Айтыс II том

243
Айтыс II том
Әсет:
Кәрібай, хат білмеген сен бір надан,
Наданның ғылымы жоқ көңілі қараң.
Әуелі Хақ, одан соң Нұқ пайғамбар,
Менімен сөйлесесің қай арадан?
Талғаусыз дін исламнан караңғысың,
Түсінбей шариғатты қалған надан.
Көрінген әр жұмысқа жармасасың,
Кісідей суға кетіп, тал қармаған.
Жынды бота секілді бір делбесің,
Сені де ақын дейді-ау аңғармаған.
Кәрібай:
Бола алман енді молла сенен оқып,
Өз дауымды аткелдейін іштен тоқып.
Ғылымды молла болсаң, әкеңді күт,
Зар илеп жүр, өкпесін кене шоқып.
Мінген ат, үстіңдегі киген киім,
Былтыр емес, сөйлеші, биыл кімнен?
Өлетін баладайын көрге қашып,
Бар болсын күнің бүйтіп ғылым білген.
Елден тілеп аласың тоқты-торым,
Бүтіндейсің жейдеңді жетсе қолың.
Халифа болсаң, күтсеңші ата-анаңды, 
Арылтсаңшы басынан соның сорын.
Қу мүйізді құшақтап әкең жүрсе,
Қайтіп қана болады сенің жолың?
Әкең қоян болғанда, сен – бір көжек,
Осылай деп айталық, келді кезек.
Өз әкеңді алдымен сыйлар едің,
Ғалым болсаң оқыған алтын өзек.
Әсет:
Кел бері, сөйлеселік шариғаттан,
Фанихат, мағрифат, тарихаттан.
Есесі әлгі сөздің бұл емес қой,
Барасың қайда лағып, Тәңір атқан.

244
Қазақ өнерінің антологиясы
Оң сөйлесем, лағасың теріс сөйлеп,
Әдетің бе үйренген бала жастан?
Қарапайым дал ұрған делбе екенсің, 
Ақын ғой деп ойлап ем елден асқан.
Кәрібай:
Баққаны патышаның жаяу солдат, 
Жегені құйрықты қой, сұлу жалды ат. 
Әкең менен шешенді күтпеген соң, 
Кірмейсің түстік жерге келсе жаннат.
Ей, Әсет, сенің өзің пәкене құл,
Емессің нақтылы Арғын, шәкене құл. 
Кеміртіп қу мүйізді жылатқанша, 
Қалпелігің бар болса, әкеңе қыл. 
Хадисте Хақ бұйрығы осылай ма, 
Беруге шариғатқа қылдым қимыл. 
Сөйтсе де, маңайымды шала алмайсың, 
Өйткені, саған біткен кәпір – пиғыл.
Бар-дағы күшігенге шоқына бер, 
Болсаң да, тең келмейсің қанша білгір.
Білмейді деп ойлама Кәрібайды, 
Бармасам да еліңе, білем жайды. 
Өзіңмен бірге оқыған ер Асылбек,
Ерте күнде ұқтырған бұл ыңғайды.
Тапқаныңды үстіңе жапсырасың,
Есті болсаң, сөзімді жақтырасың. 
Ата-анаңды қаңғыртып жүрген байғұс, 
Өстіп жүріп, кімге опа таптырасың?
Өркеудесіп, өрекпіп, қиқаңдама, 
Сөзіміздің дұрысын ел сынасын.
Екеумізге төреші ел емес пе,
Бірі өледі екі ердің, ерегессе.
Төрелігін күтуге сарапқа сап,
Сынға беру жұртшылық жөн емес пе?

245
Айтыс II том
Әсет:
Үш жүздің қыранымын шарықтаған,
Емеспін қараторғай қалықтаған.
Сөзім – бал, үнім – бұлбұл, көмейім – күй, 
Ақын деп атақ берді халық маған.
Күнде той, күнде жиын жүрген жерім, 
Көтеріп ұлы думан сауық салам.
Кәрібай, кейпің қандай нашар еді, 
Секілді күрең мәстек арықтаған. 
Өнермен ел ішінде жүрмін шалқып, 
Ұсынад күнде бір ат халық маған.
Көпестің қазыналы біріндеймін, 
Бақшаның жайнап тұрған гүліндеймін. 
Тұлпармын айлық жолды алты аттаған, 
Үш қабат ор қазсаң да, сүрінбеймін.
Өзің біл, мақтасаң да, сөксең-дағы,
Ашу қып, ыза тартпай, күлімдеймін.
Кәрібай:
Ей, Әсет, сен немені сор қамаған,
Жүйрік жоқ дәл өзімдей жорғалаған. 
Арқаулы ой, асыл сөздің иесімін, 
Тамылжып, үнім көкте сорғалаған. 
Екенсің өз сөзіңде қазыналы бай,
Күніне мың мен санды олжалаған.
Дейді екен орны тозақ шариғатта, 
Ата-анасын өмірде сыйламаған. 
Алдымен ата-анаңды жиып алып,
Ей, Әсет, сөз айтсаңшы сонда маған.
Өз әкесін күтпеген шын надансың, 
Онан да үш айналып, бол, садағам.
Жылқы емес, Байжігітім жамбы берді, 
Арғынға мал қажет деп іздеп барман. 
Атамыздың байлығы сол емес пе, 
Қойнына сендей жетім қорғалаған. 
Қырып бәйге Қырымнан алдым, – дейсің, 
Әкеңді Көктұмада ит талаған.

246
Қазақ өнерінің антологиясы
Шақшамен әкең сатқан насыбайды,
Бұл сөзді Айтмұхамет елге жайды.
Мен Арғыннан Найманға барғаннан соң –
Депсің ғой, – сөйлетпеймін Кәрібайды. 
Баянды пайда келер абайламай,
Мына Әсет серілікпен жалтырайды.
 – Мына дауды ұстасын би Тілеген, 
Жетісудың төресі Қоңыр деген.
Бар екеуің имамға жүгініс – деп, 
Ерегеспей, қой – деді хан Сүлеймен.
 – Оң, терісін айырсын шариғатпен, 
Қазылардың алдына барғаны жөн. 
Отырған он екі би кеңеске кеп,
Шешілсін шариғаттың өлшемімен.
Әсет:
Сүлеке, жолдастықтан тайғандығың, 
Әсеттің сырын сыртқа жайғандығың. 
Артық-кемді өз алдыңда қарыстамай, 
Болысқан Кәрібайға наймаңдығың.
Кәрібай:
Ежелден сөзге жуан арғындығың, 
Палуансып тарлан мінген тарғындығың. 
Әкең менен шешеңді жегжат етіп,
Сұраған менен қисап малғұндығың.
* * *
Осындай ұран болды ақырайлап,
Хан сияз қарап тұрды тамашалап.
Қашты имамнан, мына Әсет жеңілді, – деп, 
Төре Қоңыр ұран салды одағайлап. 
Тоқтатты Кәлім болыс, молла Қызыр,
 – Екеуің би сынарлық сөз айттың, – деп. 
Келіп елу теңгемен бетімді сүртті, 
Шықшытың талды ғой деп көп айғайлап. 
Бар Найман ұран салып, хан көтеріп, 
Бөленді тамашаға бүкіл аймақ.

247
Айтыс II том
Жігіттер Көктұмаға барған жерім,
Дәміне Шұбарағаш қанған, жерім.
Ер өнері кем болмай тауып емін,
Әсетті сүріндіріп шалған жерім. 
Әсет тоқтап, Кәрібай жеңді – деген, 
Атақты хан сиязда алған жерім.
Сол жиында көрдім алғаш Әсет ерді, 
Аршыстық азды-көпті ішкі шерді. 
Адамда өз теңдестің жампозы екен, 
Намыс үшін шырқатып, төкті терді.
Мен айтысқан ақындардың дүлдүлі екен, 
Ел-жұртым және өзімнің көзім көрді. 
Өнерді салыстырып сан жүйрікпен, 
Аралап көріп едім талай жерді.
Орыс, қытай бас қосқан сол сиязда, 
Таңқалысқан Керей мен Найман елі.
Екі ұлы патшаның жиынында,
Атағым алты арысқа жайылып еді.
 
МАНСҰР МЕН ДӘМЕ
Мансұр:
Тыңдаңыз, сөз сөйлейді ақын Мансұр, 
Атағым бұл өлкеге болған мәшһүр, 
Азырақ бір мысал сөз аңдатайын, 
Сәдептен аңғарғанға аршылған дүр. 
Болады асылым – Арғын, Шұбыртпалы, 
Шиелі мекен жайым – Сыр, Жұтпалы. 
Жасымда дәл жиырма бес барған едім, 
Бай елге құмда жатқан Құдықтағы. 
Жайылды Қызылқұмға ақындығым, 
Кітаптан қаншама сөз нақыл қылдым. 
Ол елдің қанша жиын мәжілісінде, 
Алдында жақсылардың айтып жүрдім. 
Қанша күн өтіп кетті мұныменен, 
Мен тердім несібемді жүріп елден. 

248
Қазақ өнерінің антологиясы
Жетпейді бұйырмаса пәнде, сірә, 
Қол созып, көрінгенге жүгіргенмен. 
Бұйырған напақамды жүрдім теріп, 
Аралап, Шөлдің елін жортып-желіп. 
Қадірлі Қарақалпақ жиынына, 
Шақырды сол күндерде біреу келіп.
Жүрмекші болды соған тамам халық, 
Шақырған есіткен соң хабарды алып. 
Жұрт айтты: «Бұл жиында ақын қыз бар, 
Сол қызбен айтыс»,— деді маған барып. 
Жүрмекші болды соған тамам халық, 
Шақырған есіткен соң хабарланып. 
Абайлап халайықтың әңгімесін, 
Қоймасын айтыстырмай, білдім анық. 
Ал сонда барлығымыз жүрдік енді, 
Қарулы жарамды атқа күндік еді. 
Абайлап халайықтың әңгімесін, 
Қоймасын айтыстырмай білдім енді. 
Мереке болған екен үлкен жиын, 
Қондырған жүзден аса тігіп үйін. 
Түсірді ретімен әуел бастан, 
Ауылдың ақсақалы, болыс-биін. 
Жібектей ширатылған бар мінезі, 
Қыз Дәме бозбаланың болды сөзі: 
«Әрі әнші, әрі ақын, сұлу қыз!» – деп, 
Дүңкілдеп бара жатыр жердің жүзі. 
Жігітті қызды көрген бәрі талып, 
Маған да айтып жатыр хабар салып. 
Болысқа ақыныңды айтыстыр деп, 
Жаушылар келіп жатыр хабар салып: 
«Сабыр қыл,– деді болыс ашуланып, –
 Алыстан жолаушы ғой келген арып. 
Азырақ демін алып тыныққан соң, 
Көрермін ақын қызды өзім барып...» 
Шашына өңкей алтын тағынғаны, 

249
Айтыс II том
Сырғасы меруерт, маржан құлағындағы. 
Он бестен он алтыға жаңа келіп, 
Ойланып жүрген екен, қағынғалы... 
Аппақ тіс, қиғаш қасы, қызыл жүзді, 
Шашының жерге түскен ұзындығы. 
Адамзат қанша айтқанмен ондай болмас, 
Болмаса ұжмақтағы үрдің қызы. 
Сап-сары қолы толған гауһар жүзік, 
Мысалы құмырсқадай белі үзік. 
Қыз маған қарап тұрды аз ойланып, 
Сәулетпен неше түрлі көзін сүзіп.
Мен сонда қиялдандым тұра қалып, 
Әлеумет жан-жағымда тұр қамалып. 
Шеттегі қарақалпақ бір жігітпен, 
Қыз жайын білдім тегіс сұрап алып. 
«Апыр-ай, – жігіт айтты, – расың ба, 
Шын кеңес қыз Дәмемен құрасың ба? 
Айтайын қыздың жайын, тілімді алсаң, 
Қоя қой, желікпей-ақ расында. 
Ол қыздың өз әкесі – Тобағабыл, 
Алысқа байлықпенен шашқан дабыл. 
Дәулет көп, Сарыбелде жайлап отыр, 
Білмеймін мекендеген қаншама жыл. 
Есіттік Дәме қыздың сырттан даңқын, 
Жеңілген талай жігіт, ойлап білгін. 
Біреуі соның болып сен кетерсің, 
Тұлпар аяқ болсаң да, тілің бұлбұл. 
Ол қыздың түк міні жоқ бір басында, 
Қыпша бел, әдемі-ақ тұлғасы да. 
Әм және бір ауылнай елдің малы, 
Тағынған құлағына сырғасы да. 
Айтайын бір мінезі тәкәппарлау, 
Келеді деп жүр өзі кім қасыма?
Өлеңді сенен бұрын айта бастап, 
Тағады абайлап бар – мін басыңа». 
Жігіттің бұл сөзіне зәрем кетіп, 
Баяғы қайтып келдім қыр басына. 

250
Қазақ өнерінің антологиясы
Мен барсам, қыз үйіне кірген екен, 
Айнала үй іргесін түрген екен. 
Қызығын екі ақынның көреміз деп, 
Көпшілік, үйдің сырты дүрмек екен. – 
Ол келмес, өзім іздеп барайын, – деп 
Жиынға бұл қиялмен келген екен. 
Өлеңді шырқап, әнмен қоя берді, 
Ақын осы дегенді білген екен.
Дәме:
Жүрмісің аман-есен, ақын, ар ма?! 
Алдыма айып етпе шақырғанға.
Ақындық өнеріңе сенбей келсең, 
Қасымнан алыста тұр, жақындама.
Жабыдай келте бақай, мойның қысқа, 
Қарғысаң, жығыларсың ақыр жарға. 
Теңізге кешу бермес келіп қалдың, 
Шамала алды-артыңды, қапы қалма.
Екінші жауап айтып, білдір тағы: 
Өзіңнің атың бар ма, затың бар ма? 
Ойланбай бұл сөзіме жауап қайтар, 
Болмаса, ақынмын деп тақылдама!
Мансұр:
Біз жүрміз аман-есен, өзің де ар ма?! 
Сен теңіз болсаң, менің көзім жарда, 
Жарды айттың, жарқабақты білмей жатып, 
Дәме қыз, мұнан басқа сөзің бар ма? 
Жарқыным, айып емес «Кел» дегенің, 
Деген соң – өзің келсін, мен де келдім.
Келсем де, досты танып, дұшпан көріп, 
Қасымнан алыста тұр, келме, – дедің. 
Атымды затымменен білдірейін, 
Келіспес бұған жауап бермегенім. 
Болады асылым – Арғын, Шұбыртпалы, 
Дәм айдап Сарыбелге биыл келдім. 
Өз атым – ақын Мансұр һәм және де 
Сөйлетер жақсылардың ермегі едім, 
Ақынсып ат пен түйе сұрадым ба? 
Сен өзің шақырған соң келген едім.

251
Айтыс II том
Дәме:
Шақырттым есіткен соң хабарыңды, 
Қылмаймын дедің айып, аға, мұны. 
Келсе де, көңіліңе, келмесе де, 
Тағамын бірте-бірте саған мінді. 
Болмасаң жабы, жарға қарар ма едің? 
Мініңнің осылайша тағы бірі. 
Аңдысып жардан ұшқан жапалақтай, 
Жоғары көтермейсің қабағыңды. 
Айқайшыл әңгі жігіт көрінесің, 
Қырындап жақтырмаймын қарауыңды. 
Қасыма келсең мейлің, келмесең де, 
Менен сен ала алмайсың қалауыңды.
Үш өліп, үш қайтара тірілсең де, 
Ашумен қусырарсың танауыңды. 
Еліңнен жалғыз жүріп, шөлге келдің, 
Байтақта жатқан аңқау елге келдің. 
Желігіп, көңілің жаман тасқан екен, 
Алдыңнан табылған соң көрмегенің. 
Айтыста бетіме жан келмейді деп, 
Бола ма құр көңілмен өрлегенің?
Болмаса болыс пен би аты шыққан, 
Дедің бе бәрі надан өңгелерің?
Алмасаң ат пен түйе менсіндің бе 
Шаруаның шапан, шекпен, теңгелерін. 
Сен сияқты талайлар бізге келіп, 
Аралап алатұғын теңгелерін. 
Шақырдым айтайын деп осы сөзді, 
Пәлендей жұмысым жоқ сенде менің.
Мансұр:
Дәме қыз, бәрекелді білгеніңе, 
Қайылмын тауып айтқан міндеріңе. 
Жаныңа жақыныңды жармастырып, 
Әркімді жүргізіп пе ең ілгеріде?
Жапалақ болсам, саған бармас па едім, 
Бағана көріп үйге кіргеніңде. 
Қалыпсың сұңқарыңды тани алмай, 
Жолдас боп жапалақпен түнде бірге. 
Бар болса, жігіттігім болған шығар, 

252
Қазақ өнерінің антологиясы
Орын жоқ бұған сенің күлмегіңе. 
Дейсің бе: жеңе алмайсың, желігесің, 
Көремін сенген болсаң тілдеріңе.
Елімнен жалғыз жүріп, биыл келдім, 
Болыс пен Жетіруды биыл көрдім. 
Жеткен соң халық жақсысын қадір тұтып, 
Жақсыға бұл себептен үйір болдым. 
Берейін сөздеріңе тегіс жауап, 
Шешілсін көңілге алған түйіндерің. 
Сөз парқын адырайып аңламайсың, 
Білмейсің сыйлағанды, сиыр ма едің?
Дәме:
Ағатай, тілің артық, шешен екен, 
Көңілің жүйрік сөзге көсем екен. 
Сыр берме болмашыға, халайыққа, 
Деп кетер: ел қыдырған есер екен. 
Мен сенің білмедім бе міндеріңді, 
Абайлап, тартып сөйле тілдеріңді.
Шығады жалындай боп сыртқа сөзің, 
Көрсетіп қояйын ба бір көрімді?
Өсекке ептейлі екен тіл мен жағың, 
Қойнымнан ұстап едің түнде кімді?
Өзіңе жақсылықты жөн көрмедің, 
Болмаса өнеріңе сенген бе едің? 
Басыңды қанша мақтап көтергенмен, 
Сөзінің бәлесі көп жерден келдің.
Арпаны ат жейтұғын тамақ етіп, 
Сырдағы қырма кедей елден келдің. 
Тиеді тікенектей тілің ащы, 
Есіңнен кетпейді екен шеңгелдерің. 
Елімнің дәулетіне көтеріліп, 
Байғұс-ау, лайық па желденгенің? 
Ақылың анық кәміл жігіт болсаң, 
Адам мен айуанды теңер ме едің?
Мансұр:
Дәме қыз, жаңа білдің шешенімді, 
Бойыма таппай, тақтың неше мінді? 

253
Айтыс II том
Сегіз ай болды шөлге мен келгелі, 
Жұрт біліп, неге айтпайды есерімді? 
Сен жетік айтар сөзге ақын-ақсың, 
Сөзімді жалған деме, нақ расым. 
Елді елден, жерді жерден кемітесің, 
Балалық мінезің бар, ақымақсың. 
Айта бер өз мінімді шамалаймын, 
Сонда да жауабыңды тамамдаймын. 
Беремін дұрыс сөзге дұрыс жауап, 
Айтсаң да бұрыс, тоқтап, қала алмаймын. 
Түбінде қыз емессің сен білімді. 
Оманның ұзын аққан дариясы –
Жай қылған әулиелер жер бұрынғы.
Қарасаң, он саусағың теп-тегіс пе? 
Қайда жоқ азды-көпті елдің міні? 
Көтеріп өзіңді-өзің мақтаған соң, 
Сырыңды ағаң сенің енді білді. 
Жеріме елімменен тілің тиді, 
Бұған бер енді менің теңлігімді.
Дәме:
Ағатай, басыңнан мін таппадым ба, 
«Менен мін таба алмас», – деп, мақтандың ба? 
Болдым деп, шөлге келіп: жалғыз қара, 
Жүр ме едің жан келмес деп қапталыма. 
Байғұс-ау, елің қожа, төре ме еді, 
Дегенің: «Тілің тиді» – сасқаның ба? 
Бар дейді мың бейнетке бір рақат, 
Жеріңді мақтаймысың жұртқа мына?
Сырыңның қараңғы көр кепелері, 
Жалаңаш жазды күні шекпен киіп, 
Қураған кедейіңнің шекелері. 
Жеріңнің беті шимай атыз-арық, 
Жүрмейсің жолды тауып, төте жерді.
Сөзімнің өтірігі болса ішінде 
Сынаушы, деші, кәне, бекер еді. 

254
Қазақ өнерінің антологиясы
Айтпассың сен жамандап түбі құмды, 
Айтарсың кеміткенде – құдығымды. 
Кедейің шиқылдатып ала жаздай 
Жүргенін мақтаймысың, шығырыңды. 
Тұзақ қып, қырғауылға қылын жұлып, 
Құйрықсыз қор қыласың тұғырыңды. 
Сенімсіз бір-біріне болды халқың, 
Көбейтіп қатындарша сыбырыңды. 
Жүреді кей кедейің кесірленіп, 
Желбегей жеңі болмас сұғынулы. 
Көтере көк тарыға киім киіп, 
Тапқанын саудагерге тығынулы. 
Ал, Мансұр, сол кедейдің сен де бірі, 
Айтпасам болмайды ғой қылығыңды.
Мансұр:
Дәме қыз, айтылмаған сырың бар ма? 
Тастап айт, өтірікті шының бар ма?
Бәрі рас, айтқаныңның жалғаны жоқ, 
Ойланшы тағы тағар мінің бар ма? 
Қарақалпақ – сараң ел, қайыры жоқ. 
Мырза деп, бекер сөзбен сұлуланба. 
Баласы біз қазақтың Сыр бойында, 
Жатамыз жайлап-қыстап қыр бойында. 
Сырдағы тамашаның бірі де жоқ, 
Қырдағы мақтанасың құр қойыңа. 
Бейнетсіз рақат жоқ қайда барсаң, 
Арамдық – тек рақат жайда қалсаң. 
Көмірге көк теңгені алар ма едің, 
Күз болса, қимылдамай жайға қалсаң. 
Түн қатып, түсің қашып Самарқанға 
Түйені айтар едің, айдамасаң. 
Дәме қыз, бұл сөзіңнің шын ба бәрі? 
Жұрт отыр сенен сөзді тыңдағалы. 
Теп-тегіс малға, сірә, жұрт бола ма? 
Аз емес айта берсең құмда жарлы. 
Халқыма, тентекпісің, тіл тигізбе, 

255
Айтыс II том
Бар бізде тоқсан тоғыз машайығы –
Сұлтанның Қаратауда Сырдан арғы. 
Сол таудан шыққан байлық қайнап тасып, 
Дарияға ағып құяр жылғалары. 
Дарияның басы дұрыс Хантәңірден 
Аяғы өн қорыққа су барады. 
Осының бәрі де бар елдерімде, 
Сөзіме я болмаса сенбедің бе? 
Қайнаған бұлақтайын дариям бар. 
Құмыңды Сыр бойына теңедің бе? 
Күн ыстық, көлеңкесіз, көктемі аз, 
Сыйы жоқ Кербаланың шөл жерінде. 
Ат мініп, асын ішіп жүргеннен соң, 
Айыбыңды айта алмадым сендердің де. 
Белдестің маймылдай-ақ айуанменен, 
Көрерсің жемтігіңді шеңгелімде. 
Асу сөз айтылмағы әлі алдыңда. 
Айта бер, көзің жетсе, жеңбегіңе.
Кеміттің кедейсің деп, келмей жатып, 
Баймын деп мақтандым ба сен көрімге? 
Дәме:
Ал, аға, мен сөйлеймін шыныменен, 
Білерсің сұрай берсең, сырымды елден. 
Көрінген бойыңдағы мініңді айтпай, 
Тоқталып тартылады тілім неден? 
Аша алмай айыбыңды отыр едім, 
Мейман деп, қадір тұтып күніменен. 
«Сараң», – деп, – қарақалпақ – бір сөз айттың 
Дабысыңды өшіре ғой үніңменен. 
Қазақ пен қарақалпақ бастан егіз, 
Аралас қашаннан-ақ жатқан елміз. 
Жері жаз, суы тұнық болғанменен, 
Қоныссыз қор болады шалқар теңіз. 
Егіліп түрлі жеміс миуаланса, 
Тамаша теңізден де қазған керіз.
Тамаша құмда болмай, кімде болар,– 
Асы көп, ақшасы мол, аты семіз.

256
Қазақ өнерінің антологиясы
Аламыз көмір сатып көк теңгені,
Кәсібі еліміздің көптен бергі.
Кигізіп жазыларды нарға артады, 
Самарқан, Бұхар барып төгер жері. 
Бір нардың қырық теңгеден жүгін сатып, 
Дызақтан ұн алады шеттен бергі.
Осының бәрі де шын, жалғаны жоқ, 
Бекері бар ма ішінде – аңғар тым көп.
Талпынып, тіл байлаймын дегеніңмен
Тоқталып, сірә, қорқып қаларым жоқ.
Барасың үндемесем едірейіп, 
Жігітсің түсі жұқа, салмағың жоқ.
Саспағын айтар сөзге бүктелерсің, 
Жоқ екен ойлап тұрсам, тіпті, есің.
Білемін Сырда әулие көп екенін,
Не пайда қадір тұтып күтпеген соң?!
Сырыңның сылдыр бақай адамдары,
Тұрмайды уәдеде табандары.
Ертеден кешке шейін пікір ойлап,
Асылы жоқ ақыреттен хабарлары.
Болған соң көп әулие аяқасты,
Ұзамай, қысқарып жүр қадамдары.
Жарамды жақсыларын жасық билеп,
Қояды болыс етіп надандарды.
Парқы жоқ, қанша айтқанмен, ел-жұртыңның
Болса да, мінсіз тегіс саған бәрі.
Біздегі болыс-би мен байға келдің, 
Бірі емес, бәрінен де пайда көрдің. 
Селтеңдеп, семіздікті көтере алмай: 
«Ішемін шекер салып шайға», – дедің. 
«Арғымақ ат, түйеден нар болмаса, 
Көңілім жоқ тайлақ пенен тайда», – дедің? 
Қайырлы елің менен жерің болса, 
Тентіреп, жалғыз өзің қайдан келдің? 
Сырыңның көлі сасық, шөбі жасық, 
Жарлылар жалаң аяқ түсі қашып, 

257
Айтыс II том
Таң атса, өгізіне жүгін артып, 
Далаға шұбырады асып-сасып. 
Көк шөптен маса шығып күн батарда, 
Зарланып дыбыс қылар заһар шашып. 
Жыртығын киізінің шөппен қымтап, 
Жан адам шыға алмайды есік ашып. 
Тезектен ортасына түтін салып, 
Жатады жер бауырлап, бетін басып. 
Шабады жаздай тоған, күздей арық, 
Шақырып, бірін-бірі іздеп алып. 
Қастасса, бір-біріне нақақ жала 
Жабады жіпке тізіп бәле-пасық. 
Әлі бар мақтансаң да осы еліңде, 
Көрерсің аман болса, күзге барып. 
Өң түгіл, мұндай жұмыс түсте де жоқ, 
Жұртыңды теңгересің бізге не қып?
Ісініп, сөз саласың таңдайыңа, 
Болмаса, дауға қылған далбайың ба? 
Ері арық, Сырдың семіз қатындары, 
Соры көп еркегінің маңдайында.
Балыққа суда жүзген қармақ салып, 
Үңіліп отырады жар бойында. 
Жаулығы мен көйлегін күнде жуып, 
Әйелі жуытпайды шаң бойына. 
Еліңнің қылған ісін жаңылыпсың, 
Ал, ағай, айта берем, ал ойыңа.
Көйлегін Сыр қатыны бүрмелеген, 
Қынама қара бешпент түймелеген. 
Базардан бәсекемен товар алар, 
Дегенмен бай болмассыз, кигенменен. 
Жұртыңның әдеті осы баста үйренген.
Қараспас кедейіне байларыңыз, 
Деп ойлап, мынау болсын пайдалыңыз. 
Еліңді қанша мақтап көтергенмен, 
Белгілі біздің жұртқа жайларыңыз. 
Қайғы ұрып күні-түні дүние үшін, 
Жыл бойы қараңғылық айларыңыз.

258
Қазақ өнерінің антологиясы
Қай жақта айтылмаған асыл сөзің, 
Бар болса, айтатұғын келді кезің. 
Қадірлі болмай, не қып келіп қалдың, 
Еліңде аю жігіт болсаң өзің. 
Естідім кедей жігіт деп сыртыңнан, 
Мұны өзіңе айтайын, тұр ғой көзің.
Жел сөзді, жылдам-жүйрік епті екенсің,
Қиялмен айтар сөзге бөп-бөтенсің.
Сөзіме менің айтқан ерегісіп, 
Халқымды қыла берме көп кекесін. 
Сыртында көп жастар бар адырайған, 
Қамшысын, тисе тілің, жеп кетерсің, 
Бишара қаңғып жүріп, сорың қайнап, 
Қайтерсің, азар болса, өкпе етерсің.
Мансұр:
Дәме қыз, шыныңнан көп өтірігің, 
Ашылған ұятсыз боп, бетің бұрын. 
Алдыма айыбымды сала ма деп, 
Сезіктен кетті өзгеріп сенің түрің.
Сенімен ерегісіп, тілім тиді, 
Халқына қарақалпақ жеке рудың. 
Айырдың тауды құмнан, Сырды қырдан, 
Құтырған екенсің ғой шын жын ұрған. 
Ал енді елдің мінін мен де айтамын, 
Табасың қандай пайда, құрғыр, мұнан. 
Қояйын қорғалатып саспа, Дәме, 
Торғайдай тұрымтай мен қырғи қуған.
Болған соң асылы пенде елде мін бар, 
Мін айтпа, күшті болсаң, жерге мұндар. 
Алланың қылған ісін айыпсыз деп, 
Дәлелді әр нұсқадан көргенім бар. 
Суы – сүт, топырағым десең де алтын, 
Болмайды Сырдан ешкім суға құмар. 
Айтайын атын атап бірте-бірте. 
Қарашы, шөл жеріңмен тең бе бұлар?! 
Жайлайтын жазды күні құралайы, 
Мұнарлы бұлт кетпес белдерім бар. 

259
Айтыс II том
Қаз қонып, ыңырсыған, үйрек ұшып, 
Шалқыған шағалалы көлдерім бар. 
Перденкі патроны ататұғын, 
Айлалы әбжін туған мергенім бар. 
Бұл біздің сіздің жерден артық жері, 
Елімнің осындай көп ермегі бар. 
Жаз жайлауы – Сарысу мен саласы бар, 
Сырты жон – сексеуілді қара-шұбар. 
Боз біткен бетегелі жері – шым, саз, 
Ат шабар айдын тақыр даласы бар. 
Сұлтанға зиярат қып жылында бір, 
Қыстатып қойын айдап тағы шығар. 
Нәзірге берген теңге есеп емес, 
Апарған ат пен түйе қарасы бар. 
Аздырмас жастарына ақыл айтып, 
Халқымның қарт-қария данасы бар. 
Шөлде жоқ, қанша айтқанмен, мұның бәрі, 
Халқыңның қанша мұндай шарасы бар?
Қайырға қатар біткен талдарым бар, 
Жайылған тал арасын малдарым бар. 
Жасатқан піскен қыштан, әйнек құрып,
Қыс болса, орнатқан тамдарым бар. 
Кедей деп, Сырға тағып қалың қайғы, 
Бұл сөзден кегің сенің алынбайды. 
Қой айдап, түйе жинап, бақпағанмен 
Азығы қамбасынан арылмайды. 
Сендердей қошеметті қылып малға, 
Жарлысы байға барып, жалынбайды. 
Көктемде түрлі дақыл себіледі, 
Қос айдап, кетпен шауып, егіледі. 
Күз болса, жинап алып мұның бәрін, 
Қайғысыз тапқан дәнін тегін жейді. 
Халқымның әдеті осы, баста үйренген, 
Жамандап, қанша айтсаң да, кемімейді.
Дәме қыз, сөзің бар ма айтылмаған? 
Бар болса, тағы білдір айтып маған. 

260
Қазақ өнерінің антологиясы
Әңгіме дәлелі жоқ көп айтасың, 
Бәлеге жолығады жай тұрмаған. 
Сабырсыз салмағы жоқ түрің мынау, 
Келісті кеңес шықсын қай тұлғаңнан?
Айтуға өтірік сөз ерінбейсің, 
Әрі бай, әрі мырза елім дейсің 
Әуелі шатпақ сөзді айтқан өзің, 
Сен мені не қып жұқа, жеңіл дейсің?
Қол салып, қай жеріме көріп едің? 
Салмақсыз, түбі жұқа терің дейсің.
Келмейді жақсы сөзге, тіпті, ебің, 
Алды-артын ойламайсың түктеменің. 
Болғанда сен шоқалақ, мен – асқар тау, 
Астыңа қайтіп сенің бүктелемін. 
Дәмежан, мен – бұйра нар, жазыңды тап, 
Деп едің: бір сөзіңде жүк берермін.
Кедей деп, көп кеміттің біздің елді, 
Кемітпе қиялыңа түзу келді. 
Алды жөн адасқанның дегендей-ақ, 
Білмейсің өз мініңді ізіңдегі. 
Көрсетіп дәлелменен көзіңізге, 
Айтайын бір азырақ сіздің жерді.
Бар дедің берекесі Қызылқұмның,
Тауыса алмай өтірікті ұзын қылдың.
Ұялмай өтірікті шын ғып айттың, 
Баласың, әжептәуір қызыл жүзің. 
Мұнда жоқ аққан теңіз, қайнар, бұлақ, 
Тұрады қай жерінде Қыдыр мұның? 
Жақсысын сіздің елдің тегіс көрдім, 
Дәм айдап, биыл келіп, өрістедім. 
Берген соң Құдай өзі шараң бар ма? 
Бәрінің бармағынан жеміс жедім. 
Көнбейсің мәмілеге көңілің көр, 
Көбейді айтқан сайын керістерің. 
Шыға ма жаман кеңес жақсы адамнан?

261
Айтыс II том
Қасыма, сірә, жақын келіп пе едің?
Берген соң Құдай өзі шараң бар ма? 
Шай емес, шекер мен бал мен ішкемін.
Мен шөлден адам көрдім әр білімді, 
Бәрі де біліп жатыр қадірімді.
Ақындық ат көтертіп ақырында, 
Жайып тұр Қызылқұмға дәрібімді. 
Болсын деп үлкен жолың өзгелерден, 
Ат, түйе, мықтап берді нәзірімді.
Мен көрдім өнерменен пайда құмнан, 
Мен пайда таптым өнер жиғанымнан. 
Ат міндім, ат жетелеп – бәрі де рас, 
Қоңырат, Арғын, Қыпшақ, Найманымнан. 
Ат тонын алып едім, біліп айтшы, 
Қай бегі, қарақалпақ қай байыңнан?
Сөзімнің енді келді салмақтары, 
Айтамын мысалменен аңғартқалы. 
Жете алмай, мысық тұрып айтқан екен, 
Сасық деп жайған етке шаңырақтағы. 
Сен Сырдың шөбін, суын кеміткендей,
Бау-бақша бар ма шөлдің шарбақтары? 
Суырып ысырапыл тартқандай-ақ! 
Бұрқырап, дауыл тұрса, шаң қаптады. 
Көп қойдың жатақтағы құмалағы,
Желменен құдығыңа домалайды. 
Шықса да, әр қауғадан қырық құмалақ, 
Амалсыз содан барып, су алады. 
Ыстыққа шыдай алмай, суын ішіп, 
Сорлылар суық-ақ деп қуанады.
Болғанда Сырда дария, бұлақ – тауда, 
Құдыққа атпен салған құмға қауға. 
Өлшеумен су аласың, арқан салып, 
Тартысып, қара жермен қылып сауда. 
Қызылда жүрген елдің көзі ашылмай, 
Өмірі өтіп кетер жанжал-дауда.

262
Қазақ өнерінің антологиясы
Жапанда жүрген елсің отар малдай, 
Я Бұхар, я Түркістан, Қоқан бармай. 
Мырзаңның таңдап алған ақ білегі, 
Құйқалақ кірлі мойын тоқалдардай. 
Жарығы табанының тоқсан тілік, 
Зырлайды жалаң аяқ от арбадай, 
Шалағай келер өңшең бойдақтарың. 
Үстіне бар тапқанын киіп алып, 
Шабады шала өлтіріп тойда аттарын. 
Көрінсе, сен сияқты жарық табан, 
Тұрады қоқырайып қой баққаның.
Бұл сөзді саған айттым сынағалы, 
Долданып отырмысың жылағалы. 
Ақ көйлек алтын ілгек біздің елдің 
Әйелі киер барқыт қынамалы. 
Сан алуан тазалықтың парқын білер 
Пакиза не қылғанмен Сыр адамы. 
Тек көйлек қатындарың жамап киіп, 
Жылтылдар жыртығынан шығанағы.
Барабар алыстағы Сібірменен, 
Қыс қоймен Жетіжалға лағады.
Сен Сырға кедейсің деп, сын тағасың, 
Әр сөзбен ажыраттың жұрт арасын. 
Ақылың болса, алдына асу сөздің 
Өткердің пернеменен бір парасын.
Елімде жақсымын ба, жаманмын ба? 
Сен жаман дегенменен кемідім бе? 
Болсам да, Сырға қарсақ, шөлге келіп, 
Арыстан, аю болдым саған мұнда. 
Үнемі жүйрік, шебер үлгіліңмін, 
Өнерім сен көрмеген тағы алдымда.
Айтасың бозбаланы сыртымдағы. 
Ұмтылса, сен қой деме, жұрт ұрғалы.
Деген сөз ерегіссе, ер өледі. 
Тілімнің қорқып қиын құр тұрмағы. 

263
Айтыс II том
Кідірсін неден сасып бүгежектеп, 
Қызыл тіл бастан бұрын қырқылмайды.
Дәме қыз, айтып сөзді тауыстың ба? 
Жамандап, ашып салдың ауыз Сырға. 
Сағырдың мойнындағы аманатын 
Ішіңде мықтап сақта, ауыстырма. 
Жас бала, жесір қатын, қайын жұртың, 
Біреумен жанжалды қып, жауықтырма. 
Аманын өз басыңның ойлана бер, 
Қолдасын мені Құдай, қауіпсынба.
Аңласаң, осы сөздің бәрі де асыл, 
Ақсарсың аңсағанда оң жағыңнан. 
Өнерлі халық сыйлады болғанымнан, 
Ойлансам өлең кетпес толғауымнан, 
Аңғарып өз шамамды жүргеннен соң 
Ерлердің орын алдым оң жағынан. 
Бұл көптің топқа салған жүйрігімін, 
Ойлаған қалма, Дәме, жолдарыңнан.

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: