреу  өзіне  қарағанда,  оны 
күшті  және  құдыретті  деп  ойлады.  Сол  Біреу  әрқашан  адам  үшін  жақыннан  танып  біле 
алмайтын  және  оны  түсінуге  қол  жеткізе  алмайтын  болып  қалады.  Біздің  ата-бабамыздың 
тәуелсіз  болғанын  есепке  алатын  болсақ,  ол  құпия  күш  пен  табиғаттан  тыс  құдіреттің 
қатысуынсыз болуы мүмкін емес деген қорытынды жасайды. Ал егер табиғаттан тыс құдірет 
бар  болса  –  демек,  қаһарлы  күш  те  бар  деп  ойлайды.  Ал  ол  күш  үшін  алғашқы  адамды 
жермен-жексен  ету  түкке  де  тұрмайды.  Осылайша,  қорқыныш  пен  надандық  оған  осы 
көрінбейтін Жаратушының алдында бас иген жақсы деп айтады. Міне, осы – Құдай! Көрісіп, 
танысуыңызды өтінемін, – деп сөзімді аяқтадым. 
— Рухани жағынан адамға ұқсас әрі бейнелес етіп жаратылған Құдай, — деп қосты 
Кобб мырза. 
— Басқаша болуы мүмкін емес! — деп қуанып кеттім мен. 
— Сіз осы мақсатпен Англияға келдіңіз… — ол мені сөйлемді аяқтайды деп күтіп, 
үндемей отырды. 
— Шын мәнінде бұл қызық әңгіме, мырза. Мен көне де, қайырымды Американың 
Мичиган штатында тұрамын. 

79 
 
— Ұлы көлдер штаты десеңізші. 
— Иә, мырза. Сіз бұл өлкеде болып па едіңіз? 
— Тек суреттер мен кітаптағы көріністерден ғана білемін, — деп күлімдеп жауап берді 
Кобб мырза. 
— Мен шағын колледжде оқимын және мені әбден мезі еткен мәсіхшілер тобымен үнемі 
соқтығысып қала беремін, – деп едім 
Кобб мырза менен көзін алмай, маған тесіле қарады. 
— Өздерін түк болмағандай ұстайды, — деп түсіндірдім мен. — Әйтсе де олардың 
кәдімгі есі дұрыс адамдар екенін мойындау керек. 
— Кәдімгі есі дұрыс адамдар ма? 
—  Иә,  солай.  Нақтырақ  айтқанда,  басқалардан  ешқандай  кемшілігі  жоқ  адамдар. 
Жарқын  жүзді,  жылы  шырайлы,  әрқашан  көмектесуге  дайын.  Олардың  жан  дүниесінде 
қандай  да  бір  жан  тыныштығы  бар  …  олар  алаңдап,  күйгелектенудің  не  екенін  білмейтін 
сияқты. Шын мәнінде, олар жантүршіктірерліктей бақытты. 
— «Жантүршіктірерліктей бақытты»… мұндай сөзді бұрын-соңды ешқашан естімеппін, 
— деп басын шайқады Кобб мырза. —  олар өзіңіз айтқандай … сізді мезі етті ме? 
— Иә, олардың түрлерін көрсем болды, ашуым келеді. Олар өздерін миын айналдырып 
қойған адамдай ұстайды. Мен олардан  — сендер неліктен мұндайсыңдар деп сұрасам, олар  
—  мұның  бәрі  Исаның  арқасында  деп  жауап  береді.  Мен  бұның  бәрін  бос  сандырақ  деп 
ойлаймын. Алайда олар Иса әлі де өмір сүріп жатыр және оларға жақсы адам болып қалуға 
көмектесіп жүр деп шынымен сенеді. Олардың шынында да жақсы кісілер екенін мойындау 
қажет. Ең болмағанда, сырт көзге солай болып көрінеді. 
— Ал, бұл қасиет сізге тартымды болып көріне ме? – деп сұрады Кобб мырза. 
— Мен, бұл туралы айтып тұрғам жоқ! — деп мен сол сол мезетте-ақ әңгіменің бағытын 
өзгертіп: — Яғни, мен де барлық адамдар сияқты, өзімнің жақындарыммен тату өмір сүргім 
келеді,  бірақ зияткерлік  жағынан  өзімді-өзім өлтіру  арқылы  емес?  Бір  сөзбен  айтқанда,  мен 
олардың сенімдерін мазақ етіп күліп, олардың намысына тиіп, ерегісе бастадым, ал олар өз 
кезегінде маған Иса Мәсіхке қатысты шындықтың ақ-қарасын ажыратып алуды ұсынды. 
— Түсінікті. Егер егжей-тегжейіне тоқталатын болсақ, нақты қандай шындықтарды 
айтып тұрсыз? 
—  Мысалы,  Ол  –  Құдайдың  Ұлы.  Адам  тәнінде  өмір  сүріп,  бүкіл  адамзаттың  күнәсі 
үшін құрбан болып, өлімнен қайта тірілді және осы дүниеге қайтадан тағы келеді … Білесіз 

80 
 
бе,  осындай  ұстанымдарына  қарсы  шықтым!  Мен  оларға  нағыз  дәлелдің  бір-екеуін  тауып 
беремін деп шештім. Алайда бәрі де мен ойлағандай, оңай болмай шықты. Менің Штаттағы 
зерттеулерім  ешқандай  нәтиже  бермеді.  Қайта,  жауаптарыма  қарағанда,  тіпті  сұрақтарым 
көбейіп кетті. Мен кітаптарды неғұрлым көбірек ақтарған сайын, соғұрлым Еуропаға барып, 
бәрі шын мәнінде қалай болған болса, сол күйінде анықтап біліп алу керектігін  түсіндім. 
—  Түсінікті,  —  деді  Кобб  мырза,  өзінің  тәрелкесіндегі  тамақтың  дәмқосарын  бір  үзім 
нанмен сүртіп алып жатып. 
— Уизерспун ханым, сізді — маған көмектесе алады деп айтты, — деп жалғастырдым 
мен.  —  Ал  басқа  біреудің көмегінсіз  мен  ешнәрсе  істей  алмаймын.  Ол  сіздің  осы  салада  өз 
бетіңізше зерттеу жасағаныңыз туралы айтты. 
—  Кейде  Уизерспун  ханым  көпірте  сөйлеуге  бейім.  Сонымен  сізден  сұрауыма  рұқсат 
етсеңіз,  сіз  нақты  нені  іздеп  жүрсіз:  сұрақтарға  жауап  іздеп  жүрсіз  бе,  әлде  кейбір 
шындықтарды теріске шығаратын дәлелдерді ме? 
—  Мен  негізінде,  мәсіхшіліктің  аңызға  негізделгенін  теріске  шығаруға  болмайтын 
дәлелдерді іздеп жүрмін. 
— Олай болса, мен сізге қалай көмектесе алатынымды тіпті де білмеймін. 
— Бұл қалай болғаны? — деп менің салым суға кетті.  
— Мен ғалым емеспін. 
— Мен мұны білемін. Сіз барристерсіз (жоғары соттарда сөйлеуге құқылы қорғаушы). 
— дедім мен, мен үшін жаңа болған сөзді айтып қалу мүмкіндігін жіберіп алмай. — Бәлкім, 
мен ғылыми дәлел туралы айтқан кезде, ойымды дұрыс білдіре алмаған шығармын. 
—  Сіз  ойыңызды  дұрыс  білдіре  алмадыңыз  деп  ойламаймын.  Сізге  өзіңіздің 
ұстанымыңызды  кез  келген  жағдайда  теріске  шығаруға  болмайтындай  етіп  дәлелдеуге 
мүмкіндік беретін мықты айғақ қажет. Алайда, тарихи оқиғаларға дәлелдерді іздестіру туралы 
әңгіме болған кезде, ғылыми мәліметтердің пайдасы аз немесе мүлдем пайдасы жоқ. 
Менің жүрегімде, – қазір үндемей тыңдап, Кобб мырзаның сөйлеуіне мүмкіндік берсең 
жақсы болар еді, – дегендей болды. Кобб мырза маған: 
—    Жігітім,  барлығын  да  өзім  егжей-тегжейлі  анықтап,  түсініп  аламын  деген  сіздің 
ниетіңіз  мақтауға  тұрарлық,  әрине.  Егер  сіз  қатарлы  жас  буынның  арасында  шындықты 
іздейтіндер  көп болғанда ғой, шіркін! Алайда, білесіз бе, ғылыми дәлел шындықтың ақиқат 
екенін  көрсеткенге  сүйенеді,  сондықтан  да  оқиға  осы  шындықты  теріске  шығарып  отырған 
кісінің  қатысуымен  қайталанады.  Бұл  бақылау  өткізуге,  мәліметтерді  жинап,  ғылыми 

81 
 
болжамның түпнұсқалық екенін эмпирикалық тексеруге мүмкіндігі бар, бақыланатын ортада 
болады.  Алынған  нәтижелерді  кейін  қайта-қайта  тексеруге  болады.  Егер  сіз  тарихи 
оқиғаларды  дәлелдеуге  немесе  теріске  шығаруға  ұмтылатын  болсаңыз,  сіздің  алдыңызда 
тұрған  дилемманың  (екі  мүмкіндіктің  бірін  таңдау  қажеттігі)  мәнісі  неде  екенін,  енді  көріп 
тұрсыз ба? – деп Кобб мырза маған сұрақ қойғанда, мен оған: 
—  Көріп  тұрғаныма  сенімді  емеспін.  Алайда,  мұны  сіз  өзіңіз  маған айтып  бересіз  деп 
ойлаймын, – деп жауап бердім. 
Кобб  мырза  өзінің  тәрелкесін  сабырсыздықпен  шетке  ысырып  қойды  да,  үстелдің 
үстінен маған қарай иілгенде, оның қастары шабыттанып жоғары көтеріліп кетті де, ол: 
— Ертең немесе жиырма жылдан кейін Австралиядағы бір кісі, 1959 жылы осы күні сіз 
бен  мен  екеуміздің  Лондонның  Грейт-Рассел-стритінде  орналасқан  «Таверна-Мұражай» 
мейрамханасында түскі асты бірге ішкенімізді дәлелдеуді ұйғарды делік. Ол тек қана ғылыми 
әдісті пайдаланып, мұны дәлелдей алмайтынын сіз түсінесіз бе. Өзінің ісін тиісті түрде ұсыну 
үшін, оған заңды-тарихи дәлелдер қажет болады, – деді. 
Ол  айтқан  сөзінің  маңызды  екеніне  менің  назарымды  аудару  үшін,  тіпті  сұқ  саусағын 
шошайтып жоғары қарай бір көтеріп қойды да, сөзін жалғастырып: 
—Заңды-тарихи дәлелдер шын мәнінде күмәнсіз деректерге негізделеді. Басқаша сөзбен 
айтқанда, ол бізге ұсынылған материалдық дәлелдердің күшіне сүйеніп, кейбір мәліметтерді 
растауға мүмкіндік береді. 
Кобб мырза кенеттен тоқтап қалды да: 
— Сіздің тамағыңыз суып қалды, — деді маған қарап. 
Мен өзімнің тәрелкеме қарадым: балық пен картоп түртілмеген қалпында тұр. Қолыма 
шанышқыны алып,  Кобб мырза сөйлеуді жалғастырып жатқан кезде, тамақ жеуге кірістім. Ол 
сөзін жалғастырып: 
— Осылайша, заңды-тарихи дәлелдер куәгерлік жауаптардың үш түріне тәуелді болады, 
ал  нақтырақ  айтатын  болсақ:  ауызша  куәгерлік  айғақтар,  жазбаша  куәгерлік  айғақтар  және 
заттық дәлелдер, —  деді де, Кобб мырза қайтадан үндемей қалды. 
— Дәмін татып көріңіз — сіркесу себілген балық өте дәмді болады, — деді ол, маған  
уытты сіркесуы бар бөтелкені ұсынып. 
— Нағыз керек нәрсе, — дедім мен тағамның татымды дәміне рақаттанып. 
—  Солай  бола  тұрса  да,  мен  шынымен  де  уақыт  машинасында  саяхат  жасаған  болар 
едім, — деп сөзін әрі қарай жалғастырды Кобб мырза, — бірақ уақыт машинасы тек қиялды 

82 
 
романдарда  ғана  болады  ғой.  Сондықтан  біздің  австралиялық  зерттеушіміздің  осы  жерде 
бақылау жүргізіп, барлық қажетті эмпирикалық мағлұматтарды жинау үшін, ол өзінің тәндегі 
күйінде осы оқиға орын алған жер мен уақытқа ауысып келетіндей мүмкіндігі жоқ. Алайда, 
егер  ол  қазір  ғана  біз  тілге  тиек  еткен  заңды-тарихи  әдіске  жүгініп,  ерінбей  баратын 
жерлердің  бәріне  барып,  іздейтін  болса,  онда  оның  осы  оқиғаның  растығына  әбден  сенуіне 
болады. Сіз қалайша деп сұрайтын шығарсыз? – деп, бір тыныстап алды. 
— Иә, қалайша? – дедім мен. 
—  Ауызша  куәгерлік  айғақтардан  бастайық.  Мысалы  үшін,  анау  отырған  ханым  — 
өтінемін,  ол  жаққа  қарамаңыз  —  сіз  залға  кіргелі  бері,  сізден    көзін  алмай    қарап  отыр,  ол 
біздің осы мейрамханада түскі асты бірге ішкенімізді растап қана қоймай, егер ол осы туралы 
күнделік жазып қалдыратын болса, мен онысына ешбір таңқалмаймын. Бір күні сол күнделік  
табыла    қалып,  онда  сіздің  атыңыз  жазылған  болса,  —  бұл  оның  ауызша  сипаттамасына 
қосымша  берілген,  жазбаша  растауы  болып  табылады.  Алайда,  біз  ісімізді  тек  осы  ханымға 
ғана негіздемейік. Бізде тағы бір адам бар ол – даяшы. 
Мен бізге онша алыс емес жердегі үстелде отырған бірнеше егде тартқан ер кісілерге 
ішімдік құйып беріп жатқан даяшыға көз тастадым. 
 
 
— Осы мамандықтың өкілдерінде өз-өзінен әр түрлі пайдасыз ақпараттарды есте сақтау 
дағдысы  қалыптасады,  —  деп  түсіндірді  Кобб  мырза.  —  Ол  сіздің  сөйлеген  сөзіңізден  — 
американдық екеніңізді, ас мәзірінен қандай тағамды таңдау үшін, одан кеңес сұрағаныңызды 
және сізге қуырылған картоп пен балықты ұсынғанын есіне түсіретіні шүбәсіз, — бәлкім, бұл 
оның сүйікті тағамы шығар. Айтпақшы, сізге тағам ұнады ма? – деп сұрады. 
— Өте дәмді, — деп жауап бердім мен ауызымды толтырып тамақтанып отырып. Кобб 
мырза ризашылықпен басын изеді. 
— Бұған қоса, мен де сізді жақсы есте сақтап қалып, оқиғаны қысқаша баяндап, ауызша 
куәгерлік айғақ беруге әбден қабілетті боламын. 
— Ал, мен өз тарапымнан, осы чекті көрсетіп «маңызды айғақты»  ұсына аламын, — 
деп қостым мен, түскі астың есеп айырысу чегіне ұмтылып жатып. 
Оның тұлғасына тән таңқаларлық ептілікпен Кобб мырза есеп айырысу чегін менен 
бұрын алып қойды да: 
—  Егер  рұқсат  етсеңіз,  заттай  айғақтарды  да  мен  өзіме  қалдырсам,  —  деді  ол,  маған 
көзін  қысып.  Содан  кейін  сағатына  қарап,  —  Менің  әлдеқашан  кетуім  керек  еді.  Кеңсеге 

83 
 
дейін,  маған  серік  болғыңыз  келмей  ме?  Жол  бойында  біз  әңгімемізді  жалғастырар  едік,  – 
деді. 
Оның  есеп  айырысуға  өз  ниетін  білдіргені  үшін,  мен  оған  алғысымды  білдіріп,  тек 
басымды изедім. 
 

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: