«АҚылдың ТҮбі қҰт болар»

6

№36 (1294) 

10 – 16 қыркүйек

2015 жыл

АНА ТІЛІ

Өтеген КҮМІСБАЕВ,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Шығыстану факультеті

Таяу және Орта Шығыс кафедрасының профессоры

ЛЫ ДАЛАНЫ

ЛЫ ДАЛАНЫ

Мұхтар Әуезов бір сөзінде: «Жыраулардың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса 

да, көптің мұңы, көптің жайы туралы айтылады» деген екен. Әрі қысқа, әрі нұсқа 

сөздерінде мол мағына, терең ой салып, адам жанының жайма-шуақ кезеңін, тұнық 

судың мөлдірін, қыранның қияға самғағанын, еліктің еркелігін, батыр жүректің 

дүрсілін жеткізген жыраулардың жарқын жырларында әйтеуір біз түбіне жете алмай 

келе жатқан бір сыр бар. Пәлсәпа дейсіз бе, өсиет өрнегі дейсіз бе толғауларында 

тоқсан ой түйісіп, сексен сыр сырғып судай ағып жатады.

Қоғамға көшбасшы 

ауадай қажет. Ол 

жазылмаған қағида. 

Ұлтты төрге сүйреу 

кез келген жұмыр 

басты пендеге бұйыра 

бермейтін қасиет. Ол 

үшін асқан талант пен 

қанына біткен өзгеден 

озық қасиеттердің 

жиынтығы болуы 

шарт. XIX ғасыр – 

қазаққа ноқта кигізіліп, 

қазыққа байлауға 

шақ тұрған мезет 

болатын. Қазақ тегінде 

қарғы бау көрмеген, 

бұғауланбаған ұлт. 

Алдындағы малын 

да байламайтын. 

Байлап, матап мал 

баққанды, мәңгілік бір 

орында тұрақтағанды 

жаны қаламайтын. 

Көшпенділік – басты 

мұраты. Сондықтан 

отаршылдық асқынған 

шақта қарсылық 

жасау, қан төгу үлкен 

ерлікпен пара-пар 

болатын. 

Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!

Біз, қазақ халқы табиғатынан имандылыққа, ақындыққа, даналық ойға жақын 

жұртпыз. Бабаларымыз текті, сөзі келісті, пікірі кесімді, парасатты болған. Жау 

шапса батырларымыз ерлік көрсетсе, дауға ақындарымыз дайын болған. Ал ара 

ағайындық қызметті, яғни екі елді табыстырып, мәміле жасасуға дана билеріміз 

белсенділік танытып отырған. XV ғасырда, яғни Алтын орданың ыдырау тұсында 

өмір сүрген Асан қайғы бабамыздың отты жырлары мен өсиетті өлеңдері 

имандылыққа негізделген. Оның шын аты – Хасан Сәбитұлы. Тарихи деректерде 

жазылғандай, бабамыз Қазақ хандығының негізін салушылар деп саналатын 

Керей мен Жәнібек хандардың ақылшы биі болғаны белгілі. Мұны қазіргі тілмен 

түсіндірсек, жоғары лауазымды тұлғаның кеңесшісі деуге болады. 

Саясатты, сол қоғамның бағытын 

түсіну, әлемдік қимылдарды бағдарлап, 

таразылау сол заманның белді иесіне 

бұйырар бақ еді. Сол әрекетті жасаған 

бірегей тұлға – Кенесары болатын. 

Абылайдың ақ жолын ұстап, хандықты 

қалпына келтірген еді. Осындай қиын-

қыстау заманда хандық құрып, хан 

атану, ХVІІ ғасырдағы әскермен, за-

манынан мүлде қалық қарумен сол 

кездегі әлемдегі әскери күші теңдессіз 

патшалық Ресейге қарсы күрес жүргізу 

данышпан к сем мен парасатты ре-

форматор ғана жасай алатын әрекет 

болатын. Сондықтан хан Кене  з 

заманындағы рухы басым, ойы озық, 

сараптамасы жойқын, саясаты сараб-

дал, жоспары нық үлкен батыр, пайы-

мы ұшқыр азамат болатын, болмасқа 

амалы жоқ еді.

зінен әлдеқайда басым, зор импе-

риямен ашық күресу ақылды к п қажет 

етті. Орыстың әскери институтын, ка-

дет корпусын бітірген талай офицерлері 

Кенесарының дала мектебінің түлегі 

екенін еріксіз мойындап, таңдай қақты. 

Еуропадағы басылым беттеріне жа-

рыса жазды. Кәрі құрлықтың халқын 

дала реформаторының қимылдарына 

сүйсіндіріп, қошеметіне б леді. Кене-

сарыны дала реформаторы деп айтуы-

мыз керек. Отаршылдық құрсауындағы 

дала да хандықты қалпына келтіріп, 

зінің мемлекет жобасын жасауы, 

бақайшағына дейін озық әскери 

т е х н и к а м е н   қ а р у л а н ғ а н   ә с к е р г е 

қарапайым сойыл,  найзамен т теп 

беріп, бітімге келу үлкен істің жемісі. 

Талай бекіністерді  ртеп, орыстың 

білімді офицерлерін тұтқында ұстауы 

з о р   ә л е у е т т і ң   н ә т и ж е с і .   Б і з   о н ы 

толығымен реформатор деп мойын-

дауымыз керек. «Қаһар» романын-

да Кенесарының реформаторлық 

қиялдарын к птеп келтіреді. «Қазақтың 

басын біріктіруден, қасқырдың  басын 

біріктіру жеңіл»  делінген заман-

да біраз қазақтың басын біріктіріп, 

ержүрек қазақ жауынгерлерін атқа 

қондырып, Алатау асырып апаруы да 

үлкен реформаторлықтың нышаны. 

Мысалы, «Қаһар» туындысында аға 

сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендин 

Кенесарыны былай бағамдайды: «Ке-

несары дегеніңіз кекілікті ілуге әккі 

қуқұйрық тәрізді, сотқар әкесі мен 

тентек ағаларының соңынан жүріп, 

әбден шынығып алған, ұрысқа бірден 

кіріп кетпей Чириков есаул секілділер 

басқарған кішкентай жасақтарды 

қағып тастап, күш жинауда. Омбы 

генерал-губернаторына «Есіл, Нұра, 

Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, 

Жарқайың, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, 

Қарқаралыдан Жайыққа дейін ата-

бабамыздың жері еді, сендер соларды 

тартып алып, бекініс салып жатыр-

сыздар, мал бағып, күн к ретін бізге 

де жер керек» деп әлсін-әлсін хат жа-

зып, жұртты дүрліктіре түсуде. Ақтау 

бекінісі салынды дегеннен бері тіпті 

ршіп алды. Қан т гіспейік, Ақтау 

бекінісін салмаңдар дейді». Бұның  зі 

үлкен реформаторлықтың жүйе сін дегі 

әрекет. Үлкен ұрысқа бел шешпей, 

орыстың шағын топтарының к зін 

құртуы, жауынгерлерді жеңіс дәмі мен 

рухтандыру, алпауыт орыс деге нің-

нің  зін жеңуге мүмкін екенін ұқтыра 

Х

андар мен сұлтандарды кезінде 

жауларына қайрап салып, керек 

болса тоқтау салып, ақыл қосып, 

ашуларын басып алды-артын аңғартқан, 

елдің бірлігін, бүтіндігін ойлаған, ты-

ныш  мірді тілеген, «найзасының ұшына 

жау мінгізбеген» хандардың назарын 

аударған жыраулар елін Шығысыңды 

былай қой, бүкіл Еуропа поэзиясынан 

таба алмайсыз. Бұл құбылыс тек қана 

қазақ халқының маңдайына біткен бақ 

деп біліңіз. Ғибратты да тағылымды 

жырларында бейбіт тірлікті, туыстықты, 

тереңдікті толғаған.

Ж ы р а у л а р   т а ң д а й ы н ы ң   а с т ы н а 

бұлбұл қондырғандай сайратып, жай-

натып, күмбірлетіп, дірілдетіп айтады. 

Шындыққа шымылдық салмай, бүркемей 

батыл айтады, суырыпсалып айтады. Хан-

дар дәуірінен к п құжаттар қалмаған, де-

генмен жыраулар хандар келбетін к ркем 

с збен салып кеткен. Жиембет жырау 

с зін қараңызшы:

Енсегей бойлы ер Есім,

Есім, сені есірткен – 

Есіл менің кеңесім.

Ес білгеннен Есім хан,

Қолыңа болдым сүйесін, – деп Есім 

ханды тәубесіне келтіреді, екпінін баса-

ды. Сол ХV ғасырда айтылған толғаулы, 

түйінді с здер бүгінгі заманның үндерімен, 

талаптарымен үйлесіп жатқан жоқ па.  з 

уақытының асқан данышпаны болған 

Асан қайғы атамыз (ХV ғ.) болашаққа бол-

жам жасап, қабырғасы с гілгенше халқын 

ойлап Жәнібек ханға айтатыны мынау еді 

ғой: «Ойыл к здің жасы еді... Ойылдан 

елді к шірдің, Жемді кеңес қылмадың, 

Жемнен де елді к шірдің... Еділ деген 

қиянға, еңкейіп келдің тар жерге» деп 

күрсініп, күңіреніп тіл қатады. С йтіп, 

ханның бей-берекет мінезін қатты сынға 

алады.

білуінің  зі үлкен пайымның аста-

рындағы қимылдар. Адам қанын т ккісі 

келмейтінін де баса ескертеді. Бейбіт 

мәмілеге келуді, елшілікті, қағаз жү зін-

дегі заңнамалылықты қалайды. Бұл да 

қазақ даласындағы тың бастамалардың 

алды. 

Кенесары қанша алып күштің 

иесі, теңдессіз батыр, жауырыны жер-

ге тимеген жан болса да ақыл-ой, 

білім керектігін жақтаған азамат.  з 

заманының қарсылас табылмаған 

батыры, туған бауыры Наурызбай-

мен тілдесу сәтінде де «Қара жердің 

кіндігі қанша арамтер болсақ та қара 

күшке айналмайды екен. Ақылың 

мен қайратыңды екі жақтап ұстайтын 

білім керек. Содан ақсадық қой біз 

алдымен. Мен білім деп халықтың  зі 

іргелі еңсесін к теретін даналықты 

айтамын»  дейді.  здері қанша қажыр-

қайрат иесі болса да, алдына бес орыс 

қарусыз тап келсе үстінен  тетін ай-

бары барын біле тұра, білімді к ксиді. 

здерінің білімі орыстан қалық екенін 

ашық мойындайды. Кем тұсы, осал 

жағы екенін анық сезеді. Біліммен ғана 

мыңды жығатынын сезеді. Ақылды 

да, қайратты да ұстайтын білім екенін 

ұғады. Білімді тізгін ретінде пайым-

дайды. Бұл –  те үлкен тұжырым. За-

манында атқа қонған қара күштерді 

біліммен басқару керектігін, ілім-

білімді меңгеру ғана тыныш, еркін 

мір сүрудің жарқын формасын жа-

сай алатынына кәміл сенеді. Бұл – 

данышпандық. Қоғамындағы ұлы 

ұсыныс. 

К теріліске жалғыз қазақ ұлты емес, 

к птеген ұлттардың қатысқандығы 

белгілі. Поляк, башқұрт, орыс, қырғыз, 

збек, қарақалпақ, түркімен ұлттары 

қазақ халқының азаттығы үшін қан т кті. 

Осының бәріне Кенесары мүмкіндік 

берді. К терілісті, азаттық жолын 

тек қазақ емес, интернационалдық 

сипатта жасағысы келді, бұл үлкен 

шешім, үлкен бастама еді.  зінің хат-

шысында поляк халқының к терілісіне 

белсене араласқан Юосиф Гербургті 

тағайындады. Зеңбірек құюды қолға 

алды.  шірап деген башқұрт жігітіне 

қазақ шеберлерін қосып, зеңбірек жа-

сатуы да алысқа к з тіккен мақсаттар 

н ә т и ж е с і н д е г і   о й л а р   ж е м і с і   е д і . 

Тұтқынға түскен  зге орыс солдатта-

рын азаптамады, барынша  з жағына 

шығаруға үгіттеп к ндіріп бақты.  з 

жақтастарын к бейтуге мол жұмыс 

атқарды.  зіне к мек қолын созған 

рулардан салықты жинамады. Қолды 

тек батырлар ғана бастайтын болды. 

Батыр бастаған қолдың қарамағындағы 

қарапайым жауынгер батыр болуға 

ұмтылып, сол батырдың қимы лын 

жасайды. Бұл да үлкен тұжы рым. 

Барлығы қазақ даласындағы қаймағы 

бұзылмаған, қалыптасқан бір күйге 

тыңнан бастама еді. Тың бастамалар-

ды к теріп, дала аясында орнықтыра 

білген Кенесары  з қоғамындағы дала 

реформаторы еді. Қазаққа бейтаныс 

дүниелерді к рсетіп, қолымен жасатып, 

к зімен к ргізді.

Б. НҰР-МҰХАММЕД,

музей қызметкері

Ақт бе облысы

ЖЫРАУЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ 

ХАНДАР КЕЛБЕТІ

Алмас қылыш

«Бірлігіңнен айырылма, 

Ашу-дұшпан, артынан

Түсіп кетсең қайтесің?

Түбі терең қуысқа, – деп ханды 

игілікті істерге, қайырымды, мейірімді 

жаққа шақырады. «Арғымаққа міндім 

деп, Артқы топтан адаспа! Күнінде  зім 

болдым деп, Кеңпейілге таласпа! Артық 

үшін айтысып, Достарыңмен санаспа! 

Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессіз 

с з бастама! Жеңетін деп біреуі; 

тірік с збен қыстама!» дейтін Асан 

қайғының жыр толғауында тобықтай 

түйін бар. Жыраулар дені от тілді ше-

шен, әрі батыр, әрі к сем, әрі әскер 

басы, ақылды ақын болған. Қазтуған, 

Доспамбет, Шалкиіз жыраулар болат 

қылыш асынған, арғымақтың талдай 

мойнын талдыртқан, күңіреніп күн 

түбіне жортқан нағыз баһадүрлердің 

ғұмырын кешкендер санатына жатады. 

«Дулығамның т бесі туған айдай бол-

маса, Батыршылық сүрмен-ді» батыр 

жігіт қол бастар деп елінің, жерінің 

тұтастығын ойлаған. «Бір жақсымен 

дос болсаң, азбас-тозбас мүлкі етер. 

Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің 

күні болғанда Бар ғаламға күлкі етер» 

деген жырау жолдарында  міршең ой, 

рнекті жыр,  рісті тілек тоғысқан. 

Жиембет жырау (ХVІІғ.) арғымақ 

үстінде жүріп талай ерлігін елге паш 

етіп,  р мінезімен хан бетін де қайтарып 

отырған.

Менің ерлігімді сұрасаң,  

Жолбарыс пен аюдай.

рлігімді сұрасаң,

Жылқыдағы асау тайыңдай

Беріктігімді сұрасаң, 

Қарағай мен қайыңдай... – дейді. 

Бұл нағыз хас, батыл да  жет жы-

рауларда біткен мінез еді. «Б генбай 

ліміне», «Б генбай  лімін Абылайға 

естірту» толғауларында Үмбетей жырау 

(1706-1778) қажымас, қайратты батыр-

ларды кейінгі ұрпаққа  неге етіп жыр-

лайды.

ХVІІІ ғасырдың к рнекті  кіл дерінің 

бірі Қалқаман батырдың баласы – Бұқар 

жырау, Абылайдың тұстасы, кеңесшісі 

еді. Аласапыран заманда ғұмыр кеш-

кен елінің тағдырын еміреніп ойлаған, 

айтқандары ел аузына тарап кеткен, 

ақылг й, данышпан жырау болған. «Ке-

рей, қайда барасың?», «Ей, Абылай, Абы-

лай» толғауларында халқының қамын 

ойлап, аз с зге к п мағына алдырып, 

заманының ірі әлеуметтік мәселелерін 

қ о з ғ а п ,   д а у д ы ң   т ү й і н і н   т а р қ а т ы п , 

шешімін  зі айтқан Бұқар жырлары па-

расат биігінен, ой тереңдігінен к рінген. 

Абылайды бала жасынан білетін жырау: 

Қырық беске келгенде,

Жаман мен жақсы демедің.

Елу жасқа келгенде

Үш жүздің баласының

Атының басын бір кезеңге тіредің,– 

деп Абылайды қолбасшы, к шбасшы 

ретінде орынды мадақтайды. Жырауға 

ел тағдыры, ел бірлігі қымбат еді. Сол 

үшін де Абылайдың кемшіл тұстарын 

жасырмай бетіне айтады. Халық пен 

хан арасы алшақтап бара жатса жырау 

дәнекер дана с зін айтып, бірлікке, 

тұтастыққа шақырады. Ханды Б генбай, 

Қабанбаймен салыстыра кетіп, халық 

батырларын арқа тұтуға шақырады. 

Абылайдың беделді биік тұстарын да 

толғауына қосады.

...Үш жүздің басын құрадың,

Жетім менен жесірге.

Ешбір жаман қылмадың, 

ділетпен жүрдіңіз

депті іске кірдіңіз.

Арманың бар ма хан ием?!

Мәртебелі т беге

Жауыңды алып жайладың.

Жеті күн кірісіп ұрысқан,

лімге басың байладың.

Үш жүздің басын біріктіріп бірлікті 

нығайтқан Абылай ханның ірі қимыл, 

әрекеттері жырау жырында жарқырап 

қалып қойған.

Қазақ хандығының 550 жылдығына 

орай баспас з беттерінде біршама мате-

риалдар жарияланды.

Елбасымыз Ұлытауда берген сұх-

батында: «Қазақ хандығы біздің еліміздің 

түп-тамыры. Бұл тұңғыш мемлекетіміздің 

болашағын белгілеген үлкен тарихи 

оқиға. Біздің болашағымызға бағдар 

ететін ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға 

жетелейтін идея бар. Қазақ елінің 

ұлттық идеясы – Мәңгілік Ел!» деген 

еді. Жәнібек пен Керей бабаларымыз 

қалаған Қазақ хандығының 550 жылдығы 

– ондаған ғасырлардан бері тамыр тар-

тып, енді мемлекеттік деңгейде  тетін 

мерекеге айналғалы отыр. Ғалымдар 

қауымы соншалықты мәртебелі мереке 

қарсаңында зерттеулерге бас қойған. 

Қазақ хандарының тағдырлары бір-бі рі-

не ұқсамайды. 

Ораз Мұхаммед хан – тарихи тұлға. 

Орыс патшасының қарамағында қалып 

қойып, әрине  з еркімен емес, бір 

аймақта хандық құрған. 1590 жылы 

Ораз Мұхаммед мұсылман жасақтарына 

басшы боп, швед соғысына қатысып, 

ерлігімен к зге түскен. Содан кейін 

Ораз Мұхаммед және оның серіктері 

п а т ш а н ы ң   с е н і м і н е   т е д і .   О р а з 

Мұхаммед әкесі Ондан сұлтаннан 

13 жасында жетім қалған еді. Кеген 

ерлігімен Борис Годуновтың к зіне 

түсіп, патша оны Қасымов қаласына 

хан етіп тағайындайды. 1660 жылдың 

2 3 - м а м ы р ы н д а   т к е н   б ұ л   о қ и ғ а 

Қадырғали Жалайырдың «Доуами 

ат-Таварих» («Жылнамалар жинағы») 

еңбегінде түгел баяндалыпты (16-22 

сәуір 2015ж. «Қазақ әдебиеті» газетін 

қараңыз). Ақырында «Лжедмитрий 

атанған жалған патша аңға шыққанда 

Ораз Мұхаммедті серіктерімен бірге 

лтіріп жібереді. Отыз сегізге жаңа 

шыққан қазақ сұлтаны Ораз Мұхаммед 

денесі Қасымов қаласында жатқан 

к рінеді».

Қазақ хандарының  арасын да би-

лікке таласып, таққа ұм тыл ған дардың 

тағдыр тәлкісіне ұшырағандары да бо-

лыпты. Солардың бірі – әйгілі Қасым 

х ан н ы ң  ба ласы  Жәл і м  сұ л тан н ы ң 

үшінші ұлы Тұрсын Мұхаммед хан 

екен. Бүкі л қазақты бір  зі билеуді 

ойласа керек. Тұрсын хан Есім хан-

мен соғысып, қазақтарды қырып са-

лады. Соңында Тұрсын хан Есімнен 

қашып Ташкент түбіндегі Абай жеріне 

барғанда  зінің н керлерінің қолынан 

қаза таба ды. Дәл сол уақ иға болар 

алдында түнделетіп жеткен Т леген 

жыршы ханды ұйқысынан оятып бы-

лай депті:

Ей қатаған, хан Тұрсын,

А

сан қайғы жырлары арқылы 

халықты бірлік пен берекеге 

ұйытып, Қазақ хандығының 

іргетасын қалауға мол үлес қосқан. 

Халқымыздың рухани қалыптасу жолын-

да да белсенділік танытты. Сол кездегі 

оқиғаларға талдау жасап қана қоймай, 

оның салдары қандай болмақ, істі не-

ден бастау керек деген сұрақтарға жау-

ап іздеген, тұжырым жасаған. Шоқан 

Уәлиханов Асан атамызды: «К шпенді 

қазақ, қоғам ұлысының философы» деп 

сипаттаған. Асан қайғының толғаулары 

О т а н д ы   с ү ю г е ,   і з г і   а м а л   ж а с а у ғ а , 

ж а м а н д ы қ т а н   с а қ т а н ы п ,   б а қ ы т т ы 

мір сүруге үндейді. Мәселен, мына 

бір толғауында жырау бабамыз  ткінші 

дүниелік істерге бола ұрысып, таласпауға 

шақырады.

лең-жырдағы негізгі ой мен тұжырым 

былай түйінделген:

« летұғын тай үшін,

К шетұғын сай үшін

Желке терің құрысып,

ркімменен ұрыспа.

Ашу деген дұспан, артынан

Түсіп кетсең қайтесің?

Түбі терең қуысқа!..» 

Расында да, кейде болмашы нәрсе үшін 

адам баласы пенделікке ұрынады, дүниелік 

істерге таласып, абыройсыздыққа душар 

болады. Ал Асан қайғы бәріне парасат 

биігінен қарауға үндейді. 

Атақты жырауларымыздың бірі – 

Шалкиіз Тіленшіұлы жас кезінен киелі 

с з д і ң   ш е б е р і ,   а қ ы н д ы қ   қ ы р ы м е н 

т а н ы л ғ а н .   О л   м ұ с ы л м а н ш а   б і л і м 

алған. Сондықтан да толғауларында 

мұсылмандық мұратты басты орынға 

қойған. Қазақта: «Басқа пәле – тілден»  

деген тауып айтылған асыл с з бар. Адам 

баласы тіліне сақ болмаса, күнәні де 

тілінен табады екен. С з бен тілге бай-

ланысты Шалкиіз жырау былай деп 

жырлаған:

«Жапалақ ұшпас жасыл тау,

Жақсылардың  зі  лсе де с зі сау.

Ойлап тұрсам жаманның,

Жалаңдаған  з басына тілі жау».

Бағзы кітаптарда Лұқман хәкім тура-

лы мынадай оқиға баяндалған. Бір кісі 

одан малдың ең тәтті жерін алып кел деп 

бұйырыпты. Лұқман қойды сойып, тілін 

әкеліпті. Енді ең ащы жерін әкеліңіз десе, 

тағы да сол тілді алып келген екен. Сон-

да себебін сұрап: «Сіз неге қайта-қайта 

Ұлытаудағы Хан ордасына 

қойылған белгі

7

№36 (1294) 

10 – 16 қыркүйек

2015 жыл

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: