АҢдатпа 12-бет 4-бет
жүктеу/скачать 10,23 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Арман ЕСЕНТАЕВ, Шығыс Қазақ стан облыстық табиғи ресурс тар және табиғат пайда лануды реттеу басқармасының маманы
- Қ.Төлеубековтің айтуынша, шаруа қожалықтарының жыл сайын техника ларын жаңартып келе жатқаны да орақ науқанының сәтті аяқталуына
- Жемшөп қоры да қыстамаға артығымен жетерлік мөлшерде дайын далыпты. Басқарманың дерегіне сүйенсек, 2,2 млн тонна шөп, 102,7 мың
- Қонысбай ТӨЛЕУБЕКОВ, Шығыс Қазақ стан облыстық ауыл шаруашылығы басқар масының басшысы
- Бетті дайындаған Азамат ҚАСЫМ, «Заң газеті» 6 №116/1 (2893/1)
- №116/1 (2893/1) 20 қазан 2016
Тұңғыш рет облыс бюджетінен қаржы бөлінді Зайсан – Ертіс облысаралық балық шаруашылығы инспекциясының бөлім басшысы Талғат Рақымжанов облыс бойынша балықтандыру жұмыстары қарашаның 15-іне дейін жүретінін айтады.
Балықтандыру шараларына жер- гілікті балықшылар да белсене қаты- сып, ұйымдастырушыларға алғыс- тарын айтты. Құйған мен Миролюбов- ка сынды балықшы ауыл дар үшін өзенге жіберілген әр шабақ ертеңгі табыстың көзі. «Рыбпром» ЖШС Самар филиалының директоры Александр Нарожнев балықшылар дың табиғатты күтіп ұстауға қатысты түсінігі өзгере бастағанын айтады. – Өзендерді қолдан балықтандыру шараларын өткізу – табиғат пайда- лану шылардың міндеті. Біз де өз тарапымыздан иелігіміздегі арналар- ға дәл осылай шабақтар жіберіп отырамыз. Қай кезде қандай балық- тың түрін қанша мөлшерде жіберу керек тігін зерттеу институты белгілеп бере ді. Ал, сол нұсқаудың мүлтіксіз орындалуын дәл бүгінгідей комиссия қадағалайды. Шындығын айтсақ, қолдан балықтандыру шараларының табиғи процеске әсері теңізге тамған тамшыдай ғана. Негізгі күш уылдырық шашу кезінде тыныштық сақтауға бағытталуы керек. Мұны жергілікті балықшылар да түсіне бастады, – дейді филиал директоры. Қалай дегенмен де, Бұқтырма су қоймасын балықтандыру – балық- шы ауылдардың кәсібін қолдау мақ- сатында ұйымдастырылған шара. Соңғы екі жылдың көлемінде сала- дағы браконьерліктің жолын жазалау шараларымен кесіп қана қоймай, балықшылықты кәсіп еткен елді ме- кен дердің тіршілігін жақсарту арқы лы алдын алуға басымдық беріліп отыр. Арман ЕСЕНТАЕВ, Шығыс Қазақ стан облыстық табиғи ресурс тар және табиғат пайда лануды реттеу басқармасының маманы: – Облыс бойынша балық шаруа- шылығын дамыту шаралары осы саланы кәсіп еткен халықтың тұр- мысын жақсартуға бағытталып отыр- ғанын білесіздер. Бүгінгі шара сол стратегияның бір бөлігі деуге болады. Сондай-ақ, бұл шараның насихат- тық жағы да бар. Облыс бюджеті- нен арнайы қаржы бөліп, шабақ жіберіліп жатқанын көрген табиғат пайдаланушылар өздері де бұл іске жауапкершілікпен қарай түседі деп сенеміз. ЗАЙСАН МЕН ЕРТІСКЕ 320 МЫҢ ШАБАҚ ЖІБЕРІЛДІ ҮШКЕМПІРОВ ӨЗ МЕДАЛЬДАРЫН МҰРАЖАЙҒА СЫЙҒА ТАРТТЫ ШЫҒЫСТЫҢ ДИҚАНДАРЫ РЕКОРДТЫҚ КӨРСЕТКІШКЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗДІ С оңғы мәліметтерге сенсек, дәнді алқаптың әр гектарынан 18 центнер өнім түскен. Өткен жылы бұл көрсеткіш 11,3 центнер болған. Осының арқасында тек дәнді дақылдың ғана жалпы өнім мөлшері 1,029 тоннаны құрап отыр. 2015 жылы бұл көрсеткіш 697,3 мың тонна болған. Орақ науқанына облыс бойынша алты мың трактор, екі мың дестелегіш, төрт мың жүк көлігі, 3152 астық комбайны жұмылдырылды. Қ.Төлеубековтің айтуынша, шаруа қожалықтарының жыл сайын техника ларын жаңартып келе жатқаны да орақ науқанының сәтті аяқталуына септігін тигізген. Алқаптарға жіберілген комбайндардың 869ы өнімділігі жоғары, жаңа модельді техникалар болған. Олар барлық дәнді алқаптың 40 пайызын игерген. Осыншама техника үшін күзгі маусымға деп 27 мың тонна дизель отыны бөлінген екен. Бүгінде соның 22,5 мың тоннасы жағылған. Жемшөп қоры да қыстамаға артығымен жетерлік мөлшерде дайын далыпты. Басқарманың дерегіне сүйенсек, 2,2 млн тонна шөп, 102,7 мың тонна пішендеме, 240,7 мың тонна сүрлем, 109,9 мың тонна сабан әзір ленген. КЕРЕК ДЕРЕК Биыл облыс бойынша 1,1 млн гектар жерге дән себілген көрінеді. Оның 573,6 мың гектарына дәнді дақылдар, 413,9 мың гектарына майлы дақылдар егілген. 21,1 мың гектарға картоп, 8,5 мың гектарға көкөніс, 4,8 мың гектарға бақша дақылдары, 78,1 мың гектарға жемшөп себіліпті. Қазіргі уақытта дәнді дақылдардың алқабы барлық аудандарда толық орылып бітті. Май- лы дақылдар себілген алқаптың әзірге 33,2 пайызы, яғни, 137,3 мың гектары орылған. Мұндағы өнімділік мөлшері гектарына 12,6 центнерден келеді. Өткен жылы майлы дақыл- дардың түсімі тоғыз центнерден асып жығыл- ған болатын. Әзірге қамбаға 173,5 мың тонна майлы дақыл түсті. Шығыс Қазақстан облыс- тық ауыл шаруашылығы басқармасының бас- шысы Қонысбай Төлеубековтің айтуынша, қарашаның басына қарай майлы дақылдар да түгел қамбаға түсуі тиіс.
Өңір аумағындағы картоп алқаптарының 99,8 пайызында қазу жұмыстары аяқталған. Орта есеппен әр гектардан 199,2 центнер өнім түскен. Бұл былтырғы көрсеткіштен тура 11 центнерге көп. Қ.Төлеубеков жиналған 420,5 мың тонна картоп келесі маусымға дейін артығымен жететінін айтады. Сондай-ақ, 221,3 мың тонна көкөніс алынды. Бұл гектарға шаққанда 260,1 центнерден келеді. Бақша дақылдарының биылғы түсімі гектарына 294 центнерден айналған. Жиналған жалпы өнімнің мөлшері – 140,7 мың тонна. Мұндай рекордтық көрсеткіштің басты себепкері ылғалды жаз екені түсінікті. Әйт- кен мен, жаздың жаңбырлы болуы жер емген қауымды біраз әуреге де салды. Бітік шыққан астықты шірітпей, шашаусыз алу үшін диқандар жылт еткен ашық күннің бәрін тиімді пайдалана білді. Бетті дайындаған Азамат ҚАСЫМ, «Заң газеті» 6 №116/1 (2893/1) 20 қазан 2016 zangazet@maiI.ru ЗАҢ ЖӘНЕ ЗАМАН ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДА ЖАҢЫЛУҒА БОЛМАЙДЫ
Қылмыстық құқық ғылымы қоғам ға қауiптiлiктiң сапалық және сандық жақтарын бөлiп қарайды. Қыл мыстық кодекстiң 52бабында жаза тағайындаудың жалпы негiздерiн а н ы қ т а й о т ы р ы п , с о т ж а з а н ы тағайын дауда iстелген қылмыстың сипа тын және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiн есепке алу қажеттiгiн көрсе тедi. Мұның өзi қылмыстың сипатын қыл мыстық сапалық, ал, дәрежесiн – сандық сипаттамасы деп түсiнудi бiлдiредi. Сипатына қарай қоғамға қауiптiлiк экономикалық және зор лық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншiкке қарсы қылмыстар болып бөлiнедi. Қоғамға қауiптiлiк сипаты қылмыс тың объектiсi бойынша анықталады. Объектiлердiң тiзбегi Қылмыстық кодекстiң 2бабында көрсетiлген. Қоғамға қауiптiлiк сипатының тағы бiр көрсеткiшi келтiрiлген зиян болып табылады. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы келтiрiледi. Келтiрiлген залалға бай ланысты қылмыс қоғамға қауiптiлiк сипатына қарай мүлiктiк, ұйым дас тырушылық, жалпыға қауiптi және зорлықпен жасалатын қылмыстар деп бөлiнедi. Қоғамға қауiптiлiк сипаты одан әрi кiнәнiң нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қыл мыс тардың абайсыздықпен iстеле тiн қылмыстарға қарағанда қоғам ға қауiптiлiк сипаты едәуiр ауыр. Мысалы, кiсiнi ауырлататын жағдай да қаса қана өлтiргенi үшiн 15 жылдан 20 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостан дығынан айыруға, не мүлкiн тәркiлеу арқылы немесе онсыз өмiр бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (99бап, 2бөлiгi), ал, абайсызда кiсi өлтiру (104бап, 1бөлiгi) үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостан дығынан айыруға жазаланады. Кiнәнiң нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң сипатын осылай белгiлеуде маңызды рөл атқарады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң сандық жағын анықтағанда көптеген факторларды еске алу қажет. Мұн дай ретте келтiрiлген зардаптың ауыр лығын (аса көп мөлшерде, көп, едәуiр мөлшерде) қылмыстық iстiң ерекшелiктерiне (аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе бiрлесiп қатысу арқылы iстеу, қылмыс iстегенде қандай тәсiл қолданылды, кiнәнiң сипатын (ниет, мақсат) қылмыстың субъектiсiнiң ерекшелiгiне, iсәрекеттiң iстелу уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiрудiң (106бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы (107бап) зиян келтiруден қоғамға қауiптiлiк дәрежесi едәуiр жоғары. Қарақшылықтың (192 бап) ұрлықтан (188бап) дәрежесi жағынан қоғамға қауiптiлiгi жоғары. Өйткенi, шабуыл ұйымдастырып, қарақшылық жасап тонағанда бөтеннiң мүлкiн иемдену мақсатымен қауiптi тәсiл шабуылға ұшыраған адамның өмiрiне немесе денсаулығына күш жұмсаумен ұштас тырылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiк дәрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады. Мәнi жөнiнен екi қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiк дәрежесiн анық тау, сол қылмыста берiлген белгiлен ген санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгiленген қылмыс тық құқық бұзушылық түрiнiң қоғамға қауiптiлiк дәрежесi де жоғары болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушы лықтың қоғамға қауiптiлiк дәрежесi бойынша қоғамға қауiптiлiк сипаты бiрдей қылмыстарды бiрбiрiнен ажыратуға болады. Сондайақ, қыл мыстық теріс қылық та қылмыстан қоғам ға қауіптілік дәрежесі арқылы ажыратылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың тағы бiр белгiсi кiнә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң қорғайтын объек тiлерге әрекет немесе әрекет сiздiк арқылы кiнәлi түрде қасақана лық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгiме болып тұр. Қылмыстық құқық бұзушылықтың жауапқа және жазаға тек қана қыл мыстық құқық бұзушылық iстегенi үшiн, яғни, қылмыстық құқық бұзу шылық үшін заңда көрсетiлген, қоғамға қауiптi iсәрекеттi қасақана немесе абайсыздықпен iстеген адам ғана тартылады. Кiнәсiз қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылық туралы сөз болуы мүмкiн емес. Кiнә нiң нысандары қылмыстық заңда қаса қаналық (тiкелей немесе жана ма), абайсыздық (менмендiк немесе немқұрайдылық) болып түр лерге бөлiнедi. Тiкелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қаса қана жасалған қылмыстық құқық бұзу шылық деп танылады. Егер адам өз iсәрекетiнiң (әре кетсiздiгiнiң) қоғамға қауiптi екенiн ұғынып, оның қоғамдық қауiптi зар даптары болуының мүмкiн екенiн немесе болмай қоймайтынын алдын ала бiлсе және осы зардаптардың болуын тiлесе, қылмыстық құқық бұзушылық тiкелей ниетпен жасалған тыйым салынған кезде, я рұқсат етiлмеген тұстарда балық аулау, су аңдарын аулау, суда жүргiзiлетiн басқа бiр кәсiппен айналысу, егер бұл әрекеттер бұрын да осындай тәртiп бұзғаны үшiн әкiмшiлiк жолмен айыппұл тартқаннан кейiн iстелген болса, ол қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылатын. Ондай бол маған жағдайда iсәрекет әкiм шiлiк құқық бұзушылық ретiнде қарас тырылатын. Қазақстан Республикасының кей бiр заңнамалық актiлерiне қыл мыстық заңнаманы одан әрi iзгiлендiру және қылмыстық процестегi заң ды лықтан кепiлдiктерiн күшейту мәсе лелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы «Қазақ стан Республикасының 2011 жылы 18 қаңтардағы Заңына сәй кес, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексiне әкiм шiлiк преюдициясы туралы арнаулы бап енгiзiлдi, осы бапта «Осы кодекстiң Ерекше бөлiмiнде көзделген жағдайларда үлкен қоғам дық қаупi жоқ қылмыстық құқық бұзу шылық үшiн, егер әрекет дәл осындай әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде жасалған болса, қылмыстық жауаптылық туындайды» деп көрсетiлген (ҚКнiң 101 бабы). Ендiгi жерде iсәрекетке жыл iшiн де әкiмшiлiк шарасы қолданылса, ол қайталану санына байланысты қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне ие болады, яғни, қылмыс санатына жатады. Мысалы, 1997 жылғы Қыл мыстық кодекстiң 1501 бабында қызметкерлер өкiл дерiнiң заңды қызметiне кедергi келтiргендiк үшiн жауаптылық осындай әрекет жасағаны үшiн бiр жыл iшiнде әкiмшiлiк жаза қолданылған адамға қолданылады адам пайдақорлық немесе басқа бiр зұлымдық ниетпен құжаттарға жалғандық жасаса – қылмыстық құқық бұзушылық, ал, ондай ниет болмаса, ол қылмыс болмайтын құқық бұзушылықтың түрi болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық пен бейморальдықтың арақатысын дұрыс түсiнудiң де маңызы ерекше. Кез келген қылмыстық құқық бұзушылық бiр мезетте моральға жат құбылыс болып табылады. Яғни, моральдық норманың ауқымы үлкен. Кез келген құқық бұзушылық бiр мезетте мораль дық норманы бұзушылық негiзiнде бағаланады. Дегенмен, қылмыстық құқық бұзу шылық пен бейморальдық терiс қылық бiрiненбiрi объектi, қоғамға қауiптiлiк, сондайақ, құқыққа қайшы лық белгiлерi бойынша ажыратылады. Бейморальдықтың объектiсi қылмыс тың объектiсiне қарағанда кең ауқым да болады – адамдардың өзара қатынасы, мысалы, махаббат, достық, жанашырлық сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы реттеледi. Бұл моральдық норма лардың объектiсiн құрайды. Қыл мыстық құқық бұзушылық әр уақытта белгiлi бiр iсәрекет, ал, адам дардың терiс мiнезқұлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзi моральға жат құбылыс болып табылады. Қылмыс тық құқық бұзу шы лыққа қарағанда моральға жат терiс қылықтан қоғам ға келетiн зиян едәуiр аз. Әдетте, моральға жат терiс әрекеттер ар намыс ты аяққа басу, өзiмшiлдiк сияқты өз ара тiркес әлеуметтiк психологиялық мазмұнға ие. Қылмыстық құқық бұзушылық пен бейморальдықты құқыққа қай шылық белгiсi арқылы нақты ажыра туға болады. Қылмыстық құқық бұзу шылық дегенiмiз – қылмыстық заң арқылы тыйым салынған iсәрекеттер. Ал, моральдық жат қылықтар құқық нормаларымен реттелмейдi. Мораль нормалары ауызша (мысалы, әдет ғұрып) немесе жазбаша (жолдастық немесе билер соттарының ережелерi, адамдардың этикалық кодексi, қала тұрғындарының моральдық кодексi, Гиппократ анты) болуы мүмкiн. Отба сы мүшелерiнiң арасындағы қаты насты реттеу мораль нормалары арқылы реттеледi. Мысалы, ата ананың балаларға, бала ларының атааналарына деген қамқор лығы ның бұзылуы немесе оқушы мен оқытушының өз арасындағы педаго гикалық өнегелiк нормаларының бұзылуының орын алуы мораль норма ларымен анықталады. Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту, қорғаншылық құқықтарын пайдаланып қиянат жасау, атаанасына немесе жұбайына көмектесуден бұлтару қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады. Мұндай iсәрекеттер үшiн қылмыстық жауаптылық белгiленген. Бұл iсәрекеттер әрi моральға жат құбылыс, әрi қылмыстық құқық бұзу шылық, өйткенi, моральдық норма ның ауқымы қылмыстық норманың ауқымынан кең. Моральдық норманың қылмыстық құқық бұзушылық нормасынан тағы бiр өзгешелiгi сол – моральдық норманы бұзған жағдайда оны бұзушыларға жұртшылықтың, ұжым мүшелерi нiң жеккөрушiлiгi сияқты қоғамдық әсер ету шаралары қолданылады. Ал, iстелген қылмыстық құқық бұзу шылық үшiн әр уақытта заңда белгi ленген белгiлi бiр жауаптылық түрi белгiленедi. деп көрсетiлген. Яғни, әкiмшiлiк құқық бұзушылықты жыл iшiнде қайталау iсәрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк сипатын ұлғайтып, қылмыс қатарына жатқызуға негiз болды. Жаңа Қылмыстық кодексте мұндай қағидалар жоқ. Әскери қылмыстарды тәртiптiк терiс қылықтан ажыратуға көп жағдайда iсәрекеттiң iстелген уақыты, жағдайы, орны үлкен әсер етедi. Мысалы, соғыс уақытында өз бетiмен кетiп қалу – ауыр қылмыс болса, ал, бейбiт уақытта iстелген осы әрекет қылмыстық терiс қылық болып табылады. Iсәрекеттi қылмыстық құқық бұзушылық немесе басқа құқық бұзушылық қатарына жатқызуға негiз болатын қоғамға қауiптiлiктiң дәрежесi қылмысты субъективтiк белгiлерге жататын кiнәнiң нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы, дененi жеңiл түрде қасақана жарақаттау қ ы л м ы с т ы қ қ ұ қ ы қ б ұ з у ш ы л ы қ , ал, абайсызда дененi жеңiл түрде жарақат тау қылмысқа жатпайтын iс – терiс қылық, мұндай ретте келтiрiлген зиянды өтеу азаматтық құқық тәртi бiмен реттеледi. Егер лауазымды бетiнше пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулi зиян келтiретiн қасақана әрекетi қылмыс (363бап), ал, елеулi зиян келтiрмеген басқа әрекеттер тәртiптiк терiс қылық болып табылады. Өзiнiң нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын жорамалды құқығын, белгiленген тәртiптен тыс өз бетiнше жүзеге асыру, бұл азаматтың құқығының елеулi түр де бұзылуына әкеп соқтырса, қыл мыстық құқық бұзушылық ретiн де сараланады. Ал, елеулi түрде бұзушылық жоқ болса, мұндай әрекет әкiмшiлiк жолмен жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады. Қылмыстық құқық бұзушылық пен басқа құқық бұзушылықты бiрбiрiнен қоғамға қауiптiлiк дәрежесiнiң көрсеткiшi арқылы ажыратуға да болады. Қазақ КСРiнiң 1959 жылғы Қыл мыстық кодексi бойынша көп жағ дайларда бiрiншi рет iстеген құқық бұзушылығы үшiн әкiмшiлiк жазалау шаралары қолданылған адамның дәл сол iсәрекеттi қайталап жасауы қылмысқа тартуға негiз болып табылатын. Мысалы, кәсiптiк маңызы бар суларда рұқсатсыз немесе аулауға тағайындау немесе тағайындамау iс әрекеттiң зардабының көрiнiсi болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық құқық бұзушылықтың жеке бiр көрi нiсi болып табылады. Осыған орай, қылмысты азаматтыққұқылық, әкiм шiлiк және тәртiптiк құқық бұзу шы лықтан және беймораль дық жат қылықтардан ажырата бiлу дiң маңызы ерекше. Қылмыс тық құқық бұзу шылық пен басқа құқық бұзу шылықтың өзара басты айыр машы лығы – құқыққа қайшы лықтың мәнiне байланысты. Қыл мыстық құқық бұзу шылық әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болады. Басқа құқық бұзушылық құқық сала сының басқа нормаларына, заңдар мен нормативтi актiлерге қайшы. Iстелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттiң ең ауыр күштеу шарасы – қылмыстық жаза және содан туын дайтын сотталғандық атақ болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау шара лары жоқ, ал, қолданылған ықпал ету шаралары сотталғандық атақ әкелмейдi. Кейбiр қылмыстық құқық бұзушы қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады. Егер адам өз iсәрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) қоғамға қауiптi екенiн ұғынып, оның қоғамдық қауiптi зардаптары болуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлсе, осы зардаптардың болуын тiлемесе де, оған саналы т ү р д е ж о л б е р с е , н е б ұ ғ а н немқұрайды қараса, қылмыстық құқық бұзушылық жанама ниетпен жасалған деп танылады (20бап). Менмендiкпен немесе немқұрай дылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған қылмыстық құқық бұзу шылық деп танылады. Егер адам өз iсәрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) қоғам ға қауiп туғызуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлсе, бiрақ, бұл зардаптарды жеткiлiктi негiздерсiз жеңiлтектiкпен б о л ғ ы з б а у м ү м к i н д i г i н е с е н с е , қылмыс менмендiкпен жасалған қ ы л м ы с т ы қ қ ұ қ ы қ б ұ з у ш ы л ы қ деп танылады. Ал, адам қажеттi ұқыптылық пен сақ тық болғанда ол зардаптарды бол жап бiлуге тиiс және болжап бiле алатын бола тұра, өз iсәрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) қоғамдық қауiптi зардаптарының болуы мүмкiн екенiн болжап бiлмесе, қылмыс немқұрай дылықпен жасалған қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады (21бап). Қылмыстық құқық бұзушылықтың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қ а р а м а с т а н , е г е р о н ы i с т е г е н адамның iсәрекетiнде кiнәнiң белгiлi бiр түрi болмаса, ол қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды. Кiнәсiз қыл мыстық құқық бұзушылық та, жаза да жоқ. Қылмыстық құқық бұзушылықтың тағы бiр мiндеттi белгiлерiнiң бiрi қылмыстық жолмен жазаланушылық болып табылады. Өйткенi, қылмыс тық құқық бұзушылық дегеннiң өзi қыл мыстық заң жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекет сiздiк болып табылады. Мұның өзi қылмыстық құқық бұзушылық құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актiлерде емес, тек қылмыстық заң да ғана көрсетiлетiндiгiн және осы iсәрекет үшiн қылмыстық заң ның санкциясында жазалау қатерi қарас тырылатынын көрсетедi. Бұл жерде нақты iстелген қылмыстық құқық бұзу шылық үшiн қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық нормасының санкциясында көрсетiлген жазалау қатерi, жазалау мүмкiндiгi туралы түсiнiк тердi шатас тыруға болмайды. Жазалау қатерiмен қорқытып тыйым салу қылмыстық құқық бұзушылықтың белгiсi болып табылады. Нақты қылмыстық құқық бұзу шы лық iстеген адамға жаза тағайын дамау немесе оны қылмыстық жауап тылықтан және жазадан босатып, оған қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда оның iсәрекетi қылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткенi, жазалаушылық қылмыстық құқық бұзушылықтың белгiсi ретiнде iстелген әрбiр қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жаза тағайындалуы мүмкiн екен дiгiн, сол себептi қылмыстық заңға қайшы iсәрекеттердi iстеуге жазалау қатерi тыйым салады. Нақты өмiрде қылмыс iстелгенiмен, егер ол ашыл май қалса оған жаза тағайындал май қалады. Кейде қылмыстық құқық бұзушылық ашылғанымен, сот ондай қылмыстық құқық бұзушылыққа заң да белгiленген негiздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкiн. Демек, қылмыстық құқық бұзушылықты жазалау қатерiмен т ы й ы м с а л у қ ы л м ы с т ы қ қ ұ қ ы қ бұзу шы лықтың белгiсi, ал, жаза лықтар басқа құқық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдық қатынас тарға (адамның өмiрi, мемлекеттiң қауiпсiздiгi) қол сұғады. Қылмыс тық құқық бұзушылықтың объектiсi бойынша айқындалатын қоғамға қауiп тiлiктiң сипаты мұндай iсәрекеттi қыл мыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк бередi. Мұндай жағдайда қылмыстық құқық бұзушылықты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш қиын дығы жоқ. Кейбiр реттерде құқық бұзу шылықта да, қылмыстық құқық бұзу шылық да бiр объектiге қол сұғуы мүмкiн. Мысалы, көлiк құрал дарын жүргiзушi адамдардың көлiк құрал дарының жүрiс қауiпсiздiгi мен пайда лану ережелерiн бұзғаны үшiн қылмыстық және әкiмшiлiк жауап тылық белгiленген. Мұндай ара лас құқық бұзушылықта қоғам ға қауiптiлiктiң дәрежесiн дұрыс анық таудың маңызы ерекше. Iсәре кеттiң қоғамға қауiптiлiгiнiң негiз гi көрсеткiшi келтiрiлген зиян мөл шерi болып табылады. Егер көлiк құрал дарын жүргiзушi адамдардың көлiк құралдарының жүрiс қауiпсiздiгi мен пайдалану ережелерiн бұзуы, осының салдарынан жәбiрленушiнiң денесi орта немесе одан жоғары дәре жеде жарақатталса немесе едәуiр материалдық нұқсан кел тiрiлсе iсәрекет қылмыстық құқық бұзушы лықтың қатарына, ал, көрсе тiл геннен гөрi аз зиян келтiрiлсе, ә к i м ш i л i к т ә р т i п п е н ж а з а л а н а тын құқық бұзушы лыққа жатады. Сонымен, келтiрiлген зиян мөлшерi қылмыстық құқық бұзу шылықты басқадай құқық бұзушы лықтан ажыратуға мүмкiндiк беретiн бiрден бiр белгi болып табылады. Лауазымды адам болып табыл майтын мемлекеттiк қызметшiнiң лауазымды адамның өкiлеттiгiн өз |