Т алд ықорған облысы Панфилов

3-ТА РАУ. АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН
КҮРЕС
3.1. А рамш өптер тура л ы түсінік
А уыл ш аруаш ылығыыда пайдаланы латы н жерлерде 
өздігінен өсіп көптеген зи я н к ел тір етін өсім діктерді 
арамшөптер
деп атайды .
Арамшөптер тек ж ы рты лған жерлерде ғана емес, со- 
нымен қатар ж айы лы м дар мен ш абындьщтарда да кез- 
деседі. Бүл жерлерде арамш өптерге улы, малдар жеуге 
ж арамсы з ірі сабақты өсімдіктерді ж атқы зады .
Егер бір ауы лш аруаш ы лы қ дақы лдары ны ң арасында 
басқа мәдени өсімдіктер кездессе, оларды арамшөп қос- 
пасы дейді. А йталы қ, бидай егісінің іш індегі арпа, сүлы 
немесе тағы басқа мәдени даңы лдар арамшөптер коспа- 
сы болып есептеледі. Т іпті бидай егісінде бір сорттың 
іш інде баска сорт өкілдері кездессе оларда арамш өп қос- 
пасы болып есептеледі.
Кейбір арамш өптер ау ы л ш ару аш ы лы қ даңылдары- 
ның өсу ж агдайы на сонш алықты бейімделген, яғни олар- 
сыз тірш ілік ете алм айды . Олардың мөдени өсімдіктер- 
ге бейімделгені сонш алы қ, тіпті даму кезеңдері, түқы м
көлемі (ені, үзы ндығы) бірдей. М ысалы, күздік дақыл- 
д ар іш ін д е г і қ а р а б и д а й а р п а б а с ы , к ү р іш е гіс ін д е гі 
күрм ек, тағы баскалар. Сондықтан оларды бейімделген 
немесе айы ры лм ас серіктес арамш өптер деп атайды
А рам ш өпт ердің а у ы лш а р у а ш ы л ы қ өндірісіне тигі-
зет ін зияндары .
А рам ш өптер - егін ш іл ік тің ең басты 
ж ауы . К ейінгі кезде ірі кең ш арл ар мен ү ж ы м д ы қ ш а­
ру аш ы лы қтар ы ды рап, оларды ң оры ндары на пайда бол- 
ран кіш ігір ім ш аруаш ы лы қтарда агротехникалы ң ша- 
раларды ң бүзы луы на, ягни ауы спалы егістердің жойы-

луы н а, гербицидтердің қолданбауы на, ж е р д ің дүры с 
өңделмеуіне ж әне толы қ пайдаланбауына байланы сты
республикада ауылш аруаш ылық дақылдарының егісін- 
Де а р а м ш ө п т е р д ің к ө б ей іп к е т к е н д іг ін з е р т т е у л е р
көрсетіп отыр. 
■
Мысалы, Қазаң өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу инсти-
тутының деректеріне қарағанда (Ю.Гепггонт) 1996 ж ы лғы
зерттеу мәліметі бойынш а тексерілген ж ердің 18 млн. 
245 мың гектары , немесе 81,4 пайы зы арамш өптермен 
л астан ған болып ш ы қ ты . Оны іш ін де атп а там ы р л ы
арамшөптер үлесіне 7848,6 мың га (41,2 пайы з) тиеді.
Әсіресе республиканы ң асты қты солтүстік облыста- 
рында қарасүлы , атпа тамы рлы арамш өптер кең өріс ал 
ған. Олармен зерттелген егістік көлемінің 3,3 пайы зы ,
немесе 605,4 мы ң гектар егістік ластанды.
Қ азаңстанны ң оңтүстік ж әне оңтүстік-ш ығыс айма- 
ғы нда да арамш өптер аз кездеспейді. Е .М .Зенкованы ң 
зерттеуіне қарағанда тек, А лматы облысында ғана ж ар 
ты миллион гектардан астам егістік жерлерде арамшөп-
тер басым өседі. 
I
Көптеген арамшөптердің тамыр лары топы ракқа терең 
бойлап өседі. Сондықтан олар, тіпті терең қабатта ж атқан
ы лғалды , қоректік затарды ж аңсы пайдалаш^ды. Тамыр 
ж ү й ел ер ін ің к ү ш ті дам уы на байланы сты арам ш өптер 
мөдени ө сім д іктер ге қ а р а ға н д а ө зд ер ін ің өсіп-өнуіне 
ы лғалды әлдең ай да көп ж ү м сай д ы . Б үған арам ш өптер 
мен ау ы л ш ар у аш ы л ы қ даң ы лдары н ы ң тран сп и рац и я-
щ
л ы қ коэф ф и ц и ен ттерін салы сты ру а р қ ы л ы көз ж етк і- 
зуге болады . М ы салы , бидай 1 грам м қ ү р ғ а қ зат қ ү р у ы
үш ін 400 грам м , тары 250 грамм ы лғал ж үм саса, ал осы
асты қ тү ң ы м д астар ы н а ж а т а т ы н қ ар асү л ы 600 грам м
ы л ғал д ы к ер ек етеді, я ғн и ы л ғал д ы бидай ға ңараған - 
д а 1 ,5 есе, а л т а р ы м е н с а л ы с т ы р ғ а н д а 2 ,4 есе к ө п
ж ү м сай д ы . 
’
Ж ы л д ы ң ж а у ы н -ш а ш ы н ң о р ы н ы ң б естен бір
бөлігінен астамы арамш өптврдің өніп-өсуінө ж үмсала- 
ды. Міне, сондыңтан да арамшөптермен күрес - ол ы лғал
үш ін күрес.

Арамшөптер ңоректік заттарды көп мөлшерде пайда- 
ланғандыңтан топы рақты ң ңүнарлылығын төмендетеді. 
Мысалы, ж азды ң бидайдың өнімі 25 центнер болганда, 
ол әр гектардан 95 к г азот, 29,2 кг фосфор ж әне 45 кг 
калий алса, ал осы асты қ түқы мдасына ж ататы н жата- 
ған бидайың арамшөбі тек ңана 15,5 центнер өнім ңұрау 
үш ін бір гектардан 48 кг азот, 31 кг фосфор жөне 68 кг 
калийді пайдаланады.
Егістік ңалуенінің 36 центнер көк балауса түзу үш ін 
ж үм саган ң оректік заттары әрбір гектар ж ерден 31,8 
центнер күздік бидай немесе 250 центнер ңант қызыл- 
шасын өндіруге ж етер еді.
Арамшөптер тек топы рақты ц ңоректік заттарын гана 
емес, сонымен бірге қолдан берілетін минералдың тыңайт- 
қы ш тарды ц 30-35 пайы зы н пайдаланады.
А уы лш аруаш ы лы қ дакы лдары мен арамш өптердіц 
арасында тек ы лгал мен қоректік заттар үш ін ғана емес, 
сонымен бірге ж арьщ үш ін де күрес жүреді. Б и ік өсетін 
арамшөптер ауы лш аруаш ы лы қ дақылдарын көлецкелеп 
өсімдік ж апы рагы нда ж үретін фотосинтез процесін ба- 
яулатады , осының салдары нан органикалы қ заттардың 
түзілуі төмендейді, ягн и өнім азаяды .
С ондай-ақ, арамшөптер топырақтыц беткі ңабатыныц 
температурасын 2-4°-ңа төмендетеді. Осының өсерінен 
себілген түң ы м к ө п к е дейін өнбей то п ы р ақ та ж аты п
қалып пгіруі немесе әр түрлі ауру ларға шалдыгуы м үм кін. 
Осыныц салд арьшан дөнніц егістік өнгіштігі томен дейді, 
яғни өнім азаяды . Сонымен қатар кеш көктеп ш ы ңқан 
өсімдіктіц вегетациялық кезеці үзарып, күзде кеш піседі. 
Бүл әсіресе ж азы ңы сқа, күзі ерте түсетін Қ азакстанны ң 
солтүстік облыстары үпгін өте қауіпті жағдай.
Арамшөптер ауы лш аруаш ы лы қ даңы лдары ны ц зиян- 
кестері мен ауру қо зд ы р ғы ш тар ы н ы ң т ір ш іл ік ететін 
ж әне оларды тарататы н м екені болып табылады. М ыса­
лы , қ а н т қ ы зы л ш а с ы н ы ң зи я н к е с і ң ан т қ ы зы л ш асы
бізтүмсы ғы ны ң м екені алабота болса, ал егістік шырма- 
уы қта ш абы нды қ көбелек дам ы п, ол кейіннен мөдени 
өсімдіктерге зи я н келтіреді.

Кейбір арам ш өптердің ж ем істері, түқы м д ары улы
болып, адамдарды жөне малдарды уландырады (қы ры қ- 
буын, сарғалдақ, қара меңдуана, үйби дай ы қ, к әд ім гі 
қарам ы қш а), ал кейбір арамш өптердің ж ағы м сы з ш сі 
малдардан алы наты н өнімдерді бүлдіреді. М ысалы, ер- 
мен, ж уа сүтке ащ ы дөм береді. Ж екелеген арамш өп- 
тердің гүл тозаңдары адамдарда аллергия ауруы н туды 
рады. Мөселен, жусан ж апы раңты ойранш өп тозандары
пішен қыздырмасын қоздырады.
Арамшөптер жәнө олардың тамы рлары ауы лш аруа
ш ы лы ң м аш иналары мен ж ер өңдеу қүралдары ны ң ке
дергісін 30 пайы зға дейін артты рады , осы ны ң нәтиж е-
сіндө ж анар-ж ағарм айды ң ш ы ғы ны көбөйеді.
Мысалы, арамшөбі басым 1 гектар жерді өндеуге 28,7 кг 
жанармай жүмсалса, ал арамшөбі аз осындай жерге 17,6 кг
ж анарм ай кетеді.
Ошаған, қарасүлы ж әне басқа арамш өптер тікенек
тері ж ә н е ң ы л қ а н д а р ы а р қ ы л ы ж а н у а р л а р ғ а за қ ы м
келтіріп, олардан алы наты н өнімдердің, әсіресе ж үн нің
сапасын төмендетеді. 
I
Арамшөптер басым болған алқапты бірнеше рет өңдеу-
ге тура келеді, ол топы раңты ң үгітілуіне жөне^ылғал 
ды ң тез буланып үш ы п кетуіне әкеліп сокд
2
*фады. Ж ел 
эр о зи ясы қ а у п і бар ж ән е ж ау ы н -ш а ш ы н м өлш ері аз 
Қ азақстан аумағы үш ін бүл өте зор зи ян .
А р а м ш ө п т е р а у ы л ш а р у а ш ы л ы ң д а қ ы л д а р ы н ы ң
өнімін күрт төмендетеді. М ысалы, республиканы ң ас- 
ты ң ты А ң м ола, Қ остан ай , П авлодар ж ән е С олтүстік 
Қазаңстан облыстарында эр ж ы лы орта есеппен тек қара- 
сүлы ны ң кесірінен 175 млн. пүт асты қ кем ж и н алады .
С олтүстік Қ а за қ с т а н облы сы ны ң ш а р у а ш ы л ы қ т а - 
ры нда арамш өптер ж азды ң бидай өнімін әр гектардан 
орта есеппен 3,8 центнерге кемітеді.
А рам ш өп тер ау ы л ш а р у а ш ы л ы ғы д а қ ы л д а р ы н ы ң
өнімін 79,3 пайы здан (ж азды ң бидай) 88,3 пайы зға дейін
(мақта) төмендететіндігін көрсетіп отыр.
Арамш өптерден көбірек зи ян ш егетін көкөніс дақы л-
дары , М ысалы бір гектар жерде 600-750 м ы ң дана алабо-

та болса, онда сәбіздің өнімі 80-100 пайы зға дейін ке- 
миді.

жүктеу/скачать 17,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: