Алматы №1 (135) 2012

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 293 
К 
Т 
аңдампаз 
Зерделі
Ақылды, саналы, зейінді, есті (345 б.) 
Зейінді
Қабілетті, дарынды, алғыр, ынталы 
(344 б.) 
Тілді
Тілге ж‰йрік, сөзшең, ділмар; тілі 
өткір, ащы, улы (746 б.) 
Білгір
Көп білетін, білімдар, білімді (164 б.) 
Білікті
Жан-жақты т‰сінігі бар, білімді (165 
б.) 
Білімдар
Көп білетін, білгір, білімді (165 б.) 
Ақылман
көне. Ақылгөй, ақылшы (35 б.)
Алғыр
Зейінді, зерек, ұғымтал (40 б.) 
Кемеңгер
Дана, данышпан (302 б.) 
Санагер
Ойшыл, дана адамдар (706 б.) 
Данышпан
Ақыл-білімі асқан ойшыл адам (187 б.)
Кесте бойынша «инлеллектіні» макрокон-
цепт, «шешенді» базалық концеп және ше-
шендіктің семантикалық құрамдас бөліктерін 
микроконцептілер деп алуымызға В.И.Убий-
коның концепт тақырыбына арнаған зерттеуі 
негіз болып отыр. Онда ол: «Суперконцепты, 
макроконцепты и базовые концепты представ-
ляют собой объемные ментальные образова-
ния, вбирающие в себя не только инвариант 
значений репрезентирующего слова, но и ин-
вариант его словообразовательного гнезда и 
одновременно семантического поля. Этот объем 
заполняет его параметры. Чем больше пара-
метры, тем больше объем концепта» деген пікірі
т‰рткі болып отыр. Осылайша, суперконцепт
астарында мағынасы бойынша неғұрлым кө-
лемді ментальді бірліктер, неғұрлым аз тізбек 
құратын бірліктер – макроконцептілер, ал 
олардың құрамына белгілі бір шынайы құбы-
лыстар туралы т‰сінік ортасын қалыптасты-
ратын базалық концептілер енеді және одан 
кейінгі семантикалық топ – микроконцеп-
тілер. Міне, кестеде бөлініп көрсетілген 22 
концептіні осындай тұжырымнан соң жи-
нақтап отырмыз. Осы бағытта зерттеу ж‰ргі-
зуші ғалымдардың (Ж.Д. С‰лейменова,
Л.К. Жаналина, К.К. Д‰йсекова, А.М Байғұтова, 
А.Б. Әмірбекова) ой-тұжырымдарын саралай
келе, белгілі бір абстрактілі немесе нақты зат-
тар мен құбылыстар туралы мәлімет-т‰сінік-
тердің жиынтығы концептілерді құрайды.
Қай халықтың болсын шешендік өнері 
белгілі бір тарихи кезеңнің, белгілі бір әлеу-
меттік ортаның (хандар, сұлтандар, ақын-жы-
раулар, би-шешендер) және сол кезең мен ор-
таның қалыптасып, дамуына байланысты адам 
баласының сана-сезімі деңгейіне байланысты
анықалады. Мәселен, б‰гінгі таңда біздің елі- 
мізде өмір с‰ретін адамдардың интеллектілік 
көрсеткішін анықтаудың сан-салалы жолдары
болса, ежелгі дәуірден бастап ХІХ ғасырға 
дейін шешендік қабілеттің жемісі, т‰рлі жазба 
мұралар арқылы, тарихи деректерден ғана сол 
кезең адамдарының интеллектуалдық сипатын 
анықтауға болады. Осы орайда, орыс психо-
логы Б.Г.Ананьев «интеллектуальное разви-
тие, неразрывно связанное с образованием, 
имеет свои критерии умственной зрелости, 
связанные с определенным объектом и уров-
нем знаний, свойственных данной системе об-
разования в данную историческую эпоху» деп 
жазған [4, 37].
Шешендік өнер – ойлау ж‰йесінің шы-
рынды жемісі. «Ойлау мен тіл тамырлас. Екеуі 
де жұмбақтай к‰рделі құбылыс. Ойды ойда-
ғыдай жеткізу ‰шін оралымды, икемді тіл 
қажет. Нағыз шешен қапияда ой тауып немесе 
ойлап, ойша сөйлеп, лайықты тапқыр тілмен 
өрнектеп жеткізеді. Оның құдіретті миы, ақыл-
санасы еш уақытта тыным таппайтын алып 
фабрикаға ұқсайды» [5, 22].
Басты құралы сөз болып табылатын ше-
шеннің айтқандары тыңдаушысының көңіліне 
ұялаудың өзі асқан өнерпаздықты, дарын-қа-
білетті керек қылады. Шешеннің интеллек-
туалдық сипатын д‰ниедегі т‰рлі құбылыстар-
ға, болмысқа, қоғамдық оқиғаларға немесе 
басқа адамдарға, сана-сезімге қатысты айтқан 
сөздернінен анықтауға болады. Мысалы өз 
кезінде Бөлтірік шешен ж‰рген ортасына ас-
қан ақылдылықпен айтылған терең мазмұнды 
ойларын қалдырып ж‰рген. Ол бір кезде Те-
зектөренің «Азбайтын, тозбайтын байлық 
қандай болады? Қайтпайын, таймайтын 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: